Morgunblaðið - 29.05.1957, Blaðsíða 15

Miðvikudagur 29. maí 1957
MORCTJWfír 4fílÐ
15
varð Imre Nagy í fyrra skipti
forsætisráðherra Ungverjalands
og reyndi að þræða stigu nýrrar
stefnu, sem síðar hefur verið
nefnd „Gomulka-stefnan‘“, það
er að segja kommúnisma án hinn
ar algjöru ógnarstefnu. Þetta var
barátta milli Stalinista og and-
stalinista. Imre Nagy tókst að
leysa úr haldi um 90 þúsund
pólitískra fanga, þeirra á meðal
Janos Kadar og frú Rajk.
Eftir lausnina úr fangelsinu
heimsótti Kádar frú Rajk og ját-
aði fyrir henni að hann hefði
samkvæmt fyrirskipun Rakósis
talið Laszlo Rajk á að leika það
hlutverk, sem hann gerði í rétt-
arhöldunum gegn sér. Hann bað
frú Rajk íyrirgefningar á þessu.
Frú Rajk svaraði, — eins og hún
síðar sagði mér:
— Ég fyrirgef þér ein-
læglega. Maðurinn minn
hefði hvort sem var verið
myrtur. Það höfðu Stalin,
Bielkin hershöfðingi og
Rakósi ákveðið. Hefðir þú
ekki fengizt til þess, hefði
sköllótti morðinginn (svo
er Rakósi almennt kallað-
ur í Ungverjalandi) fundið
önnur viljug verkfærl.
Rétt á eftir bætti hún við:
— En geturðu sjálfur
fyrirgefið þér? .... Ef þú
villt lifa áfram sem heið-
virður maður, þá ættirðu
að skýra allri ungversku
þjóðinni, öllum heiminum,
— frá leyndardómnum við
Rajk-réttarhöldin og frá
þínu hlutverki við þau.
Kadar svaraði ekki. Hann hvarf
á braut eftir fáeinar mínútur. Og
hann gerði ekkert. Uppljóstranir
hans hefðu orðið ægilegt áfall,
eftirmaður, vegna þess að hann
hefði setið í fangelsi.
En Rakósi fékk upplýsingar
um þetta og tók til sinna ráða.
Á næsta fundi miðstjórnar flokks
ins tók hann til máls. Hann gerði
nokkrar stuttar athugasemdir
varðandi þá óskynsamlegu fram-
komu félaga Kadars, að ganga í
lið með vissu fölki, sem krefðist
þess að hinir ábyrgu fyrir Raj'k-
réttarhöldin, yrðu látnár sæta
refsingu. Svo var skyndilega,
samkvæmt merki Rakósis komið
inn í salinn með segulbandstæki,
og þeir sem viðstaddir voru, um
50 manns, hlýddu á með furðu og
hryllingi.
Þeir þekktu þessar tvær radd-
ir. Það var rödd Laszlo Rajks,
sem var myrtur fyrir sex árum
og rödd Janos Kadars. Þetta
hófst inni í miðju samtali, sem
greinilega hafði farið fram í að-
albækistöðvum Avóanna. Kad-
ar var að hvetja bezta vin sinn,
Rajk, að vera nú ekki að sýna
mótþróa, heldur játa allt það
sem Bielkin, yfirmaður rússn-
esku leynilögreglunnar (MVD)
og Avóarnir vildu að hann ját-
aði.
★
Kadar kvaðst ekki láta sér til
hugar koma, að Rajk hefði fram-
ið neitt refsivert. Hann staðhæfði
aðems, að kommúnistahreyfingin
þarfnaðist játningar hans. „Þetta
er eina leiðin til að úthrópa
Tító“, sagði hann. Og hann
minnti Rajk á, að hann ætti með
glöðu geði að fórna sér fyrir
flokkinn. Hann hefði ábyggilega
oft verið reiðubúinn að fórna
lífi sínu fyrir flokkinn. Nú væri
þess ekki einu sinni krafizt. Hann
ætti að leggja fram minni fórn,
aðeins siðferðislegt sjálfsmorð.
Kadar hélt því fram í þessu
samtali, að einvörðungu for-
tíð Rajks yrði svert, aðeins
nafn hans mryndi deyja. Það
yrði tilkynnt að hann hefði
Frú Rajk og sonur hennar sumarið 1956, þegar líflátnum manni
hennar var veitt full uppreisu.
ekki aðeins fyrlr Rakósi, heldur
einnig fyrir stalíhistana í
Moskvu. En hann brast hugrekki.
★
Árið 1955 hóf Rakosi gagnsókn
gegn Imre Nagy. Kadar beitti
aldrei áhrifum sínum til að
bjarga Nagy, sem þó hafði leyst
hann úr fangelsi. Nagy var svipt-
ur völdum og vikið úr flokknum.
En næsta vor, 1956, jókst and-
stalinista-hreyfingin. Meðlimum
æðsta ráðsins og flokksstjórnar-
innar varð nú ljóst, að þeir urðu
að fórna Rakósi, ef þeir vildu
bjarga sjálfum sér. Þá ímynduðu
þeir sér, að Kadar væri tilvalinn
verlð hengdwr, en í stað þess
yrði hann og kona hans flutt
eftir réttarliöldin á hressing-
arhæli á Krímskaga. Þar
fengju þau að jafna sig og
ekki myndi líða á löngu, þar
til honum yrði fengið þýðing-
armikið flokksembætti á fjar-
lægtum stað.
Segulbandsupptakan bar það
með sér, að Rajk átti ekki auð-
velt með að trúa þessum mar-
traðarrökum, —. þrátt fyrir
margra vikna pyntingar.
★
Eftir að segulbandið hafði ver-
ið leikið til enda sat Kadar hreyf
x
Janos Kadar hefur náð tindinum. Húsbóndinn í Kreml, Nikita Krúsjeff fagnar honum.
ingarlaus, þögull og álútur. Fyrir
nokkrum árum hafði hann orðið
að þola niðurlægingu í fangelsi
Avóanna. En nú hafði fortíð hans
sótt að honum og niðurlægt hann
í annað sinn að fimmtíu manns
viðstöddum. Hann hlaut að við-
urkenna, að pólitískur ferill hans
væri á enda, því að brátt myndi
gervöll ungverska þjóðin vita
um afbrot hans.
En þá greip tilviljun, eða þá
örlögin sjálf aftur í taumana, og
nú í mynd Eriks Molnar, dóms-
málaráðherra, fylgismanns Rak-
ósis. Hann bað um að fá að heyra
byrjunina aftur og starfsmaður-
inn, sem stjórnaði segulbandinu
lét það renna til baka. En nú fór
eitthvað öðru vísi en ætlað var.
Því að þegar segulbandið var aft-
ur sett á stað, hófst það ekki í
miðju samtali, heldur á byrjun
þess, þegar Kadar ávarpaði Rajk:
— Kæri vinur minn Laci.
Ég kem til þín fyrir hönd
félaga Rakósis. Hann bað
mig um að skýra fyrir þér
aðstöðuna, sem þú ert kom-
inn í. Að sjálfsögðu vitum
við allir, að þú ert saklaus.
En félagi Rakósi vonar, að
þú skiljir. Aðeins mikil-
hæfir félagar fá slíkt hlut-
verk. Félagi Rakósi bað
mig um að segja þér, að
með því inntirðu af hendi
sögulega þjónustu við
kommúnistahreyfinguna“.
Þegar þessi orð heyrðust sót-
roðnaði Rakósi af reiði. En ekk-
ert sérstakt gerðist. Ef hópur
venjulegs fólks hefði heyrt þess-
ar uppljóstranir, hefði niðurstað-
an aðeins getað orðið ein, sam-
þykkt hefði verið að láta hand-
taka bæði Rakósi og Kadar. En
miðstjórnin var ekki samkoma
venjulegs fólks. Þeir sáu aðeins,
hvaða afléiðingar þessar upp-
ljóstranir gátu haft fyrir þá
sjálfa, því að margir þeirra gátu
búizt við fleiri slíkum uppljóstr-
unum um þá sjálfa. Því var mál-
ið þar með útrætt.
En uppljóstranirnar breiddust
samt út um landið. Meðlimir mið
stjórnarinnar sögðu nánustu vin-
um sínum frá þeim, og þeir svo
aftur vinum sínum, þar til öll
þjóðin vissi það. Þær voru ein
af mörgum undirrótum bylting-
arinnar í október 1957.
★
Þegar frelsisbylting ungversku
þjóðarinnar brauzt út var Janos
Kadar gerður að leiðtoga Komm-
únistaflokksins. Hann átti sæti í
ríkisstjórn Imre Nagys. í útvarps
ræðu, sem hann flutti 30. okt.
lýsti hann því yfir, að hann og
flokkur hans fylgdu algerlega
stefnu Nagy-stjórnarinnar. Hann
kallaði Imre Nagy þá „hinn mik-
ilsvirta samlanda sinn“. Þann 1.
nóv. lýsti hann því yfir, að komm
únistaflokkurinn hefði verið
leystur upp, en nýr flokkur yrði
stofnaðUr. „Gamli flokkurinn“,
sagði Kadar „hafði úrkynjast,
svo að stefna hans var aðeins
orðin að viðhalda einræði og þjóð
arþrælkun".
En að kvöldi 1. nóv. læddist
Kadar úr ríkisstjórnarbygging-
unni yfir til bækistöðva Rúss-
anna. Og 4. nóv., þegar rússnesk-
ir skriðdrekar hófu að bæla nið-
ur frelsi Ungverja, myndaði hann
leppstjórn þeirra.
Þann 21. nóv. ginnti hann
Imre Nagy til að yfirgefa
sendiráð Júgóslava í Búda-
pest, en þar hafði Nagy leit-
að hælis. Hann gaf út með eig
in hendi skriflega ábyrgð og
loforð um grið til hins „mikils
virta samianda síns“ og jafn-
skjótt lét hann ræna honum.
Og nú kallar hann Imre Nagy
svikara, gagnbyltingarmann,
handbendi heimsvaldastefn-
unnar.
Öryggislögregla hans hand-
tekur byltingarmenn í þúsunda
tali. Ungar stúlkur og drengir
eru hengd og sýniréttarhöld eru
haldin. Frú Rajk, sem eitt sinn
bjargaði lífi hans, eiginkona
mannsins, sem hann lét myrða
er enn á öruggum stað, í fangelsi.
Janos Kadar getur ekki hætt á
það, að þurfa aftur að mæta
augnaráði hennar.
★
Já, Kadar hefur komizt áfram.
Hann hefur náð æðsta stigi geð-
klofnunar, sem hægt er að nefna
„vísvitandi geðklofnun". Hún er
sambland sjálfsblekkingar og
blygðunarlausrar kaldhæðni,
sambland hrifnæmi og tækifæris-
eðlis. Margir stjórnmálaleiðtog-
ar eru haldnir henni. Þeir sjálf-
sefja sig upp í þann ákafa tilfinn
inga og ofstækistrúar, sem þeir
áttu er þeir voru ungir, og ein-
faldir.
Meðan þeir eru nú farnir að
iðka tvöfeldni í hugsun og orð-
um, hafa tilfinningar þeirra ekki
FjöltefliFriðriks
í Keflavík
KEFLAVÍK, 27. maí: — Friðrik
Ölafsson skákmeistari tefldi hér
í bænum fjöltefli á sunnudaginn
á vegum Taflfélags Keflavíkur.
Teflt var á 35 borðum og vann
Friðrik 27 skákir, gerði fimm jafn
tefli og tapaði þrem skákum.
Þeir sem unnu voru þeir Skúli H.
Skúlason, Þórhallur Þorsteinsson
og William Bills, Bandaríkjamað-
ur. Má geta þess að ein kona var
meðal þátttakenda.
Mikill fjöldi áhorfenda var á
taflmótinu, enda er skákáhugi hér
mjög mikill. — I.
aðeins orðið tvöfaldar heldur
þrefaldar eða fjórfaldar. tír þess-
um hrærigraut skapast hin
„kommúniska sálsýki".
Aflvaki alls þessa haturs er
þorstinn í hefnd og vald. Kad-
ar hafði verið niðurlægður í
fangelsinu. Síðan var hann
niðurlægður fyrir framan
þjóðina. Nú getur hann hefnt
sín. Hann hefiur valdið.
En í öllu þessu landi sem er
undir járnhæl ofsóknarlög-
reglu, í landi þar sem allir
búa við ótta um skyndihand-
töku og líflát, er þó enginn
sem vildi skipta og taka við
hhitverki Janos Kadars. Hann
hefur náð tindinum. Hann er
mikill kommúnistaleiðtogi.
Ætlaði oð
drepa 100
TEHERAN — Vikublaðið „Teher-
an Moussawar" skýrir frá því, að
nýlega hafi verið handtekinn í
Persíu leigubílstjóri einn, sem
hafði strengt þess heit að ráða
100 stéttarbræður sína af dög-
um, en var sem betur fer ekki
búinn að myrða nema 16,
þegar hann var handtekinn. —
Ástæðan var sú, að leigubílstjóri
einn, sem morðinginn þekkti
ekki, hafði ráðizt á móður hans
og systur.
Krúsjeff
sefur illa
Scarborough.
Ef Krúsjeff
svæfi í góðu og
notalegu rúmi,
mundi stórlega
draga úr við-
sjám milli Aust
urs og Vesturs,
kalda stríðinu
mundi ljúka,
fullyrða enskir
húsgagnasmið-
ir.
Mál þetta var
tekíð til um-
ræ§u á fundi í samtökum enskra
húsgagnasmiða og hóf forseti
sambandsins, Charles Cook, máls
á því. „Ef Krúsjeff vildi leyfa
okkur að smíða rúm fyrir sig,
mundi það eitt bera meiri árang-
ur en margar alþjóðaíáðstefnur,“
sagði forsetinn.
„Aðeins fakírar geta leyft sér
að sofa illa. Ef allir svæfu vel,
mundi hamingja heimsins aukast
að miklum mun.“
Framköllun
Kopiering
Fljót og góð
vinna. — Afgr. i
Orlof sbúðinni,
Ilafnarstræti 21.