Morgunblaðið - 29.05.1957, Page 14

MORGVNBLAÐIÐ
U
MiSvikudagur 29. maí 1957
IVIannlýsing ómennis
JANOS KADAR, núverandi lepp-
íorsætisráðherra Rússa í Ung-
verjalandi er persóna undarlega
full af mótsögnum. Hann var
einn helzti ofsækjandinn í póli-
tísku réttarhöldunum, en sjálf-
ur varð hann síðan fórnardýr
þeirra. Hann lét myrða menn sem
höfðu bjargað iífi hans og hann
sveik beztu vini sína. Eftir fjög-
urra ára einangrunarvist í fang-
elsi stalinistanna, var hann sjálf-
ur harðari stalinisti eftir en áður.
Nú virðist hann falla vel inn í
eyðilegt og ruglingslegt umhverfi
Búdapest-borgar með útbrunn-
mn skriðdrekum, slagorðum, sem
máluð eru á veggi húsa en eru
óviðeigandi eftir að húsin hrundu,
— kirkjugarður byltingar. En
hvernig á að lýsa honum fyrir
fólki sem lifir í eðlilegum heimi
mannlegra vera? Hvernig á að
lýsa hinum „hlutlausa kvalara"
með hæglátu framkomuna? Eða
fyrirlitlegri ragmennsku manns,
sem stundum var hugdjarfur? —
Hvernig á að gefa mynd af „vís-
vitandi geðklofnun“?
Það fer svo að lokum, að
þetta verður ekki aðeins mann
lýsing, heldur vitnisburður
um það, hvernig siðferðisvit-
und er umbreytt í siðræna
geðveiki og manni sem er
búinn mannlegri skynsemi er
breytt í duttlungafullt úrhrak.
Það er aðferðin til að skapa
kommúníska leiðtoga.
★
Ungur járnsmiður gengur í
hiim ólöglega Kommúnistaflokk.
Þar lærir hann kennisetningar
Marxismans, áður en hann hefir
lært að hugsa. Hann leiðist inn í
heim hugmynda meðan hann er
enn fáfróður um sjálfan þann
heim sem hann lifir í. Og ekkert
annað fær að komast að hjá hon-
um.
Félagamir verða að hlýða
ströngum flokksaga. Flokkurinn
fylgist með þér, hvað sem þú
gerir. Bráðlega fer að þróast með
þér þín eigin hugræna flokks-
kennd. Á efstu hillu þíns eigin
hugar tekur sér sæti örsmár ör-
yggisvörður, sem hefur eftirlit
með þér. Nú getur flokkurinn
treyst þér.
Janos Kadar ávann sér skjótt
traust flokksins. Við byrjun
seinni heimsstyrjaldarinnar var
hann orðinn minniháttar flokks-
foringi. Þar eð flokkurinn var
enn ekki við völd, hafði enginn
ágreiningur skapast milli einka-
hugsana hans og opinberra yfir-
lýsinga.
Á styrjaldarárunum varð
Eftii George Poloczi-Horovath
menn handtókn hana og
pyntuðu hana til að láta hana
ljóstra upp um flokksforingja
kommúnista. Eftir styrjöldina
þegar flokkurinn komst til
valda héldu þeir Kadar og
Rajk vináttu sinni og ung-
versku kommúnista-leiðtog-
arnir, Rakósi og Gerö, sem
þá komu frá Moskvu, veittu
þeim inngöngu í innsta hring
Stalínsvaldsins.
★
I innsta hringnum er hugsjóna-
fræði kommúnismans ýmist tek-
in alvarlega eða ekkert tillit tek-
ið til hennar, — allt eftir því
hvað heppilegt er í hvert skipti.
Þar verða menn að læra hina
miklu kenningu Stalinistanna: —
Það er réttlætanlegt að drepa
nokkur þúsund manns til þess að
byggja upp hamingjusama fram-
tíð fyrir milljarða hinna komandi
kynslóða. Þá framtíð er aðeins
hægt að byggja á grundvelli æ
styrkari Sovétríkja Rússlands;
enda eru hagsmunir Sovétríkj-
anna og mannkynsins eitt.
víkja fyrir ofsóknarstjórnar-
fari kommúnista, varð fyrsta
siðferðilega klofnunin. t einka
lífi sínu leitast maður við að
vera heiðvirð sál, hollur vin-
um sínum, andvígur svikum,
þjófnaði, baknagi og morðum.
En hið opinbera sjálf manns
fellst þó á alla þessa glæpi,
ef þeir eru framdir fyrir vel-
' ferð og hamingju komandi
kynslóða, — það er að segja í
þágu hins mikla Sovét-rúss-
neska föðurlands.
Árið 1947 var Kadar einn af
fremstu foringjum flokksins.
Hann var álitinn gæfur, hugrakk
ur og iðjusamur maður. En þeir
sem áður höfðu þekkt hann sáu
þó verulega breytingu á honum.
Á andlit hans hafði færzt ein-
hver undarlegur hlutlaus star-
andi svipur. Einu sinni hafði
hann „tignað manninn". Nú hafði
sú tilbeiðsla breytzt í einhverja
óraunhæfa tilfinningu: — hann
tignaði nú ekki manninn, eins og
hann er í dag, heldur eins og
hann verður einhverntíma í fram
HÖFUNDUR þessarar greinar, Geroge Paloczi-Horvath
var í hópi ungversku rithöfundanna, sem hleyptu af
stað október-byltingunni 1956.
Hann hefur verið blaðamaður, skáldsagnahöfundur og
sagnfræðingur. Hlaut hann menntun sína fyrir stríð við
háskólann í Vínarborg og í Bandaríkjunum. Hann varð
einn kunnasti and-nazista rithöfundur Ungverjalands, en
varð að flýja land 1941. Starfaði hann á stríðsárunum fyrir
brezka útvarpið BBC.
Eftir styrjöldina fluttist hann að nýju heim til Ung-
verjalands og gekk í nngverska kommúnistaflokkinn. En
tveimur árum síðar var hann handtekinn. „Játaði“ hann
eftir margra mánaða pyntingar og var dæmdur í 15 ára
fangelsi.
Þegar 90 þúsund pólitískir fangar voru leystir úr
fangelsum Ungverjalands 1954 hlaut hann einnig frelsi og
varð hann einn af forustumönnum ungverska rithöfunda-
félagsins og Petöfi-félagsins. Þegar Rússar bældu bylting-
una niður flýði hann enn land með konu sinni og syni.
En þessi stórbrotnu baráttumið
flokksins má ekki birta múgnum.
Hann verður að vinna á band
flokksins með réttum baráttuað-
ferðum.
Kadar varð framkvæmdastjóri
Kommúnistaflokks Búdapest, um
þær mundir sem Rajk var innan-
ríkisráðherra. Kadar sætti sig við
greiningu milli. baráttumiða og
aðferða. Hann sætti sig við að
einkasannleikur hans fjarlægðist
Laszlo Rajk „játar“ fyrir pólitískum dómstóli kommúnista.
Kadar einn af 10 mönnum í
stjórn Kommúnistaflokks
Búdapest. Foringi þessa ólög-
lega flokks var Laszlo Rajk,
sem varð vinur Kadars og
fyrirmynd, maður upprunninn
úr verkamannastétt, er hafði
hlotið háskólamenntun, hetja
úr spænsku borgarastyrjöld-
inni. Kona Rajks hafði bjarg-
að lífi bæði Kadars og eigin-
manns síns, þegar Gestapo-
hinn opinbera sannleika. Þ. e.
áróðurslínu folkksins. En Rajk
átti erfitt með að sætta sig við
það.
★
Nú þegar fór að gæta hjá
Kadar, eins og hjá svo mörg-
um öðrum háttsettum flokks-
mönnum, alvarlegrar geðklofn
unar, milli einkasálarlífs hans
og opinbers sálarlífs. Þegar
margflokkakerfið varð að
tíðinni. Samtímis þessu var hann
orðinn undarlega tilfinningalaus
gagnvart þeim mönnum sem lifa
nú í dag, gagnvart samlöndum
sínum.
★
Árið 1948 tók Kommúnista-
flokkurinn sér alræðisvald í Ung
verjalandi. Kadar varð varafram
kvæmdastjóri flokksins. En Rak-
ósi einræðisherra taldi hina út-
völdu í æðstu stjórninni á að
fallast á þær grimmdarlegu að-
gerðir ,sem nú fylgdu í kjölfarið.
Þegar flokkurinn er búinn að
taka völdin breytir hann um
stefnu. í staðinn fyrir fortölur,
loforð og bætt launakjör, verður
nú að píska verkamennina áfram
með ógnunum til að vinna. Til
þess að tryggja sigur kommún-
ismans um heim allan, verða
kommúnistaríkin að koma upp
stórfelldum þungaiðnaði og sigra
í vígbúnaðarkapphlaupinu. En
verkamennirnir vilja hækkuð
laun og bætt lífskjör og þeir vilja
fá það nú þegar. Þess vegna er
óhjákvæmilegt að þvinga þá með
ógnunum til að fórna öllum hagn-
aði ævi sinnar fyrir komandi
kynslóðir.
Kadar féllst á þetta Rajk veitti
mótspyrnu, þrætti og barðist
gegn því. Hann var lækkaður
í tign, sviptur stöðu innanríkis-
ráðherra og gerður utanríkisráð-
•herra. Eftirmaður hans var Janos
Kadar.
Persónulega voru þeir enn
góðir vinir. Vorið 1949 ól frú
Rajk son. Við nafngiftina sem fór
fram af sovézkum sið var Janos
Kadar guðfaðir barnsins. Fáum
vikum síðar lét hann handtaka
Rajk og með honum tugi og síð-
ar hundruð af gömlum kommún-
istum, hetjum úr Spánarstyrjöld-
inni og vel þekktum marxist-
JANOS KADAR
um. Þeir voru kallaðir Rajk-
njósnahringurinn. Kadar for-
dæmdi Rajk opinberlega sem fyr-
irlitlegan njósnara, heimsvalda-
sinna og flugumann Títós, og sem
fyrrverandi handbendi Horthy-
lögreglunnar, Gestapó og frönsku
og bandarísku leyniþjónustunn-
ar.
Þegar hann gaf þessa yfirlýs-
ingu átti frú Rjak, sem sex ár-
um áður hafði bjargað lífi hans,
í kvalastríði í fangelsi öryggis-
lögreglunnar. Bólga hafði hlaup-
ið í brjóst hennar, vegna þess
að nýfætt barnið hafði verið
tekið frá henni. Við sem hýrð-
umst lengi í sama fangelsi og
hún héldum lengi, að þar með
væri talið allt hlutverk þessa
guðföðurs barnsins. Nokkrum ár-
um síðar komumst við að því
að ekki voru öll kurl komin
til grafar.
★
Árið 1951 var Janos Kadar
sjálfur handtekinn. Hann var
maðurinn sem vissi of mikið.
Handtakan hlýtur að hafa verið
mikið áfall fyrir hann, en þó ekki
komið honum á óvart. Kadar vissi
fullvel, að saga allra kommún-
istaflokka sem ná völdum er
endalaus röð af pólitískum réttar
höldum, yfir háum sem lágum.
Sú venja að efna til „gagnrýni
og sjálfsgagnrýni" á öllum svið-
um þjóðlífsins, er ekkert annað
en játningarréttarhöld í smækk-
aðri mynd, þar sem flokksmenn
bera fram ákærur gegn sjálfum
sér og gera sjálfa sig þannig á-
byrga fyrir öllum mistökum.
Stóru pólitísku réttarhöldin
gegna því hlutverki næstum því
reglulega, að losna við þá sem
skara fram úr. Samtímis eru þau
notuð til að útbreiða hina nýju
pólitísku línu og viðhalda ótt-
anum. Flokksmenn, jafnvel þeir
sem hafa verið háttsettir eru
pýndir, svívirtir, kúgaðir og beitt
ir brögðum til að fremja sið-
ferðilegt og líkamlegt sjálfsmorð,
sem leiðir af játningum þeirra
um glæpi sem aldrei hafa verið
framdir.
Kadar sjálfur var lostinn
með takmarkalausri grimmd.
Eftir að honum var sleppt lýsti
hann því fyrir miðstjórn
kommúnistaflokksins, hvern-
ig hann hefði verið pyndað-
ur. Þar á meðal var lýsing-
in af því, að liðsforingi í ör-
yggislögreglunni (Avói) Vladi
mir Farkas hafði slegið hann
þar til leið yfir hann. Hann
raknaði aftur úr rotinu við
það að Farkas stóð yfir hon-
um og leysti þvag í andlit
hans.
★
Hann sat nokkra mánuði svefn
leysis og pyndinga í fangelsinu,
unz réttarhöld fóru fram yfir
honum 11. des. 1951. Ég sat þá
einnig úttaugaður eftir meðferð
lögreglunnar í sama fangelsinu
og var nú valinn ásamt hinum
kunna rithöfundi Paul Ignotus
að bera vitni gegn Kadar. Að
sjálfsögðu höfðum við orðið illan
bifur á manninum, því að undir
hans lögreglustjórn höfðum við
báðir verið pyndaðir. En þrátt
fyrir það vorum við ekki reiðu-
búnir að fara að hjálpa fjölda-
morðingjanum Rakósi til að
losna við einn helzta samsektar-
mann sinn. Svo að við þessi rétt-
arhöld gáfum við ekki þau svör,
sem við var búizt, heldur töluð-
um aðeins almennt um málið, en
nefndum hvergi nafn Kadars né
meðákærða.
Við þetta tækifæri sá ég
Kadar og hina meðákærðu.
Hafði þekkt þá alla áður. Einn
meðákærðu, Sandor Harazti,
gamall byltingarmaður, hafði
verið harður og frekar til-
finningalaus starfsmaður
fiokksins. Nú hafði andlits-
svipur hans — eftir marga
mánaða pyntingar og martröð
— orðið undarlega bjartur og
mannlegur. Andlit Kadars,
sem eitt sinn hafði verið frítt
var nú afmyndað. En svipur
hans var fullur ótta og e-in-
hvers æðis.
Eftir réttarhöldin dvaldi hann
þrjú ár í einangrunarklefa. En
slíkt er hinn ægilegasti hreins-
unareldur. Yfirleitt er hægt
fyrir menn að.iðrast og snúa frá
fortíðinni. Það er hægt fyrir
mann sem hefur verið kommún-
isti, að snúa aftur til almennrar
skynsemi og almenns siðgæðis.
En einangrunarvistin með hinni
algeru niðurlægingu og heilu út-
hafi af þjáningum verður aldrei
afmáð úr vitund mannsins. 1 hug-
um sumra stofnar hún takmarka
lausa siðgæðislega fullkomnun, í
hugum annarra kveikir hún
óslökkvandi hatur og þrá um
hefnd. Þessi seinni manntegund
álítur að fyrri þjáningar þeirra
helgi öll meðöl til að geta komið
fram hefndinni.
★
Fangelsi og pyntingar höfðu
blönduð áhrif á Kadar. Árið 1954