Morgunblaðið - 17.07.1955, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 17. júlí 1955

Útg.: H.Í. Arvakur, Reykjavík,
Framkv.stj.: Sigfús Jónsson.
Ritstjóri: Valtýr Stefánsson (ábyrgðarm.)
Stjórnmálaritstjóri: Sigurður Bjarnason frá Vigur.
Lesbók: Árni Óla, sími 3045.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinason.
Ritstjórn, auglýsingar og afgreiðsla:
Austurstræti 8. — Sími 1600.
Áskriftargjald kr. 20.00 á mánuði innanlands.
í lausasölu 1 krónu eintakið.

ÚR DAGLEGA LÍFINU
l
Á hlaðinu í Skálholti
EINNI af uppreistnum íslend-
inga á miðöldum gegn hinu
erlenda valdi yfirgangs og rang-
lætis hefur verið lýst þannig í
meitluðum orðum:
Biskup dreginn utar eftir
yfir blóðugt svið,
flettur öllum ytri skrúða
útvið sálúhlið,
troðið niður í tóman poka
tyllt á klakk og staðnum frá
fluttur burt og sekknum síðan
sökkt í hyl í Brúará.
Slík urðu endalok hins erlenda
biskups. Jón Gérreksson varð
ekki harmdauði fslendingum og
enn í dag hugsum vér til enda-
lykta hans með kaldrifjuðu jafn-
aðargeði, fullir þjóðernislegri
andúð.
★
Þessi sögufrægi atburður er
einn af mörgum, sem talar til okk
ar í dag á Skálholtsdegi og eink-
um til þeirra sem sækja hið forna
biskupssetur heim í dag. Á hlað-
inu á Skálholti getum við séð í
vökudraumi, hvar hinir íslenzku
höfðingjasynir gerðu snarpa sókn
gegn danskri áþján og kirkju-
byggingunni var lyft frá grunni
með bolviðum. Og í hvert skipti
sem langferðabifreið er ekið yfir
Brúará, finnst farþegunum, sem
þeir heyri gamalt skvamp upp frá
öldum árinnar.
Biskups setrið sunnlenzka í
tungunni milli Brúarár og Hvít-
ár er einn sögufrægasti staður
íslands.. Þar er vettvangur svo
margra hinna merkustu atburða
og ákvarðana að segja má, að
íslandssagan gerist þar að miklu
leyti í nærfellt fimm aldir.
Það var ekki ætíð birta eða
fögnuður yfir þeim atburðum.
Þarna var stöðugt háð hin harð-
vítugasta valdabarátta. Fyrst upp
gangur og veldi hinnar kaþólsku
kirkju, síðan hollusta siðbótar-
kirkjunnar við einvalda konung,
en þó undir niðri stæling íslend- um
ingseðlisins jafnvel á hinum
mestu hörmungatímum.
Þarna á hlaðinu á Skálholti var
hið kaþólska kirkjuvald endan-
lega brotið á bak aftur á högg-
stokknum og um leið um alda-
raðir hin síðasta þjóðernislega
mótspyrna íslendinga:
Horfi ég á höggstokk:
herra lífs og dauða,
dæm nú þér til dýrðar
dropana mína dauða.
Fylgi mér til moldar
mín in fornu vígi:
fylgist þá til foldar
falstrú öll og lygi.
Frá þungum höggum axarinn-
ar verður huganum reikað í end-
urminningunni til annars sorgar-
leiks, sem einnig átti sinn vett-
vang á hlaðinu í Skálholti. En sá
leikur var sveipaður meiri mildi
en í vopnaglami siðskiptanna.
Því að þar var konuást hinn
beizki bikar.
Hún lærði að reikna rétt og skjótt
og ritaði bæði vel og fljótt;
en raustin hans þýða hvíslar
hljótt
hún hvíslaði bæði dag og nótt
í leyni.
Og þegar við stöndum á hlaði
Skálholts í dag, þá má og vera, að
við heyrum hvella raust kveða
við innan úr stóru gömlu timbur-
kirkjunni:
„Látið ekki villa yður með
óguðlegum heimsins dæmum,
berið yður eigi saman við þá,
sem þér kallið yður verri.
Þeirra fordæming verður ekki
yðar afbötun, því að hver einn
mun sína byrði bera, nema þér
ætlið, að yður muni þar fyrir
vera rórra í helvíti og kvöl-
unum, að aðrir sæta þyngri
hefndum en þér þykizt hafa
til unnið.“
Þannig þrumaði meistari Jón
yfir lýðnum, og dró ekki úr því,
er hann vísaði syndugum leiðina
til betrunar með því að hóta þeim
ella eilífðar tortímingu. Og svo
má vera, að meistari Jón sé ein-
mitt einn sá ábúandi Skálholts,
sem í vitund almennings túlkar
bezt stórleika staðarins.
ÞAÐ er haft að orðtæki meðal
Frakka, sérstaklega í mið-
austur héruðum, vínræktarhér-
uðunum: Un repas sans vin est
une journée sans soleil (Máltíð
án víns er eins og sólskinslaus
dagur), enda drekka þeir þar
létt vín, rauðvín og hvítvín, í
álíka mæli og við drekkum
Gvendarbrunnavatn, og má segja,
að það sé nokkuð úr hófi fram.
Þau héruð Frakklands. sem
gefa af sér einhver ljúffengustu
rauðvín og hvítvín í heiminum,
liggja austan til í Búrgund, því
fornfræga hertogadæmi þar, sem
sagan segir að þeir Gunnar og
bræður hans Gjúkungar hafi á
sínum tíma ríkt.
★ ★ ★
NOKKUR HUNRDUÐ kílómetra
suður af París taka vínekrurnar
að breiða úr sér meðfram þjóð-
veginum — fyrst í stað slitróttir
smáskikar, en þegar komið er
suður fyrir Dijon eru óslitnar
vínyrktar hæðir svo langt sem
augað eygir af þjóðveginum, og
vínekrurnar ná allt suður fyrir
Beaujolais-héraðið, sem er um
500 km norður af Miðjarðarhafs-
ströndinni.
Skammt fyrir sunnan Dijon
liggur eitt frægasta vínyrkjuhér-
að Frakklands, „Gullhlíðin“.
Þrjár þekktustu rauðvíns- og hvít
vínstegundirnar frá „Gullhlíð-
inni eru kenndar við borgirnar
Dijon, Nuits-St. Georges og
Beaune.
'm hjallc
l&
i um
ara
>eavme
ÞRJÁTÍU OG TVEIR íslending-
ar á ferð um A-Frakkland í byrj-
un júní á vegum Ferðaskrifstofu
ríkisins hugsuðu því gott til glóð-
arinnar, er fararstjórinn tilkynnti
Flöskum hlaðið upp í vínkjallara
klaustursins í Beaune.
Hér hefur verið í tilefni Skál-
holtsdags minnzt nokkurra at-
burða úr sögu staðarins, ef það
mætti verða til þess að gera enn
fleiri nútíma íslendingum ljóst,
hvað Skálholt hlýtur ætíð að
verða mikill kjarni í sögu og allri
fortíð okkar þjóðar. Hver þessara
atburða fyrir sig hefði átt að geta
nægt til að halda mikilli helgi eða
virðingu á Skálholti. En þó þau
komi fyrir þarna hvert á fætur
öðrum þessi atvik, eins og urmull
dagbókarblaða þjóðarinnar, sum
dimm en önnur svo björt að lýsir i
af þeim, höfum vér látið þá smán 1
henda oss að þetta vé margra
hinna helgustu minja hefur verið
algerlega vanhirt um langt ára-
bil. Með Skálholtsdegi og endur-
reisn staðarins reynum vér nú að
bæta úr þessu af veikum mætti.
VeU andi óhrij'dr:
E'
INN ágætur skólamaður hér í
bæ hefir komið að máli við
Velvakanda og stungið því að
honum, hvort ekki sé rétt að
hefja nú herferð gegn orðinu
takk og reyna að útrýma því úr
tungunni. Segir hann, að þetta sé
hvimleitt tökuorð, sem eigi eng-
an rétt á sér í tungunni og vill, að
menn noti heldur orðin þökk eða
þakkir.
Enn er að eins fátt eitt ráðið
framtíð Skálholts. Margar
Ekki góð kurteisi?
ÞESSI ágæti maður hefir ýmis-
legt til síns máls. Nauðsyn-
legt er að reyna að útrýma er-
lendum orðum úr tungunni, ef
þau eiga þar ekki heima. En ég
er ósammála honum um það, að
nauðsynlegt sé að útrýma orðinu
takk úr málinu, enda efast ég um,
að það yrði hægt, þótt reynt væri.
Orðið er lipurt og lítið erlent
bragð af því, a.m.k. ekki nóg til
þess að menn þurfi að amast við
því. Það er að vísu ekki eins ís-
ur. Aöalvandinn er hvermg og tenzkur keimur af því og orðinu
hvort sameina eigi eða festa í en það er ekki nog til þess
áframhaldandi atburðakeðju nú- .að, hef^a herferð^gegn þva. - Þa
tímans ýmis þau hlutverk sem ! ^ egTTemmg benda a- að dr' ™‘
staðurinn gegndi á miðöldum »dor Halldorsson telur, að takk
hugmyndir eru á flökti, um að-
gerðir til að sýna staðnum sem
glæsilegasta uppreisn og virðingu
á ný, án þess að nokkuð sé víst,
hvað úr þeim hugmyndum verð- (
Aðalvandinn er hvernig
jhefði átt að fljóta með á lingva-
Skálholt er nú fyrst og fremst _ fónplötunum, sem nýlega eru
minjavangur hinna sögufrægustu ' komnar á markað. Bendir hann
atburða. Vegna þeirra hlýtur stað réttilega á, að almenningi þætti
urinn að vera heilagur hverjum undarlegt, ef takk væri ekki leng-
góðum íslendingi. En vegna ur góð kurteisi á íslandi. A.m.k.
þeirra er um leið erfitt að fram-
kvæma nokkrar þær aðgerðir á
staðnum, sem miðast við raun-
hæfar þarfir nútímans eða ætlan
framtíðarinnar. Hin gráa járn-
benta steinsteypa vorra tíma
skapar allt annan heim, heldur en
þann sem minningaatburðirnir
gerðust í.
Hvað sem úr því verður, er það
víst að sögufrægð Skálholtsstað-
ar, mikilfengleiki hans á um-
liðnum öldum krefst þess, ef eitt-
hvað verður að gert þar, þá skuli
það ekki mælast í molum, sem af
borði falla, heldur verðum við að
sýna þá stórmennsku í gerðum
okkar, sem einar hæfa slíkum
stað.
er doktorinn ekki á móti þessu
orði.
Brenglun og
misskilningur.
SUMIR eru ofhræddir við að
taka erlend orð í málið. Þeir
líta svo á, að málinu stafi mest
hætta af erlendum aðskotadýr-
um, ef svo mætti segja, og halda
að allt sé undir því komið, að
orðin séu af íslenzkum stofni.
Þetta er mesti misskilningur. ís-
lenzkunni er ekki mest hætta bú-
in af erlendum orðum, a. m. k.
ekki ef þau laga sig eftir íslenzku
beygingarkerfi, eru þjálf og eðli-
leg innan pnnur orð málsins.
Hvað segja r-»"n t. d. um orðin
kopti og bíll, svo að dæmi séu
tekin? Þessi orð hafa bæði fengið
þegnrétt í málinu, enda orðin rót-
gróin. En þau eru bæði af erlend-
um rótum runnin, þótt þau séu
ekki tekin upp í málið ómelt. Aft-
ur á móti hefðu orðin helikopter
og autómóbil verið algerlega ó-
hæf.
K
Stoðum kippt undan
tungunni.
EI, það eru ekki einstök er-
lend orð, sem okkur stafar
hætta af, þótt skemmtilegra sé að
mynda nýyrði af íslenzkum rót-
um en erlendum. Oftast útrýma
líka góð nýyrði erlendum orðum;
t. d.: telefónn = simi.
Hitt er miklu hættulegra, þegar
íslenzk orð eru misskilin, ég tala
nú ekki um, þegar föst orðasam-
bönd og orðtök eru bæði mis-
skilin og afbökuð. Einnig hefir
það mikla hættu í för með sér,
að setningaskipun sé brengluð,
orð beygð vitlaust o.s.frv., því að
þá er hinum traustu stoðum kippt
undan tungunni og afleiðingin
verður sú, að íslenzkan stenzt
ekki erlend óheillaáhrif. Það er
t.d. ekki gott að segja: Þegar í
hraðbakka slær (í stað þess að
segja: þegar í harðbakka slær)
svo að dæmi sé tekið. j
Ég vona að lokum, að enginn
misskilji orð mín svo, að ég mæli
með erlendum tökuorðum og.
slettum. Alls ekki. En tökuorðin
eru nauðsynleg, þegar íslenzk orð
eru ekki til, og við skulum ekki
gleyma því, að orð eins og kirkja, i
byskup o. s. frv. voru einu sinni I
erlend aðskotadýr í tungunni En
þau eru ekki verri fyrir það. —
Aftur á móti er vítavert að mis-
þyrma fegurstu blómum tung- .
unnar og setja undirstöðu hennar
úr skorðum.
"’erkið, sem
' '-"ðir landið.
að fyrir dyrum stæði heimsókn
í vínkjallara í Beaune.
Beaune er fallegur, kyrrlátur
cg fornfálegur bær, enda er bær-
inn reistur á miðöldum. Státar
hann hvað mest af vínsafni sinu,
sem komið var á laggirnar árið
1947, og mun vera eitt merkasta
sinnar tegundar í heiminum.
Safnið er til húsa í fornri bygg-
ingu, sem áður voru hýbýli her-
toganna af Búrgund og Frakka-
konungar bjuggu þar, er þeir
sóttu héraðið heim. Vínkjallar-
inn sjálfur er frá 13 öld, en aðrir
hlutar byggingarinnar frá 15. og
18. öld. í safni þessu er rakin saga
vínyrkjunnar í Búrgund, sem
hófst á dögum rómverskra yfir-
ráða yfir Gallíu. Þarna má sjá
tæki, er notuð voru til vínyrkju
á ýmsum tímum og sýnishorn af
víntegundum frá öllum tímum —•
m. a. vín það, er „Sólkonungur-
inn“, Loðvík 14. drakk að ráði
líflæknis síns.
★ ★ ★
SKAMMT FRÁ vínsafninu stend-
ur gömul og fornfræg klaustur-
og sjúkrahúsbygging, Les Hospic-
es de Beaune. Auðugir menn í
héraðinu höfðu það til siðs að
arfleiða sjúkrahúsið af skikum af
vínekrum sínum, og er nú svo
komið, að mikil vínyrkja er rek-
in á vegum þess. Árlega þriðja
sunnudag í nóvember er haldinn
vínsölumarkaður í húsagarði
sjúkrahússins, og ferðamenn og
vínkaupmenn frá mörgum lönd-
um flykkjast til Beaune á þess-
um tíma árs.
Les Hospices de Beaune var
í reist á árunum 1443—1451 af
1 Nicolas Rolin Frakklandskanzl-
! ara. í byggingunni er einnig
merkilegt þjóðminja- og lista-
I safn, m. a. dýrmæt eftirlíking af
málverki franska meistarans
Roger van der "Weydens, „Dóms-
dagur“.
1 ★ ★ ★
VIÐ HLIÐ sjúkrahússbyggingar-
innar stendur klaustur Francisk-
usarmunka, _mjög forn bygging
frá 13. öld. í vínkjallara klaust-
ursins var heitið ferð íslending-
anna á fögrum og sólríkum júní-
degi.
| Alúðlegur maður tók á móti
okkur í húsagarðinum ög leiddi
okkur niður í myrkan vínkjallar-
ann. Þrekvaxnir, kuflklæddir
múnkar hafa ekki lengur lykla-
völdin að vínkjallaranum. Þetta
klaustur heilags Franciskusar var
I lagt niður eftir stjórnarbylting-
una miklu í lok 18. aldar.
★ ★ ★
KYNLEGAN, SÚRAN ÞEF lagði
á móti okkur, er lokið var upp
rammlegum dyrum kjallarans,
rakinn var mikill, og kaldir drop-
ar, er féllu úr loftinu, settu að
mörgum hroll, en flestum mun
þó hafa hlýnað við að bragða
nokkrar tegundir rauðvíns og
hvítvíns, er þarna voru á boð-
stólum, Það var reifur hópur, sem
yfirgaf klausturkjallarann síð-
degis þennan dag. Hér var samt
ekki um gestrisnina eintóma að
ræða, heldur vonuðust kláustur-
búar eftir, að þeir gætu gert góða
verzlun við þennan stóra ferða-
mannahóp. Svo varð og — marg-
ir íslendinganna gátu gætt sér
og kunningjum sínum á ljúffengu
Búrgundarvíni, er heim kom.
Þarna var um auðugan garð
að gresja — áma við ámu — 75
víntegundir, hver annarri Ijúf-
fengari, sagði fylgdarmaðurinn.
Þarna voru geymdar 300 þús.
ílöskur.
★ ★ ★
MEÐAN VINIÐ er að gerjast, er
það mjög vandmeðfarið. Hita-
stigið í kjöllurum verður að vera
jafnt, venjulega 15—16 stig. Vin-
ið er geymt í kjöllurum 3—4 ár,
tvö ár i tuuniim ^ c<gan sett á
flösku" K • n vínið er
- blB. U