Morgunblaðið - 27.05.1955, Blaðsíða 5

Föstudagur 27. maí 1955
MORGVNBLAÐIÐ
21
Árás landlœknis á orðahókarnefnd
Frh. af bls. 20
vitanlega alltaf deila, enda hefir
þess einnig stundum gætt innan
nefndarinnar, að menn væru
ekki á einu máli. Er slíkt eðli-
legt, enda lítur jafnan hver sín-
um augum á silfrið. En nefndinni
verður ekki að réttu lagi borinn
á brýn einstrengingsháttur. Oft
lætur hún greina frá mörgum
orðum um sama fyrirbæri. Og
hún leitast við að fara að ráðum
sérfræðinga sinna, sem framast
er kostur. Ég efa líka fyllilega,
að fáanlegir hefðu verið jafnbetri
menn til þessa starfs en þeir, sem
nú skipa orðabókarnefnd.
Ég er þess fullvís, að útgáfa
nýyrðanna verður bæði Birni
Ólafssyni og orðabókarnefnd til
sóma, og ég efa ekki, að nýyrða-
smíð landlæknis á einnig eftir að
halda nafni hans lengi á lofti,
hver sem verða kunna örlög
veirunnar hans.
VI
VEIRA — VÍRA
Landlæknirinn skýrir frá því
í Veiru-grein sinni, að hann hafi,
eftir að ég varð doktor, reynt að
tala við mig um orðið veira „á
jafnréttisgrundvelli", en það hafi
ekki reynzt unnt, því að ég hafi
afgreitt málið með svofelldum
úrskurði: „Við ætium að k'alla
það víru“, Hann er ekki lítill
fítonsandinn, sem hlaupið hefir
í mig við prófið, skyldu menn
ætla. Ég skal fúslega játa, að ég
er ekki svo minnugur, að ég muni
orðrétt, hvað ég hefi sagt í síma
fyrir mörgum mánuðum. En
hvaða orð sem ég kann að hafa
notað, hvernig sem ég hefi lagt
áherzlur og á hve litlum jafn-
réttisgrundvelli sem samtalið
kann að hafa farið fram, minnist
ég ekki annars úr þessu samtali
en þess, að ég sagði landlæknin-
um frá því, að nýlega hefði verið
rætt um orðið huldusýkill á
fundi í orðabókarnefnd og ákveð-
ið hefði verið, að taka upp í
safnið orðið víra ásamt orðinu
jhuldusýkill. Hins vegar hefði
orðabókarnefnd ekki getað fallizt
á að taka upp orðið veira. Þetta
skal ég ábyrgjast, að er efnislega
rétt. Ég taldi þetta ekki til stór-
tíðinda, og mér þykir ósennilegt,
að ég hafi verið nokkru drembi-
látari en vandi minn er. En hvað
um það, landlækninum leyfðist
ekki að tala við mig á jafnréttis-
grundvelli.
En nú gætu menn spurt, hvers
vegna orðabókarnefnd hafi tekið
þessa afstöðu til þessa óskabarns
landlæknis. Það var meðferð
hans á hinu „skælda æ-ei-hljóði“,
sem þessu olli. Ég bið menn að
gæta þess vel, að ég tel stundum
vera ástæðu þess að breyta sér-
hljóðum í tökuorðum og töku-
stofnum. Stundum er ástæðan
sú, að hljóðið eða hljóðasamband
íð er í ósamræmi við íslenzkt
málkerfi (t.d. jeppi, ekki kom til
mála að láta þetta orð byrja á
jí, því að slíkt hljóðasamband er
framandi tungunni). Önnur
ástæða er sú, að reynt er með
breytingunni að skapa samband
við alkunn orð, sem skyld eru
að merkingu (sbr. tækni, orðið er
gert úr teknik, en tengt orðinu
tæki). Vel má vera, að fleiri
ástæður geti réttlætt slíkar breyt
ingar, þótt ég komi ekki auga á
þær í svip. Hitt verður vart talið
til annars en hundakúnsta að
breyta stofnsérhljóðum tökuorða
algerlega að ástæðulausu og fjar-
lægja þannig tökuorðið uppruna
sínum án þess að nálægja
það nokkru venjulegu orði
daglegs máls. En það er
þetta, sem landlæknirinn hefir
gert. Hann átti í rauninni tveggja
kosta völ. Annar kosturinn var
sá að fylgja enska sérhljóðinu.
Þá hefði niðurstaðan orðið væra.
En hann hefir sjálfur fært gild
rök að því, að þessi leið var ó-
heppileg. Hinn kosturinn var að
fylgja latneska sérhljóðinu. Og
þá varð niðurstaðan víra. Þessi
orðmynd hafði auk þess þann
kost, að breytingarinnar frá virus
gætir vart í samsettum orðum
(t.d. virussjúkdómur verður víru-
sjúkdómur). Það er hreinn mis-
skilningur hjá landlækni, að
hljóðasambandið eir sé eitthvað
íslenzkulegra en ír. Það er svo
augljóst mál, að ég hirði ekki
rökstyðja það. Bæði hljóðasam-
böndin standa föstum fótum í ís-
lenzku málkerfi.
En hvað er þá um veiruna hans
séra Björns í Sauðlauksdal,
kynnu menn að spyrja? Það er
allt önnur veira en veira land-
læknis, og hún átti engan þátt í
myndun nýyrðisins, eins og land-
læknir tekur sjálfur fram. Að
öðru leyti skal ég vera fáorður (
um þetta atriði, en ég marka lítið
röksemdir, sem fundnar eru eft-
ir á til þess að réttlæta orðin
afglöp. En landlækni til huggun-
ar skal ég geta þess, að veira séra
Björns er enn kunn í mæltu
máli í Þingeyjarsýslu að minnsta
kosti.
VII
BAKARINN ALLRA BRAUÐA
Eins og áður er tekið fram,
hafa nokkur nýyrði orðið til á
fundum orðabókarnefndar. Eink-
um hafa nýyrði verið gerð sam-
kvæmt óskum sérfræðinga nefnd-
arinnar. Ég kippi mér ekki upp
við það, þótt landlæknirinn fari
niðrandi orðum um þessa starf-
semi og kalli hana „að hnoða
orðadeig .... í esperantiskar
flatkökur“ og nýyrði nefndarinn-
ar „gervibakkelsi". Ég eyði ekki
heldur orðum að ,,náttúrlegum
nýbakstri og öðru lífsins brauði
tungunnar", en svo nefnir land-
læknirinn nýyrði, sem ekki hafa
orðið til á fundum orðabókar-
nefndar, og þá væntanlega eink-
um eigin nýyrði og vitanlega
þau, sem gerð eru af „umkomu-
lausustu starfsmönnum og stríðs-
mönnum lífsins". Þetta mat land-
læknisins ber vitni um smekk
hans, en ágreiningur um smekk
verður ekki jafnaður með rök-
semdafærslu, að því er land-
læknir telur. Og um þá latnesku
speki skal ég ekki karpa við hann.
En öðru atriði, sem landlækn-
illu andarnir í svínin forðum.
Landlæknirinn segir, að ekki
væri um að fást, þótt á fundum
orðabókarnefndar j'rðu til ný-
yrði, „ef þessi framtakssama
nefnd héldi sinni framleiðslu út
af fyrir sig“. Ég skal játa, að
þessi setning er tvíræð. Annað-
hvort merkir hún, að nefndin
ætti ekki að birta eigin nýyrði
innan um önnur (nema þá sér-
staklega auðkennd) eða hún ætti
alls ekki að birta þau, heldur
nota þau aðeins sjálf. En það
skiptir ekki miklu máli, hvor
skilningurinn er 1 hana lagður.
Hún sýnir aðeins, að landlækn-
inn langar til þess að hefta frelsi
nefndar, sem honum hefir aldrei
verið falið að skipa fyrir verk-
um. Ég gæti með sama rétti sagt,
að ekki væri um að fást, þótt
landlæknir gerði orðið veira, ef
hann héldi því orði út af fyrír
sig. En mér dytti aldrei í hug að
halda slíku fram, vegna þess að
landlækni er frjálst að smíða
nýyrði og nota nýyrði að eigin
geðþótta.
Orðabókarnefnd getur ekki
orðið bakarinn allra brauða í
málfarslegum efnum, og land-
læknir getur ekki heldur hlotið
slíkt bakarastarf. Allir menn,
sem heyra til íslenzku málsam-
félagi, hljóta eðli málsins sam-
kvæmt að taka þátt í þessari
brauðgerð. En þó ber þess að
geta, að hlutur hvers einstaks er
í þessum efnum sem öðrum mjög
misjafn. Og dómi niálsamfélags-
ins verða allir „bakarar“ að hlíta,
hvort sem þeim líkar betur eða
verr. Landlæknirinn verður —
eins og orðabókarnefnd — að
sætta sig við marga samstarfs-
menn við baksturinn. Landlækn-
irinn virðist skilja, að málsam-
félagið er æðsti dómur, en hitt
virðist honum hulið, að orðabók-
arnefnd er einn hluti þessa mál-
samfélags og hefir því fullkom-
inn rétt til þess að skapa sér
skoðun um það lífsins brauð, sem
hrýtur út úr hans bökunarofni.
Þó að málfræðingar hafi ekki
skapað tunguna, leiðir ekki af
því, að þeir megi ekki smíða ný-
yrði eða skapa sér skoðanir um
annarra nýyrði. Á sama hátt má
urð Pétursson í slagtog með sér.
Ef „umkomulausa" fólkið og
„stríðsmenn lífsins" bættust í
hópinn, mætti ætla, að úr yrði
bölvandi kór, er fram líða stund-
ir.
En hvernig stendur *á því, að
landlæknirinn verður að bölva
úti á hlaði, en getur ekki þjónað
lund sinni á einhvern mennilegri
hátt? Það er hin óskaplega orða-
bókarnefnd, sem knýr hann til
þessa siðlausa athæfis.
Orðrétt segir landlæknir: „Hins
vegar er það ekkert hlátursefni
fyrir okkur dr. Sigurð Péturs-
son, að þeir, sem páfavaldið hafa,
skuli telja orðasmekk okkar svo
frumstæðan, að okkur megi ekki
leyfast að vitna um hann fyrir
mönnum“.
Ég skal játa, að mig rak í
rogastanz, er ég las þetta. Ég
hefi hér að framan sýnt fram á
það, að „páfavaldið“, ef menn
vilja orða það svo, er í höndum
málsamfélagsins sem heildar, en
ekki einstakra manna eða stofn-
ana. Og hver bannar landlækni
að nota sína veiru og dr. Sigurði
sinn vírus. Vitanlega er þeim
þetta fullkomlega frjálst. Um-
mæli landlæknis, sem til var
vitnað, eru því fullkomið fleip-
ur, staðlaust og tilhæfulaust.
Nýyrðasöfn orðabókarnefndar
eru ekki lögbækur, sem skylt er
að fara efíir. Hver, sem vill, get-
ur hagað orðum sínum að eigin
geðþótta, hvort sem það er í
samræmi við þessi nýyrðasöfn
eða ekki. Starf orðabókarnefndar
er ráðgjafarstarf, ekki löggjafar-
starf. Hún er auk þess ekki gædd
neinum „einbeldisanda“, og þess
vegna leitast hún við að meta
allar t.illögur, sem henni eru
kunnar, um nýyrði, en hún verð-
ur að fara að sínum smekk og
sínu viti. En ég geri ráð fyrir
því, að hún myndi vísa á bug
öllum fyrirskipunum frá bölv-
andi strákum á hlaði úti. Það er
hún, sem ákveður, hvað birt er
í bókum, sem henni er falið að
sjá um. Við það verður strákur-
inn á hlaðinu að sætta sig.
Hafnarfirði í maí 1955
Halldór Halldórsson.
0ÆFA FYL€IR
, r.úlofunarhringunum frá Sig-
■ arþór, Hafnarstræti. — Sendir
j regn póstkröfu. — Sendið ná
Vvæmt mál. —
:m0
RGUNBLAÐIÐ
9 MEÐ
0 11«
0 OKGUNKAFFINC
irinn minnist á í þessu sambandi, S3ma j131? ma
tel ée mér skvlt að mótm^lo f83.3.’ að læknum se fyllilega
tel ég mér skylt að mótmæla.
Hann ber orðabókarnefnd á brýn
það, sem hann kallar „einbeldis-
anda“ — það orð mun vera ein
sneiðin af „lífsins brauði tung-
unnar“. Ég þykist vera kunnari
störfum orðabókarnefndar en
landlæknirinn, með því að ég
hefi verið starfsmaður hennar um
tveggja ára skeið. Ég hefi aldrei
orðið var við þennan anda. Nefnd-
in hefir aldrei litið svo á, að henni
væri „léð vald lífs og dauða yfir
orðum málsins“. Engum manni,
sem hefir hugmynd um það,
hvernig mál þróast, getur komið
slík vitleysa til hugar. En orða-
bókarnefnd er hins vegar léð
vald til þess að leiðbeina þeim,
sem hennar fræðslu vilja þiggja,
um nýyrði og notkun þeirra. Og
orðabókarnefnd hefir aldrei litið
svo borgaralegum augum á starf
sitt, að henni beri að birta ný-
yrði eða tökuorð, sem notuð eru
af „ekki óábyrgum“ aðiljum (t.d.
landlækni, gerlafræðingi, pró-
fessor eða doktor), fremur en
orð, sem „umkomulaust“ fólk og
„starfsmenn lífsins" leyfa sér að
nota. Á þessu sjónarmiði virðist
örla í grein læknisins, þó að hann
vilji gera hlut „umkomulausa"
fólksins meiri en ég. Orðabókar-
nefnd dæmir orðin eftir sínum
hugmyndum um málvöndun, en
það er þjóðin ein, sem getur léð
þeim líf eða dauða. Þetta virðist
landlæknirinn skilja annað veif-
ið í greininni, þó að borgaralega
sjónarmiðið skjóti einnig upp
kollinum.
En ég fæ ekki betur séð en
hinn illi andi, sem landlæknir-
inn kallar „einbeldisanda". hafi
hlaupið í hann sjálfan eins og
leyfilegt að fást við nýyrðasmíð,
þótt þeir séu engu fremur en
málfræðingar höfundar tungunn-
ar. Ef til vill hefir málfræðingi
landlæknis láðst að kenna honum
þetta.
Landlæknirinn getur því ótta-
laus haldið áfram að framleiða
„náttúrlegan nýbakstur og lífs-
ins brauð tungunnar" ásamt „um-
komulausa" fólkinu og „stríðs-
mönnum lífsins“, en hann verður
að lóta sér lynda, þótt hann sjái
einnig á markaðnum „esperant-
iskar flatkökur", því að enginn
einstaklingur né stofnun getur
orðið bakarinn allra brauða í
þessum skilningi.
VIII
STRÁKURINN Á HLAÐINU
Landlæknirinn byrjar grein
sína á dæmisögu úr daglega líf-
inu af strák, sem bölvaði í b.æj-
ardyrum í trássi við guð og góða
siði. í lok greinarinnar er hann
sjálfur orðinn að þessum bölv-
andi sírák og vill helzt fá dr. Sig-
NÚ VERÐUR VANDINN LEYSTUR
HITADEILIMÆLAR
FTRIR MIÐSTÖCVARKERFI
íbúar sambýlishúsa, látið okkur um vandann
að reikna út hitakostnaðinn fyrir hverja íbúð
eftir C. B. mælunum.
Ef samkomulagið er svona:
[
Js..
getur breyzt í þetta.
Leitið upplýsinga hjá okkur um notkun
og verð mælanna.
Rafgeislahitun h.f.
Garðastræti 6 — Sími 2749