Morgunblaðið - 07.01.1955, Qupperneq 7

Föstudagur 7. jan. 1955
MORGUNBLAÐIÐ
7
Verður hægt að
Sita á lottinu?
FYRST þegar fréttist af hinum mikla vís-
indasigri um rannsóknir á blaðgrænunni fór
Morgunbiaðið þess á leit við dr. Sigurð Þór-
arinsson að hann skrifaði nokkra skýringar-
grein uin þessa merkilegu fregn. Síðan hafa
nánari fréttir borist að vestan eins og siá má í
þeirri ýtarlegu greinargerð er birtist í Morg-
unfclaðnu í gær. Samtímis gekk dr. Sigurður
frá greinargerð sinni, er nú birfist, til frekari
áréttingar um þetta merkilega málefni.
ÞAÐ er siður í sambandi við áramót að þjóðhöfðingjar, stjórn-
málaforingjar og aðrir mektarmenn birta einhvern boðskap
í ræðu eða riti. Svo var og um þau áramót, sem nú eru rétt um
garð gengin. Margt hefur sjálfsagt verið merkilegt sagt í þessum
áramótaboðsköpum, en þó má líklegt telja, að langmerkasti ára-
mótaboðskapurinn hafi að þessu sinni hvorki komið frá þjóðhöfð-
ingja né stjórnmáiamanni, heldur frá vísindamanni.
Þar sem listamenn ern neyddir
til þátttöku i stfórnmálum
Stjérnin bgitir því valdi sem htín ræðnr
yíir leikhiisum og alíri útgáfustarfsemi
Fróðleg Eýsing péiska tónskáldsins Panufnik
Á ársþingi bandaríska vísinda-
félagsins „American Association
for the Advancement of Science“
sem haldið var í Berkeley í Cali-
forníu milli jóla og nýárs, skýrði
Dr. Daniel I. Arnon, prófessor I
lífeðlisfræði við háskólann í
Berkeley, frá því, að honum og
samverkamönnum hans nokkrum
hefði eftir 6 ára þrotlausar rann-
sóknir tekizt að gera það í til-
raunaglasi, sem aldrei hefði áður
gerzt nema í lifandi plöntusell-
um, að mynda kolvetni úx koldí-
oxýði loftsins og vatni með orku
sólarljóssins.
Hér með hefur verið stigið
stærsta sporið fram til þessa í
áttina að því torsótta marki að
vinna kolvetni úr andrúmsloft-
inu með efnafræðilegum aðferð-
um einum saman, án hjálpar
grænu plantnanna, sem sé að ná
því marki að manneskjurnar geti
að verulegu leyti lifað á loftinu.
Sá eiginleiki að geta bundið
orku sólarljóssins og notað hana
til að kljúfa koldíoxyð (CO2)
loftsins og kljúfa vetnið (H) frá
súrefni (O) vatnsins (H2O) og
binda síðan vetni, kolefni og súr-
efni þannig að sykur myndast,
sá eiginleiki er tengdur blað-
grænu plantnanna. Blaðgrænan
(klorofyll), sem er mjög flókið
samband vatnsefnis, kolefnis,
súrefnis, köfnunarefnis og magn-
esíums, er í örsmáum kornum í,
frymi plöntufruma, einkum í
laufblöðum. Sjálf tillifun (assi- j
milation) koldíoxyðsins er sýnd j
þannig í formúlu, sem kölluð'
hefur verið formúla lífsins:
6 CO2 + 6 H2O + 674 Cal. = |
Co Hi* Oo + 6 O2. í orðum sagt,
er þetta það, að með þeirri ljós-
orku, sem nægja myndi til að
hita 674 lítra vatns um eina gráðu
myndast af 6 gramm-mólekúlum
koldíoxýðs og 6 gramm-mólekúl-
um vatns, 1 gramm-mólekúl
drúfusykurs eða um 180 grömm,
ásamt 6 gramm-mólekúlum súr-
efnis. Með þessu binzt orka og sú
orka losnar aftur þegar sykrin-
um er brennt við öndun eða gerj-
un og þá orku nota lífverurnar
til hreyfinga og annarrar lifs-
starfsemi. Þessi tillífun (assi-
milation) koldíoxýðisins er und-
irstaða lífsins á jörðinni.
Það er ekkert smáræði af kol-
efni, sem grænar plöntur jarðar-
innar binda á ári. Talið er að það
nemi allt að 15 milljónum mill-
jóna kílóa, eða um 3% af öllu
kolefnismagni gufuhvolfsins og
myndi því koldíoxýð gufuhvolfs-
ins ekki endast nema rúmlega
þriðjung aldar, ef ekki myndað-
ist stöðugt koldíoxýð að nýju við
öndun og annan bruna.
Annað dæmi skal nefnt til að
sýna hversu stórfenglega starf-
semi hér er raunverulega um að
ræða. í 10.000 lítrum andrúms-
lofts eru um 3 lítrar koldíoxýðs
eða um 7 grömm, þar af er kol-
efnið um 2 gr. í trjávið er um
helmingur þyngdarinnar kolefni.
Tré sem vegur 5 tonn þurrt inni-
heldur því um 2 V2 tonn kolefnis.
Siíkt tré hefur þvi bundið í sér
allt kolefnið úr 12 milljónum
teningsmetra lofts.
Það sem nú hefur tekizt vestur
í Berkeley er það, að hægt hefur
verið að tillífa koldíoxýð loftsins
með grænukornum algerlega ein-
angruðum frá sellum og vefjum,
þ. e. án sambands við nokkra
lífveru. Ekki hafa ennþá borizt
fregnir um það, hvernig þetta gat
gerzt. En víst er um það, að ára-
tuga rannsóknir margra vísinda-
manna liggja að baki árangrin-
um í Berkeley. A. m. k. þrir
efnafræðingar hafa fengið Nóbels
verðlaun fyrir raiuisóknir á blað-
grænu, samsetningu hennar og
eiginleikum. Sá fyrsti þeirra,
Þjóðverjinn R. Willstatter, fékk
verðlaunin þegar 1915. Hann
leysti að mestu gátuna um sam-
setningu blaðgrænunnar og landi
hans H. Fischer, sem hélt rann-
sóknunum áfram, fékk verðlaun-
in 1930, en Bretanum A. V. Hill,
sem hlaut verðlaunin 1922, tókst
að kljúfa súrefni úr vatni með
einangruðum grænukornum, en
tókst ekki að kljúfa koldíoxýðið
og mynda sykur, en það hafa þeir
í Berkeley nú gert. Vitað er, að
Arnon og félagar hans hafa kom-
izt að því, að bæði k-vítamín,
c-vítamín og b-c-vítamín eiga
þátt í tillífun koldíoxýðsins. Vit-!
að er einnig, að geislavirkt kol- (
efni og geislavirkt fosfór hefur
átt ómetaniegan þátt í því að þeir '
félagar réðu gátu tillífunarinnar,'
því með þessum geislavirku efn-,
um var hægt að fylgjast með ferli
atómanna í hinum flóknu efna- '
skiptum á allt annan og betri
hátt en áður var auðið. Þau
sömu fræði, atómvísindin, sem
bera ábyrgð á þeim sprengiefn- ’
um, sem ógna nú öllu lífi jarð- '
arkringlunnar, hafa líka opnað
undraverða möguleika á því að
tryggja hraðfjölgandi mannkyni
næga orku og næringu um ófyrir-
sjáanlega framtíð.
S. Þ.
Viðskipjasamningur
Rússa og Júgóslava
MOSKVA, 5. jan.: — í dag
var undirritaður hér fyrsti
viðskiptasamningurinn milli
Rússa eg Júgóslava frá því
Júgóslavía var rckin úr Kom-
inform í apríl 1948.
í samningnum er gert ráð
fyrir vöruskiptum sem nema
300 milljón ísl. kr. Júgóslavar
munu sclja Rússum kjöt,
tóbak og vefnaðarvörur en
kaupa af þeim benzín, hráolíu,
prentvélar og baðmull.
— Reuter.
A. BEítT AO aVGLISA £
I MORGVWLAÐINV
ÞAÐ er ekki auðvelt að slíta sig
frá ættjörð sinni og þjóð. E. t. v.
er það enn erfiðara fyrir menn,
eins og mig, sem orðnir eru nafn-
frægir og öðlazt hafa viðurkenn-
ingu sem listamenn. En mikið er
gefandi fyrir frelsið. Það er í
rauninni svo mikils vert, einkum
fyrir listamenn, að lífið verður
því nær óþolandi án þess. Svo er
ástatt í Póllandi nútímans.
MÁLTÍÐ FYRIR 400 KR.
Hafi ég verið í vafa um rétt-
mæti þeirrar ákvörðunar minnar
að hverfa af landi brott, var hann
úr sögunni, þegar ég kom inn í
frjálst andrúmsloft Vesturlanda
og sá vellíðan fólksins. Ósenni-
legt er, að ég gleymi fyrstu dög-
um mínum í Zúrich og Lundún-
um siðar, þar sem ég varð var
munarins á hegðun og látbragði
fólksins á götunum, þegar ég ber
saman lífið í borgum V-Evrópu
og borgum Póllands. Á öðrum
staðnum hreint, velklætt og glað-
vært, hinum kvíðafullt, sljótt og
niðurdregið.
Búðirnar virðast hér vestan
tjalds vera fullar af alls kyns
varningi og fólkið geta keypt
hann. Vöruskortur er enn almenn
ur í Póllandi. En þær vörur, er
fást, eru slæmar að gæðum og
dýrar. Föt með dálítilli ull í og
einatt gölluð kosta 400—800 zloty
— skráð gengi er 10 zloty í
sterlingspundi — og nemur það
um mánaðarkaupi verkamanns.
Skór kosta 300—400 zloty.
Matvælaskortur í borgunum
er raun fyrir hverja vinnandi
fjölskyldu. Þjónustustúlkan mín
varð að eyða mestum tímanum í
að ganga í búðir í leit að kjöti
eða búsáhöldum, en á þeim er
mesti skortur. Á veitingahúsun-
um er maturinn þungmeltur og
bragðvondur, nema þar sem em-
bættismenn og erlendir gestir
venja komur sínar. En þar kost-
ar góð máltíð allt að 10 pund.
Eitt sinn kvartaði ég undan fá-
breytilegum matseðli i ríkisreknu
veitingahúsi. Þjónninn svaraði:
„En þér getið valið á milli,
annað hvort borðað eða ekki
borðað“.
HRIFNING OG VON IIVF.RFA
Þegar martröð þýzka hernáms-
ins létti og stríðinu lauk, var það
athyglisvert, með hvílíkum
ákafa og tápi Pólverjar tóku til
við endurreisn í hinu eyðilagða
landi sínu. Árangurinn er hvar-
vetna sjáanlegur, þar sem eru
nýjar verksmiðjur, íbúðir,
sjúkrahús og skólar. Hreinsunar-
og .endurreisnarstarfið í Varsjá
einni er táknrænt. Er ég gekk
um þann borgarhluta, sem nefnd-
ur er „gamli bærinn“, fylltist ég
aðdáun yfir hæfni þeirri og
atorku, sem lýsti sér í endur-
sköpun hans í fyrri miðaldardýrð
sinni. Og ekki dregur það úr, að
hér var hetjulegast barizt árið
1944.
En ég verð að játa með
hryg-gð, að öll hrifning eftir-
stríðsáranna er horfin. Karlar
og konur hafa stritað dag og
nótt við hreinsun borgar sinn-
ar. Miklar íhúðaþyrpingar
hafa risið úr rústunum. En
góðir fP'kksfélagar fá íbúð- j
irnar. í Varsjá fær enginn í-
búð án leyfis, er forsætisráð-
herrann sjálfur, Cyrankie-
wics, hefur uiulirritað. —
Algengt er, að heilar fjöl-
skyldur búi enn í einu her-
bergi.
KOMMCNiSTAR KREFJAST
TÓMSTDNDA MANNA
Pólve.jar eiga mörg nýtizlcu
sjúkrahús og lækningastofur, en
læknisfræðin stendur á lágu
stigi. Dánartala miðaldra fólks
og eldra fer vaxandi, og er or-
Andrzej Panufnik, eitt kunnasta
nútima-tónskáld Pólverja ilýði
ógnarstjórn kommúnista í vetur.
Grein hans, sem hér fylgir, íjall-
ar um líf pólskra listamanna
undir handleiðslu konunúnisía-
stjórnarinnar.
sökin eflaust bág lífskjör og von-
leysi.
Önnur orsök megnrar óánægju
er vernsandi fjölskyldullf. Alit
er gegn fjölskyldur.um: skortur
húsnæðis, konur neyddar til að
vinna utan heimi’is, langur
vinnudagur eiginmannanna og
sú nauðung að fórna kommún-
istaflokknum og fundahöldum
tómstundunum. Pólverjar eru
svo á eftir tímanum, að þeir
álíta réttan stað kvenna vera
heimilið og þola ekki að
sjá þær vinna.við byggingafram-
kvæmdir — en þar segja stiórn-
arvöldin, að Rússar geíi gott for-
dæmi.
Annað áfall fyrir foreldra og
fjölskyldur er aginn á æskunni,
sem skipulögð er í skólum og
pólska æskulýðssambandinu, svo
að hún falli inn í áæílun komm-
únista.
RÚSSAR í ÓÞÖKK
PÓLVERJA
Við þessar aðstæður fer hið
langvinna hatur Pólverja á
Rússum ekki minnkandi. Hve-
nær sem þeir geta, láta þeir
það í Ijós. Sjálfur hef ég ekki
sömu efsaandúð á Rússum. Eg
hef átt hin vinsamlegustu
samskipti við þá. Tekið var
alúðlega á móti mér fyrir
skemmstu í Moskvu, og ég hef
bundizt vináttu við allmörg
rússnesk tónskáld og liljóm-
listamenn, m. a. Shostakovich.
Eins og kunnugt er, eru Rúss-
ar menn gestrisnir. En í Pól-
landi er návist þeirra kúgun-
armerki, skipulag kommún-
ismans velcur hryllin,g, cg
hvorki vinsemdarvottur né
áróður getur dulið það. — Á
KonstanLn Rokossovski mar-
skálk er ævinlega litið sem
Rússa, þótt hann sé af pólsk-
um ættum.
Þessi andúð nær til pólsku
stjórnarinnar, sem talið er að
gamgi erinda Rússa. En ekki eru
allir foringjarnir jafnilla þokk-
aðir. Bierut var lengi forseti og
er núna aðalritari kommúnista-
flokksins. Menn viðurkenna í
aðra röndina hreinskilni hans cg
jafnvel aettjarðarást, en telja
hann annars á villipötum raeð
ofsatrú sinni á kommúnismanum.
Hins vegar er Sokorski, mennta-
málaráðherra. álittnn sniltóur
macjur, en við hann átti ég tíð
skipti sem varaforseti pólska tón-
skáldasambandsins.
GAFUR LISTAMANNA
„ÞJÓÐNÝTTAR“
Líf atvinnumanna í listum
undir skipulagi kommúnismans
er í heild erfiðara en líf verka-
manna og bænda. Verkamenn og
bændur nota verkfæri sín, en
listamenn verða að sveigja í-
myndunarafl sitt og séreðli und-
ir kröfur kommúnistaflokksins
og semja verk sín samkvæmt
hagsmunum kommúnistaríkis —
vilji þeir lífi halda á annað borð.
Nýjasta kenning kommúnista er
sú, að rithöfundum, málurum og
tónskáldum beri fyrst og fremst
að neyta gáfna sinna í þjónustu
stjórnmálabaráttunnar og þannig
styðja allsherjarátakið við upp-
byggingu kommúnistarikisins —
Þetta kalla menn „sósialíska
raunsæisstefnu".
STJÓRNIN ÞYKIST HAFA
VIT Á ÖLLU
í pólska tónskáldasam-
bandinu cru 120 félagar. Mér
er ekki kunnugt um nema
einn okkar, sem verið hafi í
fiokknum. En þetta skiptir
litlu, þar eð oss var öllum
ætlað að fara að vilja flokks-
ins. Það er stjórnin ein, ser/i
ræður yfir hljómleikahöllun-
um, leikhúsunum, óperunni
og kvikmyndahúsunum. Hún
er hæstráðandi í tónlist sem
öllu öðru. Vitaskuld er og
biríing og tónverkaútgáfa í
höndum ríkisvaldsins. Þannig
er eftirlitið með starfsemi
hinna skapandi listamanna
algert. Og þarf ríkið því eigi
að grípa til annarra nauðung-
arráð&tafana. Listamönnum
er ekki aðeins táimað frá að
fá nokkuð birt, sem fellur
ekki í farveginn, heldur er
þeim og eríitt að fá tæki til
starfs síns, jafnvel íbúð.
Listamenn verða annað hvort
að laga sig að slíkum aðstæðum
og vanrækja list sina eða fórna
ferli sínum. En þá verður sá
listamaður þegar talinn „óvinur
þjóðarinnar“. Margir okkar, er
setja hag Póllands framar öllu,
hafa reynt málamiðlun. En af-
leiðingin hefur aðeins orðið slæm
list, menningarleg úrkynjun og
óánægja listamannanna sjálfra.
Mörgum okkar finnst í sann-
leika, • sem þessi vonbrigði og
vonleysi eigi sinn þátt í ótíma-
bærum dauða margra ágætra
skálda og listamanna á s.l. ári.
Á aðeins einum mánuði var ég
við margar jarðarfarir.
LISTAMENN ÞVINGAÐIR TIL
STJÓRNMÁLAÞÁTTTÖKU
Hvort sem þeir eru atvinnu-
menn eða ekki, er þeim eins og*
verkamönnum ætlað að gegna
skyldu sinni sem borgarar í hinu'
sósíalistíska ríki. Þeir eru neydd-
ir til.að vera í fjölmörgum stjóriy ■ *
málafélögum og mæta reglulega «
á fundum þeirra til að auðsýna l
löghlýðni sína. Ekkert þeirra, er »
ég var skyldur til að vera í, í
snerti atvinnu mína, þ. á. m.
Pólska heimsfriðarráðið, Ráð
menningartengsla við önnur ;
lönd og Þjóðernisráð Varsjárborg •
ar. Þessi eru tól kommúnista-
flokksins, stjórnmálatækin, er
listamenn verða að styðja, bæði
sem atvinnumenn og borgarar. ;
Sé einhver þeirra fær á sínu
sviði, er honum lagt á herðar að ’
neyta áhrifa sinna á stjórnmála- *
vcttvangnum. Þannig komst ég
að raun um, að mér var ætlað að
Frh. á bls. 10 ,