Morgunblaðið - 14.09.1955, Blaðsíða 8

MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 14. sept. 1955

H.f. Arvakur, Rcykjavlk.
Framkv.stj.: Sigfú# Jónssoa
Ritstjðrl: Valtýr Stefárunon (ábyr*8ar».)
Btj órmnálarlUtj óri: SigurCur Bjarnason trá TlflðSfti
Lcsbók: Arni Óla, aími 304S.
Auglýsingar: Arni GarSar Kristtnaaoau
Ritstjðrn, auglýsingar og afgreiðala:
Austurstræti 8. — Sími 1600.
áakriftargjald kr. 20.00 á mánuði inna»latada.
í lauaasölu 1 krán aintakHI
ÚR DAGLEGA UFINU
AustiiEstræti 10, ulmenningur
og úisvursfrelsi SÍS
HVERNIG getur það verið, að
Samband ísl. samvinnufélaga
sé útsvarsfrjálst að kalla í
Reykjavík? Þannig spyr allur
almenningur og trúir því varla,
að dómsúrskurður geti legið fyrir
í þessa átt. Er þá löggjöfin um
opinber gjöld svona rotin, hugsar
almenningur, að við erum látnir
borga fyrir auðfélag eins og
S. í. S.?
Hvernig útsvarsfrelsi
S.Í.S. er orðið til
Skýringin á útsvarsfrelsi S. f. S.
er einföld. Eftir styrjöldina 1914
—1918 voru mörg kaupfélög í
stórkostlegri fjárþröng. S. í. S.
var þá aðeins fárra ára gamalt.
Mikið verðfall hafði orðið á land-
búnaðarafurðum fljótlega eftir
styrjaldarlok. Þá var það, að bor-
ið var fram á Alþingi frumvarp
til samvinnulaga, sem hlaut sam-
þykki og staðfestingu árið 1921.
í þessi lög voru sett ákvæði um
opinber gjöld samvinnufélaga,
sem staðið hafa óbreytt síðan. —
Þessi ákvæði voru hrein kreppu-
ráðstöfun Alþingis til stuðnings
þessum rekstri. Samvinnurekst-
urinn komst bráðlega yfir örðug-
leikana og varð vel stæður, og
má heita að hann komi beint
eða óbeint við alla atvinnu-
vegi landsmanna. Þó hefur
hann aldrei lagt út í stórút-
gerð, trúlega vegna þeirrar
áhættu, sem henni hefur fylgt.
vegna þeirra sérréttinda, sem
S. í. S. lagði, á sínum tíma, ofur-
kapp á að eignast hlutabréf í
Eimskip, eins og frægt er orðið.
En annars getur „Tíminn“ sakast
við sína eigin flokksmenn út af
friðindum Eimskips, ef hann vill,
því þeir hafa ætíð samþykkt það
mál á Alþingi.
Þá leggst lítið fyrir
kappann
Það er ekki ófróðlegt að at-
huga viðbrögð „Tímans" í þessu
sambandi. Blaðið telur sér að
vonum ekki lengur fært að neita
því, að samvinnureksturinn njóti
sérréttinda fram yfir aðra um
opinber gjöld. Þess í stað grípur
„Tíminn“ nú til þess ráðs, að
bera sig saman við samtök eins
og Innflytjendasambandið og
Sölusambandið, sem ekki greiði
útsvör. Um Innflytjendasamband
ið er það að segja, að það selur
engar vörur, leggur ekkert á og
hefur enga veltu. Það starfar að-
eins til fyrirgreiðslu um sameig-
inleg innkaup ýmsra verzlana á
kornvörum og fóðurvörum. Þær
verzlanir, sem standa að Inn-
fiytjendasambandinu, eru aftur
sjálfar í tölu hæstu útsvarsgreið-
enda.
En það má segja, að þá legg-
ist lítið fyrir hið stóra S. f. S.,
sem breiðir margra hæða
skrifstofubyggingar út um
gamla Sölvhólstúnið, þegar
það ber sig saman við stofnun
eins og Innflytjendasamband-
ið, sem ekki hefur meira
starfslið en einn mann, auk
vélritunarstúlku í litlu skrif-
stofuhúsnæði niður við höfn!!
Svipað má segja um Sölusam-
bandið, sem hefur með höndum
sölu saltfisks fyrir framleiðend-
ur, en enga framleiðslu, og tekur
enga álagningu. En þeir fiskfram-
leiðendur, sem að S. í. F. standa,
greiða útlagðan kostnað við starf-
semi þess.
Þá minnist „Tíminn“ á Eim-
skip, sem nýtur sérréttinda um
opinber gjöid. Það er ef til Vill
Einfalt dæmi
Það hefur komið fram, að sum-
ir skrifa ekki réttilega um, um
hvað úrskurður fógetaréttarins
varðandi útsvar S.Í.S. snýst. En
hann slær því einu föstu, að sam-
vinnurekstur sé ekki skyldur að
lögum að greiða útsvar, miðað við
viðskiptaveltu við utanfélags-
menn, heldur aðeins tekjuútsvar
af þeim viðskiptum, sem er til-
tölulega mjög lágt. S. í. S. greið-
ir ekki og hefur ekki greitt út-
svar af viðskiptum sínum við
kaupfélög og það enda þótt
S. í. S. leggi á vöruna eins og
aðrar heildverzlanir.
Þetta má skýra með einföldu
dæmi: S. í. S. er nú að stofnsetja
mikla verzlun á tveim hæðum í
Austurstræti 10, þar sem áður
var búð Ragnars Blöndal h.f. —
Samkvæmt úrskurðinum þyrfti
S. í. S. ekkert útsvar að greiða
af veltu slíkrar samvinnuverzl-
unar á sama tíma, sem verzlan-
irnar í nágrenninu greiða veltu-
útsvör, sem nema milljónum
króna í bæjarsjóð. Þegar Reyk-
víkingur fer inn í þessa búð
S. í. S. í Austurstræti, borgar
hann væntanlega fullt verða fyr-
ir vöruna, en yfirleitt er vöru-
verð hjá samvinnurekstrinum
upp og ofan hið sama og hjá öðr-
um verzlunum. í veröinu væri þá
innifalið það, sem slík verzlun
ætti að greiða í bæjarsjóð í út-
svar, en gerir það ekki.
Reykvíkingurinn verður svo
að sinum parti að borga út-
svarið fyrir þessa verzlun
S. í. S. Verzlunin í nágrenn-
inu, sem engra fríðinda nýtur,
verður hinsvegar að borga
hluta af verði vörunnar í bæj-
arsjóð, því enginn borgar fyr-
ir hana. Með því að skipta við
þessa verzlun S. f. S., væri
almenningur raunverulega að
þyngja útsvörin á sjálfum sér.
Það, sem almenningur
ætlast til.
Það er auðséð á „Tímanum",
að hann er dauðhræddur orðinn
við útvarpsfrelsi S. f. S., og það
er sannarlega ekki að ástæðu-
iausu. Almenningur hefur nú í
fyrsta skipti skilið til fulls, hvaða
afleiðingar gömul löggjöf um
skattfríðindi samvinnufélaganna
hefur.
Hingað til hefur verið hægt
að breiða blekkingarhulu yfir
þessi fríðindi, en nú er það
ekki lengur hægt, og fólki,
hvar sem er, blöskrar að það
skuli vera látið borga útsvar
og skatta stærsta rekstursins
í landinu, vegna þess, að hann
framfærir til fæðis og skæða
einn pólitískan flokk og mál-
gagn hans. En það er augljóst,
að slíku er ekki unnt að halda
lengur uppL
ANNAÐ bindið af æfiminning-
um Tryggva Lies, fyrrv.
framkvæmdastjóra Sameinuðu
þjóðanna, kom út fyrir helgina.
í fyrra bindinu, „Sjö ára friðar-
störf“, sem kom út á síðastliðnu
ári, fjallaði Lie um utanríkismál
og varð þá að gæta hófs í umtali
um menn og málefni, enda þótti
sú bók fátt nýtt hafa að geyma.
í öðru bindinu, sem nú er komið
út, og höfundur kallar: „Lifa eða
deyja — Noregur í stríði“, gætir
allt öðru máli, þar fjallar hann
um atburði á heimavígstöðvun-
um í Noregi og er oft berorður
um menn og málefni og hefir
margt að segja, sem ókunnugt
var áður. í sambandi við atburð-
ina sem gerðust dagana fyrir og
eftir 9. apríl árið 1940, er Nor-
egur var hernuminn, dregur Lie
upp sterka mynd af Hákoni Nor-
egskonungi og Ólafi ríkisarfa, og
af öðrum stafnbúum í norsku
þjóðlífi. Halfdan Koht, þáverandi
utanríkisráðherra, verður þarna
mjög fyrir barðinu á Lie, en
Hambro, stórþingsforseti, er haf-
inn til skýjanna.
★ ★ ★
SKEMMTILEGA sögu segir
Trygve Lie af Churchill og
Halifax iávarði. Einhverju sinni
sátu þessir öndvegismenn Breta
í stríðinu á ráðstefnu með Norð-
mönnum og ræddu um sigur-
möguleika herja bandamanna í
Noregi. Þeir sögðu að mestu máli
skipti að bandamenn næðu Nar-
vik á sitt vald og héldu síðan með
heri sína meðfram járnbrautar-
línunni suður til Ósló. „Hvaða
járnbrautarlínu?“ spurðu Norð-
JJnj^ve cJlie
cjerir app
reilmincýaiia
skeið, er Hákon konungur og Ól-
aíur krónprins voru á flótta und-
an Þjóðverjum til Norður-Nor-
egs. Á flóttanum var eitt sinn
rætt um það — og var Nygaards-
j void, þáverandi forsætisráðherra,
því einkum meðmæltur — að
( konungur og stjórn hans leituðu
hælis í Svíþjóð. Konungur og
krónprinsinn voru þessu andvíg-
ir og eins flestir ráðherranna, en
um það voru menn á hinn bóg-
inn sammála að gott væri að leita
hvíldar eina nótt yfir landamær-
in, eftir loftárás Þjóðverja á Ny-
bergsund.
Koht símaði til sænska utan-
ríkisráðherrans Gúnthers og
spurði hvort konungurinn, krón-
prinsinn og ríkisstjórnin gætu
treyst því, að för þeirra myndi
ekki verða heft er þeir héldu
aftur yfir landamærin til Nor-
egs daginn eftir. „Það var mikið
áfall fyrir okkur alla“, segir Lie,
„er Gunther svaraði að sænska
stjórnin gæti engu lofað“.
Síðar leituðu konungur og
föruneyti hans hælis yfir sænsku
landamærin, er þýzkar könnun-
Trygve Lie
mennirnir undrandi. „Þessari
hérna“, sagði annað hvort Churc-
hill eða Halifax og benti með
fingrinum á rautt strik — sem
sýndi landamæralínuna milli
Noregs og Svíþjóðar.
★ ★ ★
Þessi landamæralína milli Nor-
egs og Svíþjóðar varð raunar
verulega áþreifanleg um eitt
Jeluahandi áhrjar:
Esja hvít
TÓKUL pið ettir því, að Esja
var hvít ofan í miðjar hlíðar
í gær? — Fyrsta tákn þess, að
Vetur gamli sé á næstu grösum
og sumarið — sem raunar á ekki
skilið það nafn — á förum. En
þetta getur líka verið merki þess,
að nú ætli hann loksins að fara
að stytta upp eftir þriggja mán-
aða stanzlausa rigningu. — Það
þætti engum mikið, þótt hann
gerði nú ærlegan þurrk, þegar
. rosinn er farinn úr honum, með
I hlýviðri og brosandi sól.
Sumarið að koma?
ENGUM hefði komið til hugar í
júní, að sumarið mundi
verða eins grámyglað og raun
, ber vitni, enda „muna elztu menn
jekki aðra eins tíð“. Þetta hefir
• verið eins og regntími suður í
Asíu. En gæti þá ekki alveg eins
verið, að sumarið sé eftir — og
. það sé fremur á næstu grösum
hér fyrir sunnan en Vetur gamli.
Ég sagði auðvitað hér fyrir sunn-
an, því að engum dettur í hug,
að sumarið sé ókomið fyrir norð-
an og austan. Sá hlær bezt sem
síðast hlær.
Biðskýlin
BIÐSKÝLIN njóta mikilla vin-
sælda eins og eðlilegt er í
þessu Regnlandi, — eða getum
við Sunnlendingar ekki sagt það
eftir sumarið. Það er óhætt að
segja, að biðskýlin hafi komið að
mjög góðum notum og mætt
setja þau víðar. T.d. hefir einn
ágætur vinur Velvakanda beðið
hann um að því yrði komið á
framfæri, að brýn nauðsyn sé á
að setja upp biðskýli inni á
Miklatorgi. Þar býður ævinlega
fjöldi fólks, enda er mikil um-
ferð um torgið. Þar stöðva bæði
innanbæjarstrætisvagnar og
Hafnarfjarðarvagnarnir, svo að
augljóst má vera, að mikill feng-
ur yrði að biðskýli þar. Er þessu
hér með skotið til þeirra sem
hafa mál þetta með höndum,
hvort sem það er Reykjavíkur-
bær eða Landleiðir.
Verða ajð læra
umferðareglurnar
MAÐUR nokkur kom að máli
við mig ekki alls fyrir löngu
og kvartaði undan því, að aug-
Ijóst væri, að sumir Bandaríkja-
mennirnir, sem aka hér um göt-
urnar séu ekki enn farnir að átta
sig á vinstri handar umferðinni.
Hann segir, að það hafi nokkrum
sinnum komið fyrir, að litlu hafi
munað, þegar hann hafi mætt
þeim. Þeir hafi þá ekið eins og
þeir væru heima hjá sér, en slíkt
er auðvitað af og frá og getur
valdið stórslysum. Að vísu, sagði
hann enn fremur, eru Banda-
ríkjamenn manna kurteisastir í
umferð, en það er ekki nóg, ef
þeir kunna ekki þær umferða-
reglur sem hér gilda — Það hlýt-
ur að vera lágmarkskrafa, að
Bandaríkjamenn sem hér dvelj-
ast læri íslenzkar umferðareglur
fyrst þeir þurfa að skrölta um
landið í bílum sínum.
C. J. Hambro
arflugvélar höfðu sést á sveimi,
en viðstaðan þar var aðeins 20
mínútur — og á meðan hafði
sænski herforinginn, sem gætti
landamæranna „augun lokuð“.
★ ★ ★
TRYGVE Lie segir að Há-
kon konung og Ólaf ríkisarfa
hafi aldrei brostið trúna á fram-
tíðina.
Einhverju sinni hallaðist Ny-
gaardsvold forsætisráðherra að
því, að taka boði þýzka sendi-
herrans von Bráuers um það að
hefja samningaumleitanir við
Þjóðverja, en Ólafur krónprins
vísaði þessari tillögu algjörlega
á bug. Lie segir:
Konungurinn studdi mál ríkis-
arfans. Hann benti á að uppgjöf
Danmerkur bæri ekki að skilja
svo, að Kristján konungur hefði
kosið að sú leið yrði valin. Hann
kvaðst þekkja bróður sinn og
vita, að Kristján konungur myndi
hafa valið norsku leiðina, ef Dan-
ir hefðu haft sömu möguleika til
! þess að forðast uppgjöf og Norð-
menn höfðu....
★ ★ ★
Um Hambro, stórþingsforseta,
segir Lie orðrétt: „Bæði fyrir og
eftir 9. apríl 1940 hafði mér oft
gramist og stundum gramist
mjög, framkoma þingleiðtoga
hægri flokksins, er gegnt hafði
því starfi í 20—30 ár. En því skal
slegið föstu að C. J. Hambro var
á fundunum í Hamri og Elverum
aðsópsmikill persónuleiki, mikill
stjórnvitrungur, sem norska
þjóðin getur verið hreykin af.Með
Elverum-umboðinu hefir hann
reist sér minnisvarða, sem mun
verða geymdur í sögu Noregs.
Gagnvart slíku framlagi, sem
enginn gat gert nema sá sem
var meðal hinna mestu stjórn-
vitringa, og hafði til að bera
stjórnmálaleg hyggindi og dóm-
Frh. á bls. 12.