Morgunblaðið - 15.05.1957, Blaðsíða 9
Miðvikudagur 15. maí 1957
MORGUWBLAÐIÐ
9
Kristján Eldjarn, þjéðminjavörður:
Nationaímuseet
750 ára
EIN helzta menningarstofnun J
Dana, þjóðsafnið mikla,
Nationalmuseet, á 150 ára af-
mæli í dag. Afmælisdagurinn er
miðaður við skipun hinnar kon-
unglegu fornleifanefndar í maí
1807. Sú nefnd fékk það hlutverk
að safna forngripum innan
danska ríkisins og skipuleggja þá
á safni, og jafnframt skyldi hún
hafa á hendi gæzlu fastra forn-
minja frá fornöld og miðöldum.
Fornleifanefndin viðaði að sér
fornleifum af kappi, og safn
hennar varð kjarninn í safni því,
sem síðar hlaut nafnið Oldnord-
isk Museum og flutt var inn í
Prinsens Palæ við Frederiks-
holms Kanal árið 1854. Bygging
sú var reist á árunum 1742—1744
sem bústaður handa ríkiserfingj-
anum, síðar Friðrik konungi
fimmta. Arkitekt var Eigtved,
hinn frægi og listhagi húsameist-
ari, sem þekktur er hér á landi
af því að hann byggði Viðeyjar-
stofu, elzta steinhús á íslandi,
^rið 1752.
Inn í Prinsens Palæ voru
imám saman flutt fleiri og fleiri
söfn, sem áður höfðu verið hér
og hvar í borginni við misjafna
umhirðu og frumstætt skipulag.
Smátt og smátt myndaðist hin
mikla safnasamsteypa, sem síð-
an 1892 hefur verið kölluð
Nationalmuseet. Hin gamla höll
gerðist brátt of þröngur stakk-
ur þessari risavöxnu stofnun, en
úr því var bætt á árunum 1929
og næstu árum með stórkostleg-
um viðbyggingum, sem umluktu
og innlimuðu höllina í húsafern-
ing mikinn, sem allur er undir
yfirráðum safnsins. öll danska
þjóðin lagðist á eitt við að koma
byggingarmáli safnsins í höfn,
enda eru Danir með réttu stoltir
af þessu þjóðsafni sínu í hjarta
höfuðborgarinnar.
Nationalmuseet er í átta deild-
um, sem hver urn sig er sjálfstæð
heild, en allar sameinaðar undir
einum yfirsafnstjóra. Deildirnar
eru: dönsk fornöld, dönsk mið-
aldadeild, danskt safn fró seinni
öldum, þjóðfræðasafnið, klass-
íska safnið, mynta- og medalíu-
eafnið og náttúruvísindadeildin,
allar til heimilis í safnbygging-
unni við Frederiksholms Kanal,
Cg loks útisafnið við Sorgenfri.
Af öllum þessum deildum munu
Danir sjálfir hafa mestar mætur
á dönsku fornaldardeildinni, þar
sem geymdar eru hinar stórkost-
legu steinaldarminjar, sem vart
eiga sinn líka í Evrópu, eikar-
kisturnar miklu frá bronsöldinni
og gullfundirnir frá germönsku
járnöldinni, svo að eitthvað sé
nefnt af þeim ótrúlega fjölda
frábærra menningarminja, sem
fundizt hafa í danskri mold. Þær
sýna, að Danmörk hefur á for-
Sögutímum verið þéttbýlt land,
oft auðugt land og forustuland í
norrænni menningu. En af öll-
um deildum safnsins er líklegt,
að þjóðfræðisafnið veki mestan
almennan áhuga. Meðal slíkra
safna stendur það í fremstu röð,
og Eskimóasafn þess mun að lík-
indum vera hið bezta í heimi.
Auk þess er þessi safndeild elzta
þjóðfræðisafn í heimi, skipulagt
árið 1841. En allar deildir þjóð-
Bafnsins eru í einu orði sagt ágæt-
ar og standa framarlega meðal
vísindalegra safna heimsins. —
Stoðar lítt að telja upp einstök
atriði í þessari stuttu afmælis-
grein.
Nationalmuseet minnist í dag
margra forvígismanna sinna, sem
fallnir eru í valinn. Fyrst og
fremst C. J. Thomsen, sem hæst
ber í sögu stofnunarinnar. Hann
gerðist ritari fornleifanefndarinn
ar 1816, og það kom í hans hlut
að skipuleggja safn hennar. Út
á við er hann frægastur fyrir að
hafa fyrstur manna sýnt fram
á, að menningarsaga fornþjóð-
anna skiptist í þrjú megintíma-
i
bil, sem kenna má við stein,
brons og járn. Fyrir daga Thom-
sens hafði mönnum verið þettá
hulið, og varð uppgötvun hans
grundvöllur að nýjum skilningi
á framvindu menningarinnar,
grundvöllur sem byggt er á enn
þann dag í dag. Fyrstur manna
skipulagði hann forsögulegt safn
frá þessu sjónarmiði, sem nú er
talið sjálfsagt í öllum forsögu-
legum fornminjasöfnum.
En það var líka Thomsen, sem
með styrkri hendi beindi hinum
ýmsu sundurlausu og óvísinda-
legu söfnum inn í Prinsens Palæ,
raðaði þeim þar niður með vís-
indalegu sniði og knýtti þau sam-
an í eina heild. íslendingar hafa
ástæðu til að minnast þessa
mikla danska safnamanns þakk-
látum huga. Þegar baráttan var
háð fyrir stofnun forngripasafns
á íslandi, mælti Thomsen með
fjárstyrk í þessu skyni við stjórn-
ina, þótt honum væri ljóst, að
íslenzkt forngripasafn hlyti að
svipta safn hans sjálfs voninni
um fleiri merka hluti frá ís-
landi. Að vísu var hann allvel
birgur að íslenzkum merkisgrip-
um, sem margir voru komnir í
safn hans fyrir atbeina fornleifa-
nefndarinnar, og eru sumir
þeirra enn í dag í danska þjóð-
safninu, en aðra gáfu Danir hing
að aftur 1930. En söm var
Thomsens gerð. Hann rétti mál-
stað íslendinga drengilega hjálp-
arhönd, þegar flestir synjuðu um
alla aðstoð.
STAKSTEIiAR
Nationalmuseet í Kaupmannahöfn.
En fleiri manna er að minn-
ast. Worsaae, eldhugans og húm-
anistans mikla, sem fyrstur
manna á Norðurlöndum vakti
þann almenna áhuga á fornleifa-
fræði, sem síðan hefur aldrei
slokknað, Sophusar Múllers, sem
um langan aldur var fyrirferðar-
mestur maður í danskri fornleifa-
fræði, Mackeprangs, sem drýgst-
an þátt átti í að safnið fékk hina
stóru, nýju byggingu sína, Nör-
lunds, sem hér á landi er eink-
um þekktur vegna rannsóknanna
á Grænlandi, en var um langan
aldur meðal beztu sagnfræðinga
Dana og framarlega í dönsku
menntalífi. Hann lézt fyrir nokkr
um árum og við stjórn safnsins
tók Johannes Bröndsted prófess-
or, sem enn er safnstjóri. Hann
er forustumaður í danskri forn-
leifafræði um langt árabil, rit-
höfundur ágætur, hvort heldur
sem er í fræðilegum eða listræn-
um stíl. Og má þó nærri geta
að ekki muni gefast mikið tóm
til ritstarfa þeim manni, sem á
að veita forstöðu svo stórri stofn-
un og halda í hendi sér þráð-
unum, sem liggja til allra deilda
hennar og fylgjast með þeim
öllum.
Eg hef nefnt hér nokkur nöfn,
þau sem hæst ber í sögu safns-
ins. En mörg önnur mætti nefna.
Það er Dönum sæmd, hve margir
afburðamenn hafa lagzt á eitt
að gera Nationalmuseet það sem
það er: þjóðarhelgidóm, þangað
sem almenningur leitar til að
komast í snertingu við uppruna
sinn í myrku djúpi forsögunnar,
og vísindastofnun, sem nýtur
álits um víða veröld og vinnur
dyggilega að því að bregða ljósi
yfir menningarsögu Norðurlanda
og kynna hana heiminum. Á
þessum afmælisdegi verða þeir
margir sem þakka ógleymanleg-
ar ánægjustundir á safninu og
senda því árnaðaróskir. Undir
þær kveðjur vil ég taka og óska
Þjóðsafni Dana í Kaupmanna-
höfn vaxtar og viðgangs á kom-
andi árum.
Kristján Eldjárn.
Hvað er ■ skjóðunni ?
EINU sinni var — en svo byrja
margar frásagnir — bóndi nokk-
ur á ferð og kom heim á bæ einn,
þar sem var verið að koma úr
kaupstað og klyfjar stóðu á hlaði
og dót alls konar við bæjardyr
og við gluggatótt. Bóndi gekk
að skjóðu einni er þar lá, greip
í hana og spurði: „Hvað hafið
þið nú í þessari skjóðu?“
Ýmsum myndi þykja forvitni-
lega spurt og má vera að svo
sé, en nú á tímum væri efalaus
nauðsyn að vita gjörla hvað er í
öllum þeim tilboðaskjóðum sem
almenningi eru réttar því stund-
um kemur þar upp úr sitt af
hverju, sem tæplega var búizt
við.
Hér verður nú lítillega minnst
á innihald einnar skjóðu, sem
almenningi stóð til boða og er
þó vart séð fyrir enda þess er
þar kann upp að koma.
Á síðustu árum hafa íslenzkir
bændur aflað sér margs konar
vélknúinna tækja til að létta sér
störfin, s. s. bifreiða, dráttarvéla,
mjaltavéla o. fl., er ganga fyrir
bensíni eða olíu.
Það vakti því almenna ánægju
er olíufélögin hér á landi buð-
ust til að lána bændum heima-
geyma, svo hver bóndi þyrfti
ekki að sækja eldsneytið í smá-
slöttum, en það er tafsamt og
tunnubensínið óvinsælt. Þarna
fór „Esso“ í broddi fylkingar og
ber það að þakka. Þarna var boð-
in fram mikilsverð þjónusta og
kapphlaup hófst um geymana,
þar sem allir óska að hafa elds-
neytið heima hjá sér.
Samningar um þessa heimilis-
geyma máttu heita hagstæðir
seljanda og kaupendum.
Kaupendur skyldu greiða and-
virði bensínsins, þegar búið væri
úr geymunum og þeir fylltir á
ný og hafa 6 aura pr. líter í af-
hendingargjald. Seljandi losnaði
við rýrnun þá, sem jafnan vill
verða í geymum og 12 aura á
líter, sem eru venjuleg sölulaun
til þeirra sem sölugeyma reka.
Þarna máttu báffír vel við una,
en Adam var ekki lengi í Para-
dís.
Um það bil tveim árum eftir
að aðal geyma kapphlaupið hófst,
gaf „Esso“ út þá dagskipan að
bensínið skyldi greitt, þegar er
geymarnir væru fylltir og var
skipun sú, a. m. k. sumstaðar,
framkvæmd á þann hátt að um-
boðsmenn „Esso“, sem flestir eru
jafnframt starfsmenn kaupfélag-
anna, fóru í reikning bensínkaup-
enda hjá viðkomandi kaupfélagi
og færðu til „Esso“ verð bensíns-
ins. Ekki voru kaupendur alltaf
látnir vita um þessa breytingu
fyrr en eftir á og til að þeir
yrðu hennar fyrst varir þegar
ársreikningar komu í þeirra
hendur.
Nokkurri furðu gegnir að sömu
mennirnir, sem fyrir hönd
„Esso“, gerðu áðurgreinda samn-
inga við bændur — að vísu
munnlega — skyldu án frekari
umsvifa hjálpa til að rjúfa þá
með því að taka úr reikningum
manna greiðslur á þeirri stundu
er „Esso“ þóknaðist. En vafalaust
verður það reiknað þeim til ráð-
vendni.
Úr skjóðunni kom því í fyrstu
lotu að „Esso“ dregur sér ca 6
mánaða vexti af bensínverðinu
frá því, sem um var samið, því
ekki mun algengt að fyllt sé á
heimilisgeyma oftar en tvisvar
á ári. Getur þá hver reiknað eft-
ir sinni bensíneyðslu hve mikið
er af honum haft.
Næsti böggull er þegar kom-
inn upp í skjóðuopið svo á sér.
Gjaldið sem kaupendurnir áttu
að fá fyrir að dæla bensíninu á
bílinn sinn eða dráttarvélina —
6 aurarnir — á að fella niður.
Þetta er að vísu ekki stór upp-
hæð, aðeins lítill blóðmörskepp-
ur í núverandi sláturtíð, en ofan
á allar jólagjafirnar síðastliðinn
vetur og það, sem síðan hefir
siglt í kjölfarið er það þó nokk-
ur hugnun.
Enginn veit hvort skjóðan er
tæmd, en litlar líkur virðast til
að svo sé. Næsti pinkillinn úr
henni gæti orðið að heimta flutn-
ingsgjald frá aðalgeymi til heim-
ilanna og fleiri smádúsur gætu
leynzt á botninum.
Þess er skylt að geta að hin
olíufélögin eru sögð hafa tínt
sams konar pinkla upp úr sínum
skjóðum og eru því sömu sökum
seld ef satt er, sem ekki skal
efað.
En því sný ég mér að „Esso“
og þess skjóðu að þar hafa mín
viðskipti verið og mun svo um
mikinn þorra bænda, enda eðli-
legast þar sem kaupfélögin fara
með umboð þess. Þá tel ég illa
fara hjá fyrirtaéki, sem telur sig
til samvinnufélaga, að rjúfa án
alls fyrirvara eða viðtals samn-
inga um viðskipti sín. Væri ólíkt
meiri manndómur að hækka
bensínverðið beint er reskturinn
þarfnast þess, heldur en læðast
að mönnum á þennan hátt.
Á sumardaginn fyrsta 1957.
Halldór Jónsson.
Morð RÖhms hindr-
aði borgarastyrjöld
MÚNCHEN, 13. maí. — Verjandi
þeirra, Sepp Dietrich og Micliael
Lipperts, fluttu í dag langa og
ýtarlega varnarræðu. — Hann
lagði áherzlu á það, að þegar
Hitler og SS-liðið lét til skarar
skríða gegn Röhm og SA-liðun-
um, langhnífanótt, hafi þeir haft
líkur eða sannanir fyrir því að
Röhm ætlaði að gera uppreisn.
Hér hafi borgarastyrjöld því ver-
ið yfirvofandi og aðgerðir SS-
mannanna, þótt þær hafi verið
harkalegar, hafi hindrað mikið
blóðbað um allt Þýzkaland.
Verjandinn óskaði þess að
Rudolf Hess, fyrrum staðgengill
Hitlers, sem situr enn í fangelsi
sem stríðsglæpamaður, fái að
bera vitni í þessu máli. Hann
gat þess að það væri undarlegt,
að Hess væri látinn sitja í fang-
elsi á þeim forsendum að hann
hefði ásamt Hitler hafið árásar-
styrjöld. Sé það refsivert, þá
ættu þeir Guy Mollet og Anthony
Eden einnig heima í fangabúðum
fyrir að hefja árás á Egypta-
land. sagði verjandinn.
— Reuter.
Vitnisburður Halldórs
á Kirkjubóli
Tíminn heldur áfram að fjarg-
viðrast yfir þeim hætti Morgun-
blaðsins að segja satt og rétt frá
helztu tíðindum, hvort sem blað-
inu sjálfu líka þau betur eða
ver, Tíminn reynir t.d. nú að
telja mönnum trú um, að með
því að segja fregnir af Dags-
brúnarfundi sé Morgunblaðið að
espa til kauphækkana!
Þyí miður ber nú meira á þvl
sem miður fer í þjóðlífinu en
hinu betra. Þar eiga stjórnar-
völdin sína sök og verður ekki
komizt hjá að segja frá þeim
staðreyndum. Staðreynúirnar
eru m.a.s. svo ásæknar, að jafn-
vel Tíminn getur ekki til fulls
þagað um þær.
H.Kr. (væntanlega Halldór
Kristjánsson á Kirkjubóli) skrif-
ar svo í Tímann 10. maí:
„Sennilega hefur aldrei verið
auglýst til kaups og ábúðar jafn
mikið af jörðum hér vestra og
nú á þessu ári. í haust var byrj-
að að auglýsa og síðan hefir
verið hert á auglýsingunum. Allt
til þessa hafa nýjar jarðir verið
að bætast við þær, sem falar
eru------“.
Og Halldór heldur áfram:
„Það eru því allar horfur á
því að vestfirzkum eyðibýlum
fjölgi að mun á þessu ári“.
Ástæða til að endur-
skoða launahlutfallið“
Síðar í grein sinni segir Hall-
dór:
„Senniiega verður lengstum
ástæða til að hafa launahlutfall
starfsstéttanna undir endurskoð-
un, og áreiðanlega er ástæða til
að endurskoða þau hlutaskipti nú
og gera þar breytingar á“.
Ómögulegt er að skilja þessi
tilvitnuðu orð Halldórs öðru visi
en sem kröfu hans um launa-
hækkun til þeirra starfsstétta,
sem hann ber fyrir brjósti. Hætt
er við, að Tíminn hefði valið
slíkri kröfu ófögur orð, ef hún
hefði birzt í Morgunblaðinu.
Engin félög lóglauna-
fólks“
Af Þjóðviljanum 11. maí er
aftur á móti sýnt, að hann telur
ckki ástæðu til að endurskoða
launahlutfallið varðandi þá, sem
lægst laun hafa, því að hann
segir glaðklakkaralega.
„Félög með uppsagða samn-
inga eru tiltölulega fá.---—
Og það er eftirtektarvert að i
þeim hópi eru svo að segja engin
féiög láglaunafólks. — — —
Meðal þeirra fáu félaga sem
sagt hafa upp samningum eru
félög verkfræðinga og yfirmanna
á farskipum. — — — A<uð-
vitað eiga uppsagnir á samn-
ingum slíkra hálaunastétta ekk-
ert skylt við þá réttlætisbaráttn
sem stéttarfélög alþýðunnar
hafa háð fyrir mannsæmandi
kaupi og kjörum.“
Þjóðviljinn heldur því fram,
að „íhaldið“ hafi egnt hálauna-
félögin til uppsagnar. Auðvitað
er slíkt einber húgarburður. Rík-
isstjórnin sjálf beitti sér hins
vegar fyrir því, að flugmenn
fengju gjaldeyrisfriðindi, sem
gerðu að verkum, að talið er, að
kaup þeirra hafi í vetur raun-
verulega hækkað um 30—40%.
Og sjálfur átti fjármálaráðherr-
ann hlut að 8% hækkun til starfs
manna S.f.S. rétt fyrir áramótin
á meðan kaupbindingarlögin
eitn voru í gildi.