Morgunblaðið - 11.06.1958, Blaðsíða 9
Miðvikudagur 11. júní 1958
MORGTJNfíT. 4 ÐIÐ
9
Ég vil heldur vera „pýramídaspá-
maður" en opinber starfsmaður
Samtal v/ð Jónas Guómundsson,
sextugan í dag
ÉG hitti Jónas Guðmundsson að
máli í gær. Mig langaði til að
rabba við hann stundarkorn,
hafði heyrt margt af hans högum
og ekki allt eftir höfði almenn-
ings. Sumir höfðu sagt, að hann
væri „dálítið skrítinn", aðrir
kölluðu hann „pýramídaspámann
inn“ og enn aðrir voru þess full-
vissir, að hann væri ekki „með
öllum mjalla“. Ég notaði því
fyrsta tækifæri, sem gafst til þess
að hitta þennan umtalaða mann:
Hann verður sextugur í dag. Ef
einhverjir halda að menn
verði frægir af því að fara troðn-
ar slóðir, þá sýnir ferill Jónasar
Guðmundssonar, að svo er ekki.
Hann hefur verið verkalýðs-
foringi á Norðfirði og einn af
helztu leiðtogum Alþýðuflokks-
ins um langt skeið, þingmaður,
bankaráðsmaður og skrifstofu-
stjóri í félagsmálaráðuneytinu,
auk þess sem hann hefur gegnt
fjölmörgum öðrum opinberum
störfum, en því hafa flestir
gleymt. Hins vegar eru allir með
á nótunum ef talað er um „Jónas
pýramídaspámann“.
Samtal okkar Jónasar barst
strax að Seyðisfirði, þar bjó hann
með foreldrum sínum ungur
drengur og svo mikil ítök á þessi
garmi höfðinglegi bær í honum,
að hann segir: Seyðisfjörður var
svo sterkur menningar- og fram-
kvæmdabær, að hann fer með
manni, hvert sem leiðir liggja. Á
mínum æskuárum var Seyðis-
fjörður höfuðstaður Austurlands
og litlu munaði að hann væri
einnig höfuðstaður fslands. Að
minnsta kosti þótti okkur að svo
hlyti að vera. Þar var mikið og
blómlegt atvinnulíf, útgerð og
siglingar, sem Norðmenn lögðu
grundvöll að, þar var aðalhöfn
á Austfjörðum. Og þar var Þor-
steinn Erlingsson. Þegar ég var
ungur drengur, hafði ég það held-
ur gott, því að faðir minn var
útgerðarmaður og allvel stæður.
Þess vegna man ég lítið eftir
þeim dögum. Þó er mér konungs-
koman 1907 einkar minnisstæð,
þá kom Friðrik VIII. til Seyðis-
fjarðar og í fylgd með honum
Hannes Hafstein. Þeir opnuðu sæ-
símann á Seyðisfirði. Þá fannst
okkur hjarta landsins slá þar og
hvergi annars staðar. Við héld-
um stórhátíð í tilefni þessa merka
atburðar og fólk streymdi til
Seyðisfjarðar hvaðanæva að af
Austfjörðum, rétt eins og hann
hefði tekið við af Þingvöllum.
En svo fluttist Jónas Guð-
mundsson frá bernskustöðvum
sínum. Faðir hans fór á hausinn,
eins og það var kallað í þá
daga, og foreldrarnir fluttust til
Reykjavíkur. Síðan var Jónas í
fóstri hjá Halldóri skólastjóra á
Hvanneyri, sem hann segir að
hafi verið einn merkasti búnað-
arfrömuður síns tíma og einn
þeirra sem renndi styrkustum
stoðum undir íslenzkan landbún-
að. Þar var gott að vera, hjá þeim
hjónum leið mér vel, segir Jónas
og bætir við: Óhapp föður míns
var nátengt þeirri harðvítugu
baráttu, sem verzlunarauðvald
þessa tima háði innbyróis. Þá
var verzlunin ekki eins þroskuð
og nú, enda ný af nálinni og
forystumenn hennar áttu margt
eftir að læra. Á þessum árum
var sett á stofn Pöntunarfélag
Fijotsdalshéraðs og var Jón í
Múla einn helzti hvatamaður að
stofnun þess. Verzlunarstjóri var
Jón Stefánsson sem kallaður var
Filippseyjakappi, vegna þess að
hann hafði barizt í Bandaríkja-
her á Filippseyjum. Hann var
stór maður og föngulegur og eitt
mesta glæsimenni, sem ég hef
séð fyrr og síðar. Hann var
kvæntur Sólveigu, dóttur Jóns í
Múla, hinni merkustu konu; átti
hún um skeið sæti í bæjarstjórn
Seyðisfjarðar — Það hélzt í hend
ur, að faðir minn og Pöntunar-
félagið urðu gjaldþrota, enda var
allur rekstur hans og fleiri at-
hafnamanna bundinn starfsemi
þess. Upp úr því hófst veldi
Stefáns Th., sem var mesti at-
hafnamaður á Seyðisfirði um
langt skeið.
Við létum þetta gott heita um
æskuárin og snerum okkur að
stjórnmálunum. Ég vissi að Jónas
hafði tekið virkan þátt í þeim
og.bað hann um að segja lesend-
um Morgunblaðsins undan og
ofan af stjórnmálaferli sínum.
Hann svaraði:
— Þegar ég var í Kennaraskól-
anum, komst ég í kynni við jafn-
aðarstefnuna og hafði hún mikil
áhrif á lífsviðhorf mitt eftir það.
Að prófi loknu tók ég við kenn-
arastöðu við barnaskólann á
Norðfirði. Það var 1921. Má
segja, að þá hafi lífsstarf mitt
hafizt fyrir alvöru. Á Norðfirði
eyddi ég öllum beztu árum ævi
minnar. Þar giftist ég Sigríði
konu minni og áttum við þar
heima til ársins 1937. Flutt-
umst þá suður til Reykjavík-
ur og gerðist ég fram-
kvæmdastjóri Alþýðuflokksins.
— Þegar ég kom til Norðfjarðar,
gekk ég í lið með verkalýðnum
þar og var orðinn forystumaður
hans, áður en ég vissi af. Ég
gekk í Alþýðuflokkinn og gerðist
einn helzti leiðtogi hans á Aust-
fjörðum. Verkalýðurinn bjó við
afar kröpp kjör. Mig langaði að
koma honura til hjálpar, hef
aldrei getað setið auðum hönd-
um. Það er óhætt að segja, að
verkalýðsbaráttan hafi verið
mjög hörð á þessum árum. At-
vinnurekendur höfðu engan skiln
ing á þörfum verkamanna og
börðust gegn réttlætiskröfum
þeirra með oddi og egg. Sízt af
öllu gátu þeir skilið, að verka-
lýðurinn þyrfti að hafa með sér
samtök. Verkalýðsfélögin voru
þeim mestur þyrnir í augum.
Þau voru álitin „fjandskapur við
atvinnulífið“. Og ef einhver ætl-
aði að gerast forystumaður verka
lýðsins, var hann neyddur til þess
að láta í minni pokann. Jón
Rafnsson hafði t. d. reynt að
stofna verkalýðsfélag á Norð
firði, en vai’ð að fara þaðan.
Fékk enga atvinnu. Ég var aftur
á móti betur settur. Ég var barna
kennari og því algjörlega óháð
ur atvinnurekendunum. Ég gat
því beitt mér betur en þeir, sem
höfðu reynt að sameina verka-
lýðinn á undan mér. Ja, andúð?
Ég veit það ekki, jú sjálfsagt
hafa þeir haft á mér einhverja
andúð, atvinnurekendurnir, en
það kom þó ekki niður á mér
persónulega, börn þeirra sóttu
tíma hjá mér og ég held ég hafi
verið allvel þokkaður kennari,
enda ungur að árum og með ýms-
ar nýjungar. — Á þessum árum
var öll verzlun og viðskipti í
höndum kaupmannanna, svo og
atvinnutækin. Þeir höfðu því
mjög góða aðstöðu og notuðu
hana óspart. Mátti raunar segja,
að verkalýðurinn væri þrælbund
inn á þeirra klafa. Menn sáu til
dæmis aidrei peninga, allt var
skrifað hjá öllum. Þetta var eins
og Púlli sagði: Það er engin dýr-
tíð á Vopnafirði, þar er allt skrif-
að----Með þessu móti gátu kaup-
mennirmr haft mikil ítök í al-
menningi. Já, þeir áttu jafnvel
einstaklingana eins og menn eiga
nú hunda, kindur eða hross. Ein
af höfuðkröfum okkar var
því sú, að verkamennirnir fengju
kaup sitt greitt í peningum, svo
að þeir gætu verzlað, þar sem
þeim sýndist. Einnig kröfðumst
við þess, að atvinnurekendur
viðurkenndu samningsrétt verka
lýðsfélagsins, en af báðum þess-
um kröfum risu miklar deilur,
svo að okkur var sá kostur vænst
ur að hefja allsherjarverkfall á
staðnum 1923. Þá sáu atvinnurek-
endur sitt óvænna • og féllust á
kröfur okkar. Einn þeirra hafði
þó fengið verkfallsbrjóta, sem
svo eru kallaðir, til að pakka fisk
og skipa honum út. Það gátum
við með engu móti þolað og áður
en varði hafði mikill mannfjöldi
safnazt saman við útgerðarstöð
hans og umkringt hana. Höfðu
menn í hótunum og hugðust beita
valdi, en mér tókst að sefa
fólkið, enda féllst kaupmaðurinn i
á skilyrði okkar þennan sama 1
dag. Þar með var björninn unn-
inn, og ég efast um að síðan
hafi verið um verkalýðsbaráttu
að ræða á Norðfirði.
— Þegar þér lítið til baka,
hvernig finnst yður þá þessi bar-
átta æskuárnna?
— Til baka? Maður á aldrei að
líta til baka, þá verður maður að
saltstólpa, eins og kona Lots.
— Það er undarlegt að þér,
svona rólegur maður, skulið hafa
tekið þátt í öllum þessum ólátum.
— Nei, ég var ekki rólegur, það
er síður en svo að ég hafi venð
rólegur, þó að ég sé orðinn það
núna. Ég hef alltaf verið ákveðinn
í mínum skoðunum og er það
enn. Ég hef alltaf viljað fylgja
því, sem ég hef álitið rétt hverju'
sinni. En ég hef samt ekki verið
mikið fyrir slagsmál, onei.
Við röbbuðum um fleiri þa?tti
stjórnmálanna á þessum árum og
Jónas Guðmundsson kom víða
við. Hann var eldheitur baráttu-
maður fyrir flokk sinn og kann
frá mörgu að segja. Fyrst farman
af einbeindi hann kröftum sínum
að héraðsmálum á Austfjcrðum,
en smám saman leiddist hann út
í landspólitík, varð síðan þing-
maður og loks einn af 'eiðtogum
Alþýðuflokksins: — Þegar atök-
in miklu urðu í Alþýðuflokknum
1938, var ég ritari hans. Þessi á-
tök eru mér einna minnisstæðust
á alllöngum stjórnmálaferli mín-
um, enda urðu þau til þess, að
Alþýðuflokkurinn klofnaði. Eins
og þér vitið, vildi Héðinn Valdi-
marsson taka upp samstarf við
kommúnista. Meiri hluti flokks-
ins undir forystu Jóns Baldvins-
sonar var mótfallinn þessari fyrir
ætlun. Var ég meðal þeirra. Jón
Baldvinsson lézt skömmu síðar og
mæddi þetta mál því að mestu á
okkur Stefáni Jóhann. Það voru
órólegir tímar. Innan flokksins
höfðu verið mikil átok allt árið
1937, því að ýmsir þeirra, sem
bezt studdu Héðinn, Sigfús Sig-
urhjartarson og fleirj, virtust
trúa því, að hægt væri að sameina
flokkana í einn sósíaldemokrat-
ískan flokk, en við hinir töldum
allt sameiningarskraf kommún-
ista lævíst herbragð, sem þyrfti
að varast. Eins og ég sagði, var
mikill meiri hluti Alþýðuflokks-
ins á sömu skoðun. Við Héðinn
Valdimarsson vorum ágætir vin-
ir og ræddumst oft við um þetta
viðkvæma mál. Fyrir honum
vakti að fá allan Alþýðuflokkinn
í þetta samstarf. Hann leit svo
á, að þar sem Alþýðuflokkurinn
var miklu sterkari en kommúnist
ar (sem höfðu engan þingmann
á móti 10 þingmönnum Alþýðu-
flokksins, auk þess sem við réð-
um Alþýðusambandmu og öllum
stærstu verkalýðsféiögum lands-
ins) mundi hann verða allsráð-
andi í þessu samsíarfi, enda þott
kommúnistar fengju einhver ráð
á meðan verið var að bræða
flokkana saman. Þessu trúði Héð-
inn og var akki í neinum vafa
um, að unnt væri að halda komm
únistum í skefjum að sameining-
unni lokinni. Ég er þess fullviss,
að hann hafði enga samúð með
kommúnistum. Hann var jafnað-
armaður alla ævi. Ég man
eftir því að kommúnistar
komu með ýmis skilyrði, sem
voru ákaflega óaðgengileg fyrir
okkur Alþýðuflokksmenn, eins
og til dæmis þegar þeir settu
fram þá kröfu að hinn nýi flokk-
ur skyldi telja Sovétríkin for-
ysturíki verkalýðsins. Héðinn
vildi ganga að öllum þessum
skilyrðum til bráðabirgða og
trúði á mátt Alþýðuflokksins, ef
hann gengi óklofinn til samstarfs
ins. Hann Varð auðvitað fyrir
ákaflega miklum vonbrigðum,
þegar honum tókst ekki að fylkja
nema litlu broti úr Alþýðuflokkn
um undir sitt merki. Hann hafði
trúað á styrkleika sinn og fann
þess vegna mun meira til þess
að standa uppi fáliðaður; var því
vonsvikinn. Allt þetta mál varð
til mikils ófarnaðar. Það olli vm-
slitum og jafnvel persónulegri
ógæfu sumraforystumannaflokks
ins, og segja má, að hann hafi
aldrei borið sitt barr eftir það.
Jón Baldvinsson og Héðinn Valdi
marsson voru báðir hinir ágæt-
ustu menn og meðan þeir báru
gæfu til að starfa saman, átti
flokkuj’inn trausta og örugga for-
ystu. En þegar slettist upp á vin-
skapinn, byrjaði flokkurinn að
fara í hundana og hefur haldið
því áfram æ síðan. Ég spurði
Jónas Guðmundsson, hvað hefði
aðallega mótað afstöðu hans- til
kommúnista á þessum árum.
Hann sagði að hann hefði aldrei
haft góða reynslu af þeim: —
Ég man t. d. vel eftir því, þegai
kommúnistaflokkurinn var stofri
aður hér í Reykjavík 1930. Þá
um haustið stóð yfir þing Alþýðu
sambandsins, nokkrir fulltrúanna
tóku höndum saman og stofnuðu
flokkinn, en hafa vafalaust venð
búnir að undirbúa það löngu áð-
ur. Þegar fundurinn var nýbyr]-
aður eitt kvöld, komu kommúnist
ar „marserandi" undir rauðum
fána frá Fjalakettinum, þar sem
flokkurinn hafði verið stotnaður,
og héldu rakleiðis niður í Iðnó
þar sem við sátum á fundi,
hrintu upp hurðinni, ruddust mn
og lýstu því yfir, að þetr væiu
hættir þátttöku í þinginu. Það
varð uppi fótur og fit í salnum
Ég var ritari og Björn Blöndai
fundarstjóri. Við pökkuðum í
skyndi saman öllum skjölum og
skilríkjum sem þarna voru og
flýðum með það út um bakdyrnar
á leiksviðinu og upp á loft; vild-
um ekki að það félli í óvina hend-
ur. Héðinn Valdimarsson var að-
alforseti þingsins og átti nokkur
orðaskipti við kommúnista sem
létu öllum illum látum og stukku
upp á bekki og borð hrópandi:
„Verkalýðssvikarar" o. s. frv. En
ekki veit ég gjörla, hvernig fund-
inum lyktaði, því að ég hafði nóg
með mig og skjölin. Um siðir
leystist fundurinn upp og urðu
engin frekari fundarnöld þann
dag. Þess má geia, að í fylkingar-
brjósti fyrir óeirðaseggjunum
voru Brynjólfur Bjarnason og
Hindrik Ottoson, eldheitir Moskvu
menn. — Næsta dag var tilkynnt,
að Kommúnistaflokkur íslands
hefði verið stofnaður.
— Togstreitan innan Alþýðu-
flckksins hélt áfram lengi eftir
þeita segir Jónas Guðmundsson
ennfremur, en ég finn að hann
vill helzt ekki um það mál ræða.
Hann bætir þó við:
■— Á þessu tímabili var ég rit-
stjóri Alþýðublaðsins um skeið.
„í leyfi og veikindaforföllum'‘
Finnboga Rúts. Hann þótti held-
ur óstöðugur í pólitíkinni, og viss
um við aldrei hvorum megin
hann var. Stundum var blað:ð
með því, að Alþýðuflokkurinn
sameinaðist kommúnistum, stund
um lagðist það gegn því. En 1942
var teningunum kastað. Þá variS
ofan á sú steína, að hafna ekki
alveg samvinnu við kommúnista.
Þá sagði ég skilið við Alþýðu-
flokkinn, mér fannst ég sjá hvert
stefndi og er nú komið á daginn
að ég hafði rétt fyrir mér. Ég
gleðst ekki yfir því, síður en svo,
ég segi miklu fremur: því miður.
Við lögðum nú stjórnmálin á
hilluna, enda nóg kómið af svo
góðu, en snerum okkur að öðr-
um málum. Jónas fór nokkrum
orðum um drykkjunneigð sína og
sagði að sér væri alveg sama, þó
að hann talaði um hana stundar-
korn. Hún væri ekkert laúnung-
armál. Ég var sjálfur alldrykk-
felldur og þekki því drykkjuskap
af eigin raun. Hann stafar, að
mínum dómi, af of nánu sam-
bandi við illar verur, sem vilja
jafnvel leiða dauða og óhamingju
yfir fórnardýr sín. Drykkjuskap-
ur verður ekki læknaður nema
með algjörri hugarfarsbreytingu
drykkjumannsins sjálfs og er
bænalíf langsamlega þýðingar-
mesta og áhrifamesta læknis-
aðferðin. Þeir, sem þetta hafa
gert, hafa langflestir læknazt
af óreglu á tiltölulega skömm-
um tíma. Ég er sannfærð-
ur um að þetta er rétt hjá mér
og gæti sagt yður mörg dæmi
því til sönnunar, ef tími væri til.
Ég skal aðeins segja yður eitt:
Utgerðarmaður nokkur kom til
mín fyrir um 10 árum. Hann var
búinn að missa allar eigur sinar
vegna drykkjuskapar og ekkert
beið hans og fjölskyldu hans
Framh. á bls. 19