Morgunblaðið - 26.01.1955, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 26. ]an. 1955
MORGUNBLAÐIÐ
7
Guðmundur Gíslason Hagalín:
Leikrit, sem verður keypt og lesið
„Fyrir kóngsins mekt", eftir Sigurð Einarsson
f>AÐ er ekki nýtt að hitta menn,
sem segja: „Leikrit þykja mér
leiðinlegur lestur". Eða: „Leikrit,
nei, ég get aldrei notið leikrita
nema á sviði“. Og óhætt mun að
fullyrða, að þorri manna lesi
yfirleitt alls ekki leikrit, svo
fíknir sem fjölmargir eru í að
Bjá þau leikin. Þó hafa sum leik-
rit Jóhanns Sigurjónssonar not-
ið hylli utan sviðsins, og Skugga-
Sveinn var lesinn upp til agna,
ekki aðeins ein útgáfa, heldur
þrjár. Þá hefur og Gulina hliðið
yerið allmikið lesið. Nú hefur
feéra Sigurður Einarsson skrifað
ieikrit, sem ég hygg að muni
verða vinsælt til lestrar af mjög
rnörgum. Ég les sjaldan bækur
á síðari árum í einni lotu, en eft-
ir að ég var kominn dálítið út í
ieikritið Fyrir kóngsins mekt, gat
ég ekki fengið af mér að hætta.
Og víst er um það, að þáttur sá,
isem höfundurinn las í útvarp,
yarð með afbrigðum vinsæll.
Af öllum þeim, sem tengdir eru
við vörn eða sókn á sviði þjóð-
ernis- og sjálfstæðismála íslend-
inga, hefir rtafað mestum ljóma
í augu þjóðarinnar af nöfnum
fjögurra sona hennar, Einars
bónda Þveræings, Jóns biskups
Arasonar, Árna lögmanns Odds-
sonar og Jóns Sigurðssonar, hins
mikla þjóðarleiðtoga, rithöfund-
ar og fræðimanns. Og ekki hefur
minnstur 'jóminn leikið um nafn
Árna Oddssonar. Þjóðsagan um
för hans til íslands, þá er Herleg-
dáð reyndi að koma í veg fyrir,
að hann kemist út hingað, sýn-
ir ljóslega, hve mjög hann hefur
verið dáður af alþýðu manna,
enda bar margt til þess á langri
ævi hans, að gera. hann dásam-
legan í augum kúgaðra íslend-
inga, sem báru frelsisdrauminn
í brjósti, sveipaðan minninga-
blæjum fornra frelsis- og frægð-
ardaga. Hin ævintýralega för
Árna á íslenzkum gangvara frá
Vopnafirði til Þingvalla, fræki-
leg framganga hans á þingi í mál-
um föður síns við hinn danska
fulltrúa, viturleg og réttlát hand-
leiðsla hans sem lögmanns og
loks hinn tárum vígði mótþrói
hans gegn erfðahyllingunni og
réttindaafsalinu í Kópavogi hinn
28. júlí 1662, — allt var þetta
vel til þess fallið að gera veg
hans sem mestan í minningunni,
jafnt þá er mest þrengdi að og
þegar tii roíaði og þörf var hollr-
ar' og hressandi örvunar í sókn-
inni. Og víst segir margur enn
með Dr. Forna:
„aldrei að eilífu getum vér gleymt
þeim grátstaf vors bezta manns“.
Að því hlaut að koma, að at-
burðirnir í Kópavogi 1662 og
persóna Árna lögmanns yrðu
efni í leikvit. Og nú er leikritið
komið, heitir „Fyrir kóngsins
mekt“.
Sigurður Einarsson víkur ýmsu
við til þess að hann megi betur
fá fram það, er hann vill. Til
samræmis við þetta kallar hann
lögmanninn Árna Ólafsson og
lætur hann ekki búa á Leirá í
Borgarfirði, heldur í Einarsnesi.
Kona lögmanns heitir hjá Sigurði
Þórunn, en ekki Þórdis, og hann
á dóttur eina barna, og hún heit-
ir ekki Helga, svo sem dóttir
Árna Oddssonar, heldur Sólveig.
Leikritið er hugsjónalega og
þjóðernislega táknrænt, og því
er það, að höíundurinn hefur
fylgt um mótun Árna lögmanns
þeim hugmyndum, sem þjóðin
hefur haft um Árna Oddsson.
Árni lögmaður Ólafsson hefur
alla sína ævi verið einstakur að
manndyggð og mannkostum, en
Árni Oddsson var raunverulega
allbrokkgengur á yngri árum
Sigurður Einarsson.
sínum, kappsmaður mikill og
metnaðargjarn. Hefur höfundur
leikritsins klofið persónu Árna
Oddssonar, búið til úr þeim eigin-
leikum hans, sem ofan á urðu,
þá er hann var orðinn miðaldra,
Árna lögmann Ólafsson, en úr
hinum bróður hans, Ólaf. Ólafur
þessi hefur dáið á unga aldri og
látið eftir 'sig son, Gunnstein að
nafni. Þennan bróðurson sinn
hefur Árni lögmaður tekið til
fósturs.
Gunnsteinn hefur notið mikils
ástríkis og nákvæmrar umhyggju
hjá fósturforeldrum sínum. Hann
er glæsilegur maður og gáfaður
og tekur hæsta próf í Skálholts-
skóla, og fóstri hans sendir hann
til háskólans í Kaupmannahöfn
og fær loforð Hinriks bjálka,
höfuðsmanns og aðmíráls, um
fyrirgreiðslu til handa hinum
glæsta sveini. Árni lögmaður
fastnar Gunnsteini Sólveigu,
dóttur sína, og hann ætlar hon-
um lögmannsembættið eftir sinn
dag og hefur fyrirbúið honum að
verða forsvarsmaður íslendinga
gegn hinu sifellt ágengara valdi
konungs og kaupmangara. En
húsfrú Þórunn, kona lögmanns,
ber kvíðboga fyrir dóttur sinni
og Gunnsteini. Hún hefur komið
auga á, að Gunnsteinn er ekki
aðeins kappsamur, heldur lika
metnaðargjarn, hégómlegur og
ófyrirleitinn, og þrátt fyrir veizlu
gleðina í Einarsnesi og íagrar
gyllivonir, er við eru bundnar
Gunnstein, sem nýlokið hefur
sinu glæsilega prófi og veröldin
sýnist blasa við, er fleirum þar
undir niðri þungt í sinni en Agli
Söngvadiussyni. Hann hefur
Árni lögmaður tekið sem korna-
barn úr helfrosnum móðurfaðmi
úti á víðavangi og alið upp og
komið til manndóms og rhenn-
ingar, en Egill, sem ann hugást-
um Sólveigu, lögmannsdóttur, er
í leikritinu fulltrúi þeirra snauðu
og valdalitlu íslenzku alþýðu-
manna, sem bera uppi, mitt í
nauð sinni, menningarerfðir ís-
lendinga og voru trúir frelsis- og
sjálfstæðismetnaði þjóðar sinn-
ar, hennar sanna höfðingshætti
i hugsun og skapgerð
Eiríkur galti, ríkishofmeistari
Friðriks konungs þriðja, er harð-
drægur og kaidrifjaður stjórn-
málarefur. Hann ógnar Bjálka,
höfuðsmanni og gefur honum í
skyn, að sá umboðsmaður kon-
ungs á íslandi, sem ekki sé þess
megnugur að koma fram vilja
hans um óbundið einveldi og
æskilegar tekjur af landinu,
muni valtur í sessi. Bjálki bendir
honum á, að ekki sé hægur vand-
inn, þar sem vinna verði bug á
ancjstöðu íslendinga undir for-
ystu hins ástsæla og vitra lög-
mahns og höfðingja, Árna Ólafs-
sonar. Raunar megi vinna sigur
á ís'lendingum með báli og brandi
en slíkur sigur muni kosta setu
hers í landinu, og hersetan muni
eta upp tekjurnar af því. Galti
vill þá fara að með slævizku.
Hann hefur komið auga á Gunn-
stein, bróðurson og fóstra lög-
manns. Og verður það nú að ráði
með þeim Bjálka að tala til :netn-
aðar hans og fégirni, veita hon-
um frama, völd og fé. Telja þeir,
að erfið verði lögmanni andstað-
an, ef slíkur maður beiti sér fyr-
ir málstað konungs, enda muni og
margur sá, er kjósi konungshyll-
ina, telja sig afsakaðan af brigð-
um við fornan rétt þjóðar sinnar,
ef fóstursonur lögmanns gangi
konungserinda. Gunnsteinn fellur
í gildruna, stenzt ekki gylliboð-
in, vinnur verk sitt fyrir full-
trúa konungs af kappi og kost-
gæfni, lætur heit sín við Sólveigu
lönd og leið og stefnir til mág-
semda við Hinrik Bjálka og til
meiri valda og frama en lög-
mannsembættis á íslandi, því að
nú hefur aðallinn sett ofan og
leið opnast til gengis ungum
menntamönnum og borgarason-
um, sem vel eru menntir og
kappgjarmr og vilja þjóna kon-
ungsvaldinu.
Þegar á Kópavegsfundinn kem-
ur, gefast vel ráðin Galta, nema
hvað Árni lögmaður er óhagg-
anlegur. Hann lætur ekki undan,
fyrr en ailir aðrir hafa látið bug-
ast af fortölum Gunnsteins, ógn-
unum höfuðsmanns og voninni
um náð konungs. Þá skrifar hann
loks undir, að því tilskildu, að
Bjálki verði áfram höfuðsmaður
og heiti því að halda landsmönn-
um við íslenzk lög og rétt, svo
sem ’nonum sé framast unnt, leggi
hald á eignir Gunnsteins, unz
dómur sé íallinn í máli gegn hon-
um vegna heitrofa við Sólveigu,
og að svikaranum Gunnsteini
verði engin ráð falin yfir ís-
lenzkum málum og ekkert em-
bætti veitt á íslandi.
Svo tengjast þau böndum
tryggða, Sólveig og Egill, hofð-
ingjadóttii-in og skáldið, væntan-
leg formóðir og forfaðir þeirra
íslendinga, sem undir erlendu
valdi og fjárkúgun eiga að varð-
veita íslenzkan höfðingsskap og
erfðamenningu, svo að hvort
tveggja megi rísa á legg til dáða
og frama, þá er birtir af nýjum
degi frelsis og framfara, — en
svikarinn verður útlægur úr sínu
föðurlandi, hataður af löndum
sínum og vanvirtur af þeim, er
hann hefur þjónað.
Það er mikið af ljóðrænni
fegurð í þessu leikriti, róman-
tískri hrifni og skáldlegu flugi.
Og undir Jokin eykst því stórum
reisn, þungi atburðanna verður
hrífandi og hnitmiðuð meitlun
tilsvaranna. Glóir þar víða á gull,
sem mannvit og mannþekking
höfundar hefur sprengt úr bergi
skarprar lífsathugunar og marg-
slunginnar lifsreynslu. Persón-
urnar standa allar skýrar fyrir
sjónum lesandans, þó að misjafn-
lega sé til þeirra lagt frá hendi
höfundar. Mest þykir mér vert
um þau feðgin, Árna lögmann og
Sólveigu og Danina, Galta og
Bjálka. Árni og Sólveig eru í
upphafi sagnræn og rómantísk,
hann borinn uppi af ljóma þjóð-
sagna og stórra staðareynda, hún
af hugmyr.dum vorum am göfga
dóttur göfugs höfðingja liðins
tíma, og býst lesandinn hálft í
hvoru við, að þanniy verði þau
til loka. En höfundur vinnur það
þrekvirki að gera slikar persón-
ur í síðasta þættinum að sterk-
um, fastmótuðum og sannraun-
hæfum manneskjúm mikillar
reisnar og gerðar. Þeir Galti og
Biálki eru Ijóslifandi, sérlegir og
trúlegir í senn, Galti kaldur og
slægur Glæsivallahoffmaður,
Framh. á bls. 12
— Landnám Islendinga
Framh. af bls. 6
1 NAUTPENINGUR Á
7 HEKTURUM
Dvöl mín í Ottawa var t. d. :
sambandi við merkilegar fyrir-
ætlanir Kanada-manna um bú-
skap á norðurslóðum. En geysi-
leg landflæmi eru í Kanada, norð
an við það, sem nú er notað til
búskapar. 1 sumum héruðum
Kanada er allur heyskapur enn á
óræktuðu landi. Hvað getur það
mikla land gefið af sér, þegar
ræktunin færist yfir? Og í Mon-
tana í Norðurríkjunum, land
hjarðbúskaparins, er víða ekki
nema sem nemur einum nautgrip
á hverjum 7 hekturum lands.
Hvað mikið getur búskapurinn
þar færzt í aukana með aukinni
ræktun? Og svona er þetta víða,
þó er að vísu nú þegar mikið
land vel nýtt til ræktunar eins
og hin mikla framleiðsla sýnir.
í VINAHÓPI
Um allar móttökum kemst Árni
Eylands svo að orði:
— Víða áttum við hjónin vinum
að mæta frá fyrri ferðum okkar
vestra. Allsstaðar var okkur vel
tekið og öll var íerðin ágætlega
skipulögð, af þeim sem það önn-
uðust í Wa«hington. Merkir fræði
menn önnuðust móttökur og leið-
beiningar mér til handa. Víða átt-
um við hauk í horni um íyrir-
greiðslu sem íslendingar. Má þar
nefna ræðismennina íslenzku þar
sem þeirra nýtur við, að sendi-
ráði íslands í Washington ó-
gleymdu og mest og bezt sendi-
herrahjónunum Thor Thors og
frú hans. Víða á ísland líka góða
„ræðismeni-.“ óskipaða, svo sem
Björnssons-fjölskylduna í Minnea
polis. Prófessor Finnboga í Winni
peg, dr. Valdemar foiseta Þjóð-
ræknisfélagsins og stjórn þess
alla og deilda þess, ritstjóra ís-
lenku blaðanna og Tímarits Þjóð-
ræknisfélagsins, menn eins og
dómarana Jósep Thorson, Guð-
mund Grimsson, Nils Johnson,
Ásmund Benson, Lindal o. fl. Og
skemmtilegt þótti mér að mæta
svo mörgum mönnum íslenzkrar
ættar sem hafa forustu í búnað-
armálum sem raun varð á. Auk
fjölmargra gildra bænda vil ég
nefnao sem dæmi án þess að
þylja nöfn, að á íslenzku gat cg
rætt við yfirmann ailra deilda
enn allt ógert hér á landi. Því
ollu þung :köp. En um þetta leyti
og litlu síðar hófst viðreisnarvið-
leitni og landnám einnig hér á
landi.
Landnám íslendinga vestan.
hafs og hér heima er því jafn
gamalt. Allt, sem gert hefur
verið hér og þar er verk
tveggja ættliða, feðranna og
mæðranna nýgengnu eg þeirra
sem nú sitja lönd »g bú.
Það væri sálarlaus búnaðar-
maður og með litla yfirsýn, sem
ekki þætti girnilegt að athuga
þessa hluti, bera saman, minnast
og spá um framtíðina og nýjar
framkvæmdir beggja megin hafs-
ins. Það er mér einn hinn mesti
fengur fararinnar.
GETRAUKASP4
Á LAUGARDAGINN verður bik-
arkeppninni haldið áfram og fer
þá fram 4. umf. keppninnar, alls
16 leiltir. Ef hægt hefur verið að
segja um 3. umfr. að illa hafi
dregizt, þá má líkja hverjum
þessara 16 leikja við úrslitaleik,
eða hvað eru ekki leikir sem
Everton—Liverpool, Manchester
City — Manch. Utd., Preston —
Sunclerland, WBA — Charlton og
Wolves — Arsenal? Allt leikir,
sem vissast væri að tryggja á
þrjá vegu. í Liverpool og Man-
chester er beðið með mikilli eftir
væntingu eftir innanbæjarorust-
unum, og ekki er lengra síðan en
1950, sem Everton og Liverpool
lenti saman í bikarkeppninni, og
þá sigraði Liverpool í undanúr-
slitum, svo að Everton á harma
að hefna.
Leikirnir á seðlinum eru:
Birmingham — Bolton x
Eishop Auckland — York 1
Bristol — Chelsea 2
Doncaster — Aston Villa 2
Everton — Liverpool lx j
Manch. City — Manch. Utd 1x2
Preston — Sunderland lx
Rotherham — Luton 1 2
Sheff. Wedn — Nctts Co. x2
Tottenham — Port Vale 1
WBA — Charlton Ix
Wolves — Arsenal 1
Staðan er nú:
ráðunautastarfsemi og búnaðar-
leiðbeininga í Minn.esota-ríki,
sömuleiðis við aðstoðarfram-
kvæmdastjóra sömu starfsemi i
Manitoba-ríki, við marga prófess
ora í búfræðum við Maniíoba-
háskóla, við tilraunastjóra, bænda
kennara o. íl.
STÆRSTU KARTÖFLUYRKJU-
MENN'
Sérstaklega vil ég minnast á
Halls-bræðurna íslenzku í Norður
Dakóta. Fróðir menn segja mér,
að þeir séu mestu kartöfluræktar
menn í allri Norður Amerlku.
Kartölfuakrar þeirra voru s.l.
haust um 400 hektarar. Þannig
mætti lengi telja íslenzka búnað-
armenn vestan hafs.
Móttökur á norskum heimilum
voru víða frændsamlegar, enda
er það í frásögur færandi, að víða
vestra eiga íslendingar einir, fyr-
ir utan Norðmenn, aðgang að
norskum félagsskap, — eru slikt
óskrifuð lög.
— Eftir því, sem þér segir hefur
Vesturheimur þá áendanum orðið
gózenland fyrir suma landnem-
ana, þar sem þeir geta nú ræktað
kartöflur og annan jarðargróður
á hundruðum hektara, og standa
víða í fremstu bænda röð.
LANDNÁM VESTRA OG
HEIMA
— Á slíkri fer, segir Árni, er
það eðlilegt að maður geri sam-
anburð á landnámi íslendinga hér
heima og í Vésturheimi. Stephan
G. segir á einum stað: „í 1000 ár
hrísið og heyið úr haganum
reiddu menn inn“. — Þegar vest-
urferðir hófust fyrir alvöru var
WolVGS 27 13 8 6 60-40 34
• Sunderland 27 10 14 3 46-35 34
| Manoh. Utd 26 13 5 8 56-45 31
Charlton 26 13 4 9 53-41 30
Portsmouth 26 11 8 7 51-35 30
| Everton £6 12 6 8 41-37 30
Chelsea 27 11 8 8 51-42 30
j Manch. C 27 12 6 9 48-40 30
’ Huddersfld 25 10 9 6 43-36 29
Preston 25 11 5 9 59-36 27'
j Burnley 27 10 7 10 32-37 27
Newcastle 26 11 4 11 58-56 26
1 W. B. A. 23 10 6 10 50-55 26
: Cardiff 25 9 6 10 52-48 24
i Aston Villa 26 9 6 11 39-51 24
j Tottenham 27 9 6 12 48-52 24’
Bolton 25 •7 9 9 37-41 23
Sheff. Utd 26 10 3 13 43-58 23'
( Arsenal 26 8 6 12 43-46 22'
í Blackpool 27 7 6 14 36-49 20'
Leicester 26 5 8 13 44-61 18'
Shefí Wedn 27 4 6 17 40-71 14;
Luton 23 16 3 7 60-36 35^
Blackburn 27 16 2 9 85-55 34
Notts Co 26 14 4 8 49-42 32
j Leeds 27 14 4 9 42-40 321
Rotherham 26 14 3 9 59-47 3l!
Stoke 23 12 6 7 38-27 30
Fulham 25 12 6 7 55-48 30i
Swansea 26 11 6 9 55-50 28!
West Ham 26 11 6 9 50-52 28c
Birmingh. 24 11 . 5 8 48-26 27í
í Middlesbro 27 12 3 12 43-51 27-1
i Bury 26 9 8 9 49-46 2<U
J T.iverpool 26 11 4 11 57-58 26
' Bristol 26 11 4 11 52-47 26'
'Hu11 iCtv 25 8 7 10 29-34 23
T incoln 26 9 5 12 44-52 23 >
Nottingham 26 9 4 13 33-39 22
Doncaster 25 9 3 13 37-60 21?
Port Vale 26 6 9 11 29-45 21!
Derby Co 26 6 5 15 37-53 17!
Plymouth 27 5 7 15 38-56 17(
Tpswich 26 6 2 18 40-64 14