Morgunblaðið - 08.01.1955, Blaðsíða 6

MORGVNBLAÐIÐ
Laugardagur 8. jan. 1955
Dr. Benjamín Eiríksson:
KAUPGJALDSMÁLIN OG ÞJÓÐIN
HIÐ NYJA ASTAND
Þau tvö tilfelli, sem rædd hafa
verið hér að framan (samningar
við einstakt fyrirtæki og samn-
ingar fyrir heila atvinnugrein),
eru ennþá nokkuð algeng, eink-
um hið síðara. En þriðja tilfell-
íð, sem ég mun nú koma að, hef-
ur haft mesta þýðinguna nú í
hálfan anr.on áratug. Þetta eru
samningar, sem ákveða í einu
kaupgjaldið fyrir flesta launþega
í landinu, og jafnvel um leið
tekjur annarra stétta, eins og t. d.
bænda. Mun ég hér á eftir nefna
slíka samninga allsherjarsamn-
inga.
Það dæmi, sem liggur næst, er
kaupgjaldsbarátta Dagsbrúnar í
Reykjavík. Samningar milli
Dagsbrúnar og atvinnurekenda-
samtakanna ákveða laun al-
mennra verkamanna í Reykjavík.
Almenn breyting á kaupgjaldi
samkvæmt þessum samningum
þýðir svo til alltaf svipaða breyt-
ingu á kaupgjaldssamningum
allra verkalýðsfélaga í landinu.
Ennfremur þýðir hún tilsvarandi
breytingu á kaupgjaldi alls
starfsfólks í landinu, þ. á. m
opinberra starfsmanna, og að
lokum á peningatekjum bænda.
Venjulegast er svo opinberum
styrkjum breytt fljótlega til
samræmis. í stuttu máli, verðlag-
ið í landinu breytist í svipuðu
hlutfalli, og — að öðru óbreyttu
— peningatekjur manna. Kaup-
greiðslur til allra samkvæmt
vísitölu reka svo smiðshöggið á
fyrirkomulagið.
I rá þessu eru samt þrjár und-
antekningar: 1) fob-verð inn-
fluttra vara helst óbreytt; 2) þeir
launþegar, sem vinna fyrir hlut í
útflutningsframleiðslunni hafa
óbreytt kjör. Það eru jafnvel
fullar líkur íyrir því, að hlutur
þeirra minnki, þar sem kostnað-
urinn, sem leggst á framleiðsluna
innanlands (fiskverkun, keyrsla
o. s. frv.), hækkar allur. Minna
verður þá eftir handa þeim, ;:em
framleiða „hráefnið"; hér rekast
því á hagsmunir sjómanna og
verkamanna; 3) verðlag erlendis
á útflutningsvörum þjóðarinnar
er óbreytt
Með hækkun af þessu tagi ætl-
ar meginhluti þjóðarinnar að
skammta sér hærri tekjur í pen-
ingum en áður. Verði þessar
auknu tekjur teknar af atvinnu-
rekendagróða, þá fer fram til-
flutningur tekna frá atvinnu-
rekendum tii launþeganna. (Jt af
fyrir sig þarf heildareftirspurnin
eftir vöru og þjónustu innan-
lands ekki að aukast. En skipt-
ing eftirspurnarinnar breytist:
launþegarnir kaupa hlutfallslega
meira af neyzluvöru en atvinnu-
rekendurnir; atvinnurekendurn-
ir kaupa minna af nýjum atvinnu
tækjum og hafa minna fé til við-
halds og endurnýjunar. Heildar-
eftirspurnin eftir innfluttri vöru
þarf ekki að aukast, ef þannig
er í pottinn búið, þótt samsetn-
ingin breytist. En ef þetta er ekki
hægt? Ef atvinnuvegirnir eru
þegar reknir með styrkjum, hvað
þar
Ja, þá er það mál, sem marg-
oft hefur verið rætt opinberlega.
Atvinnuvegunum er haldið í
horfinu til þess að koma í veg
fyrir almennt atvinnuieysi, með
lánum eða styrkjum, sem fyrr eða
síðar koma að greiðast með ný-
myndun peninga og hafa dýrtíð-
armyndandi áhrif. Þjóðin í heild
skammtar sér stærri peninga-
tekjur en sem svarar til þess
verðmætis, sern hún framieiðir.
Afleiðingarnar þekkja allir. Þær
eru: greiðsluhalli við útlönd,
vöruskortur, svartur markaður,
sparifjármyndun minnkar eða
jafnvel hættir, rekstrarhalli verð-
ur hjá ríkinu og síðast gengis-
lækkun eða niðurfærsla kaup-
gjalds og verðlags. Hlýtur ekki
einhver að spyrja: Hvers vegna
er farið af stað í fyrsta lagi, fyrst
þetta eru afleiðingarnar? Og all-
ir þekkja þær af eigin reynslu.
HVERS VEGNA ENGAR
KJARABÆTUR?
Ef til vill er rétt að ræða nánar
þá spurningu, hvers vegna laun-
þegi, sem fær 5% hækkun á kaup
gjaldi við almenna launahækkun
í landinu, fái engar kjarabætur
— og ef nokkrar, þá hvers vegna
skammvinnar. Ve^ður reynt að
svara fyrri spurningunni í stuttu
máli, en síðari spurningin hefur
verið rædd áður.
Svarið er í höfuðatriðum það,
að 5% hækkun bætir ekki að-
stöðu launþegans, þar sem það
sem hann kaupir hækkar einnig
í flestum tilfellum svipað, þ. e.
5%. Bakarinn, sem fær 5% hækk-
un, þarf nú að greiða skóaranum
hærra verð en áður fyrir hans
þjónustu, því skóarinn fær líka
5% hækkun. Báðir þurfa þeir að
greiða trésmiðnum hærra, og svo
koll af kolli. Launþegarnir taka
hver af öðrum hækkunina, sem
þeir fengu annað hvort beint,
þegar þeir selja þjónustu, eða
með hærra verði á vörunni, þeg-
ar þeir eru verkamenn, sem fram
leiða vöru fyrir innlendan mark-
að. Þeir einu, sem ekki geta þetta,
eru þeir aðilar, sem taka hlut
sinn af vöru, sem framleidd er
fyrir erlendan markað. En sú
framleiðsla er í flestum aðalatrið-
um undirstaða allra atvinnu-
veganna. Hún ein verður að bera
hina nýju byrði, nema styrkir
komi til.
í rauninni má orða allar þessar
röksemdir í stuttu máli þannig:
íslenzka þjóðin getur ekki bætt
kjör sín á þann hátt, að menn
taki upp þann sig að greiða hver
öðrum allar fjárhæðir með 5%
álagi. Væri aðferðin fær, hefði
hún þegar gert allar þjóðir ríkar.
Allsherjarsamningar ákveða
ekki hið raunverulega kaupgjald,
heldur hið almenna verðlag í
landinu, þar með framleiðslu-
kostnaðinn, og því gengið á krón-
unni.
fjárinnstæðna í bönkum og spari-
sjóðum á sama tíma.
Árleg aukning
í milljónum króna
Mótvirðissjóðurinn Sparifé
1949 9 31
1950 91 16
1951 153 16
1952 65 93
1953 99 179
1954 jan.-sept 7 155
SPARIFEÐ OG
frAmfarirnar
Árið 1950 gáfu Alþýðusam-
bandið og Bandalag starfsmanna
ríkis og bæja út álit samstarfs-
nefndar þessara samtaka um
áhrif gengislækkunarlaganna á
kjör launþega og fleira. í nefnd-
inni áttu sæti þeir Jónas Haralz,
Kristinn Gunnarsson, Guðjón B.
Baldvinsson og Magnús Ástmars-
son. Meðal niðurstaðnanna var
eftirfarandi-
„í stutti: máli má segja, að
eins og viðhorfið er nú í íslenzku
þjóðfélagi, séu almennar kaup
hækkanir ekki vænleg leið til
kjarabótafyrir launþega. Það sem
mestu ræður um slíkar kjara-
bætur, eru tæknilegar, stjórn-
málalegar^og félagslegar aðstæð-
ur, sem launþegasamtökin aðeins
geta haft óbein áhrif á. Miklar
almennar kauphækkanir hafa
einnig í för með sér alvarlegar
truflanir á sturfsemi efnahags-
lífsins og síaukna verðmætis-
rýrnun sparifjár, afleiðingar,
sem launþegasamtökin geta ekki
látið hjá iíða að taka tillit til,
er þau marka stefnu sína“.
Fjórmenningarnir sögðu því,
að rýrnun peningagildisins hefði
alvarlegar afleiðingar, sem laun-
þegasamtökin gætu ekki látið sér
í léttu rúmi liggja. En frá 1950
til 1952 hækkaði hið almenna
kaupgjald í landinu um kringum
60%. Síðan hefur það að mestu
staðið í stað. Hinsvegar hafa
tekjur verkamanna mikið aukizt
vegna aukinnar atvinnu.
Eftirfarandi tafla sýnir aukn-
ingu Mótvirðissjóðsins frá ári til
árs, ennfremur aukningu spari
Lán frá Marshallstofnuninni
eru ekki tekin með, né önnur
erlend lán.
Síðari grein
Af tölunum er augljóst, að
aukning rjparifjárins seinustu
2—3 áriii hefur komið 1 stað
Marshall fjárins, og á að sjálf-
sögðu mikinn þátt í hinum miklu
framkvæmdum, sem nú standa
yfir.
Þann tírna, sem lítið sem ekk-
ert sparifé myndaðist, er aug-
ljóst að peningastofnanirnar
höfðu lítið sem ekkert nýtt fé
til þess að lána til verklegra
framkvæmda. Má segja að fé
Marshallstofnunarinnar hafi kom
ið í skarðið. Sá erlendi styrkur
hætti fyrrí hluta árs 1953. En í
staðinn nefur komið aukinn
sparnaður landsmanna sjálfra.
Aukning sparifjárins er mikið
hagsmunamál almennings •—
einkum æskunni. Ný atvinnu-
tæki þarf til þess að veita henni
aukna atvinnumöguleika, og þau
verða ekki keypt nema fyrir nýtt
fjármagn. Unga fólkið, sem stofn-
ar heimili, þarf húsnæði. Þetta
nýja húsnæði verður heldur ekki
byggt nema fyrir nýtt fjármagn.
En til þess að menn vilji leggja
fyrir sparifé, þarf traust á pen-
ingunum að vera til staðar. Við
höfum séð hvað gerðist á dýrtíð-
artímunum. Sþarifjármyndunin
hætti að mestu (sjá töfluna). En
sparifjármyndunin er fyrst og
fremst hagsmunamál æskunnar,
eins og áður segir. Á sparifjár-
mynduninni velta verklegar fram
farir, atvinna og efnahagslegt
sjálfstæði í framtíðinni. Það er
því ekki ofságt, að málið komi
launþegunum við.
SKULDARAR
Rýrnun peningagildisins rask-
ar innihaldi allra samninga milli
lánveitenda og lántaka. Skuld-
ararnir þurfa ekki lengur að
standa við þær skuldbindingar,
sem þeir hafa samið um. Þeir
endurgreiða minni verðmæti en
þeir fengu að láni. Eigendur
fjárins, sparifjáreigendur jafnt
og aðrir, bíða tilsvarandi tjón.
Trúin á gildi peninganna minnk-
ar. Þetta eru verstu afleiðingar
hennar, og þær eru mikið tjón
fyrir launþegana.
Það eru fyrst og fremst skuld-
ararnir, sem hafa hag af hækkun
verðlagsins. Þótt erfitt sé að
finna tilfelli, þar sem launþeg-
arnir hafi hag af almennum
kauphækkunum (nema um sé að
ræða verðbólguskrúfu af völdum
yfirvaldanna), þá er enginn
vandi að sjá það, að allir skuld-
arar hafa mikinn hag af þeim.
EIGNARÉTTURINN OG
PENINGAGILDIÐ
Ein lofsverðasta viðleitni hvers
manns er sú, að búa sig og sína
undir að ráða við erfiðleika, sem
framtíðin alltaf ber í skauti sínu,
t. d. sjúkdóma, atvinnuleysi og
elli, svo eitthvað sé nefnt. Þetta
tekur á sig ýmsar myndir. Ein
er söfnun verðmæta, spörun. En
■verðmætin geymast síðan sem
hús, mannvirki og framleiðslu-
tæki. Fátækt hinna fátæku þjóða
stafar fyrst og fremst af því að
hvötin til að geyma til morgun-
dagsins er veik. Eignaréttur ein-
staklingsins, umráðarétturinn fyr
ir því sem hann geymir til fram-
tíðarinnar, hefur því geysilega
þýðingu. Hann tryggir, hann
hvetur. Hans vegna fást menn
oft til þess að leggja hart að sér
andlega og líkamlega. Eignin er
trygging gegn óvissum framtíð-
arinnar, og umráðarétturinn
hvatning til þess að leggja að sér
í öflunarskyni.
Þar sem margir leggja fyrir
peninga eða peningavcrðmæti er
sífelld rýrnun þessara verðmæta
eitur, sem etur þá trú og það
traust, sem eru rætur þess meiðs
sem ber uppi framfarir í efna-
hagsmálum þjóðarinnar. Siðgæði
þjóða eins . og Þjóðverja og
Frakka hefur biðið mikið tjón
við slíka þróun Örvænting milli
stétta Þýzkalands yfir eyðilegg-
ingu verðmæta sem safnast hef-
ir verið í skjóli viðurkenndra
þjóðfélagsdjggða átti ríkan þátt
í valdatöku Hitlers. Vilji þjóðin
komast hjá langvarandi ömur-
legu öngþveiti á sviði efnahags-
mála og stjórnmála, hlýtur sífelld
rj'rnun á gildi peninganna að
eiða til gagnráðstafana.
ÓHAGSTÆÐIR
KAUPGJALDSSAMNINGAR
Með allsherjarsamningum, sem
ekkert tillit taka til aðstöðu
hinna einstöku atvinnurekenda
eða framleiðslugreina, afsala
launþegasamtökin sér þýðingar-
mestu áhrifunum á skiptingu af-
raksturs framleiðslunnar. Og
ekki nóg með það. Með því að
knýja fram styrkjafyrirkomulag-
ið hafa þeir áhrif í þá átt að
leysa atvinnurekendurna frá hlut
verki sínu. Þegar það fyrirkomu-
lag er komið á, þá eru atvinnu-
rekendunum ráðstafanir til þess
að fá meiri styrk jafn gagnlegar
og ráðstafanir til þess að afla
nýrra tækja, bætt skipulag fram-
leiðslunnar, eða leit nýrra mark-
aða. Það fara að verða ánöld um
það, hvað af þessu gefur mest
í aðra hönd. Þá má ekki gleyma
áhriíunum á gildi peninganna og
efnahagslegar ^ramfarir. Það er
hinn mesti misskilningur að halda
að verkfall eins og það, sem for-
maður Dagsbrúnar boðaði nýlega
í blöðunum, sé í eðli sínu verk-
fall gegn atvinnurekendunum.
Það er fyrst og fremst verkfall
gegn þjóðinni, en launþegarnir
eru yfirgnæfandi meiri hluti
hennar.
STEFNAN í KAUPGJALDS-
MÁLUNUM
Eina leiðin til þess, að kaup-
gjaldssamningar ákveði í raun
og vera hvað launþeginn ber úr
býtum er sú, að þeir miðist við
aðstöðu atvinnurekandans (eða
atvinnurekendanna, þegar um
heila framleiðslugrein er að
ræða). Vilii launþegasamtökin í
heild hafa áhrif í þá átt að sann-
gjarnt hlutfall sé milli kaup-
gjalds í hinum einstöku atvinnu-
greinum, þá þurfa þau að gæta
þess að þau félög, sem sterkasta
hali aðstöðuna, misnoti hana ekki
gegn hinum veikari, t. d. land-
verkamenn og farmenn gegn
þeim, sem stunda fiskveiðar.
Verkalýðsfélögin geta ekki ákveð
ið hin almennu lífskjör. í okkar
þjóðfélagi ráða tæknilegar að-
stæður framleiðslunnar, sem aðal
lega eru háðar myndun nýs fjár-
magns, og erlendir markaðir,
mestu um lífskjör.
KAUPGJ ALDSBARÁTTA —
VALDABARÁTTA
Af framansögðu ætti að vera
augljóst, að það er eitthvað ann-
að en hagsmunir launþeganna,
sem valda hinum víðtæku verk-
föllum til þess að knýja fram
almennar brevtingar á kaup-
gjaldi, og þeirri óreiðu í efna-
hagsmálum, sem siglir í kjölfar-
ið, því ekki dettur mér annað í
hug en að flestir sæmilega viti
bornir menn hafi fyrir löngu síð-
an komið auga á flestar þær stað-
reyndir, sem ég hef minnzt á.
Með hinni almennu launabaráttu
eru launþegarnir ekki að berjast
fyrir sínum hagsmunum. Hinn
smávægilegi vinningur augna-
bliksins er étinn upp margfalt,
þegar frá líður af hinum skað-
samlegu afleiðingum. Hvað er
það þá, sem gerir að launþegarn-
ir berjast tyrir samningum, sem
ákveða lítið um þau atriði, sem
launþegarnir halda sig vera að
semja um og vilja fá fram, samn-
ingum sem oft eru beinlínis and-
stæðir raunverulegum hagsmun-
um þeirra? Hér kemur aftur það,
sem minnzt var á í upphafi þess-
ara skrifa. Ekki er allt sem sýn-
ist.
í launþegasamtökunum geisar
linnulítil styrjöld um völd yfir
þeim. Eðli hinnar einkennilegu
kaupgjaldsbaráttu, sem hér hefur
verið rædd, verður bezt skýrð
með henni. Hvernig á að ná und-
ir sig forystu frá keppinautun-
um, nema einhver sé baráttan?
Hvernig á annars að safna liði
og fylgi, velja aðstoðarforingja
o. s. frv.? Hvernig á að skapa
sér fylgilið og flokk í samtökun-
um án einhverrar baráttu, sem
fær fólkið til að skipta sér, sem
skilur hafrana frá sauðunum?
Frá þessu sjónarmiði verður
stefnan í kaupgjaldsmálunum
skilin og skynsamleg. Þessi teg-
und kaupgj aldsbaráttu hættir
því ekki fyrr en hin pólitíska
valdabarátta innan verkalýðs-
félaganna hættir. En það verður
ekki fyrr en launþegar þeir, sem
\:lja að launþegasamtökin séu
1.agsmunasamtök þeirra sjálfra,
fá yfirhöndina innan þeirra.
SAMRÆMING UM LAND ALLT
Mér virðist rétt að skilja ekki
við þetta mál án þess að minn-
ast á aðra hlið á stefnu Alþýðu-
sambandsins í kaupgjaldsmálun-
um, sem minna er gaumur gef-
inn, en það er sú stefna að koma
á sama kaupgjaldi um land allt.
Eg tel að þessi stefna sé ein af
höfuðorsökunum til þess að fólk-
ið hefur streymt til Reykjavíkur.
Aðstaða til atvinnureksturs er
óvíða jafn hagstæð og í Reykja-
vík. Höfnin, iðnaðurinn, verzlun-
in og greiðar samgöngur, allt er
þetta mest og bezt í Reykjavík.
Þó er ýmislegt úti á landi, sem
gerir að atvinnurekendur vilja
stundum eins vera þar með fyr-
irtæki sín, einkuín útgerðarfyr-
irtæki. Lægra kaupgjald hefur
verið eitt.af þessu. Launþegarnir
hafa sætt sig við þetta. Búseta
í þorpi úti á landi er á ýmsan
hátt ódýrari en í Reykjavík, t. d.
hin daglegu ferðalög, klæðnaður,
einkum barna, o. s. frv. Og
stundum hafa daglaunamenn úti
á landi smávegis tekjur af sjálf-
stæðri framleiðslu eða starfsemi,
sem ekki verður komið við í
Reykjavík. Þeir geta haft kýr og
kindur, kálgarða og stundað sjó-
sókn. Þetta. ásamt því að menn
una sér oft bezt í því byggðar-
lagi, þar sem þeir slíta barns-
skónum, nægir oftast til þess að
menn sitji um kyrrt. En þegar
kaupgjaldið er engu hærra í
Reykjavík en annars staðar, þá
er annað tveggja fyrir hendi fyr-
ir atvinnurekandann: að flytja
fyrirtækið til Reykjavíkur eða
leggja það niður, því borið sam-
an við atvirnurekendur þar hef-
ur aðstaða hans versnað. Fólkið
Framh. a bls. 11