Morgunblaðið - 29.05.1960, Blaðsíða 3

Sunnudagur 29. maí 1960
JfflprrvBr á n 1 fl
3
Sr. Jón Auðuns dömprófastur:
Heimspeki
*— HVAÐ er að frétta af
vestrænni heimspeki? spurði
ég Gunnar Ragnarsson, heim-
speking, þegar hann leit upp
á blað fyrir nokkru.'
— Þetta er einn hrærigraut
ur, maður.
— I>ú hefur samt lyst á
honum?
— Maður hefur svona rétt
nasað af honum.
— Ertu orðinn saddur?
— Á þetta að veroa viðtal?
— Já.
— Nei, ég er ekki saddur,
meðan ég hef ekki gieypt hann
allan í mig. Annars veit ég
varla, hvað þú átt við. þegar
þú talar um vestræna heim-
speki. Áttu kannski við allar
þær heimspekiskoðanir, sem
komið hafa fram á Vesturlönd
um, frá því Grikkir byrjuðu
að hugsa, eða áttu við þær
skoðanir, sem nú eru helzt á
döfinni — og hvar þá í veröld
inni?
—Er eitthvað á döfinni ein-
hversstaðar?
— Já, ég er hræddur um, að
ýmsir myndu vilja ætla það.
Ég veit ekki, hvort þér er
kunnugt um, að brezkir heim-
spekingar upp á síðkastið hafa
talað um byltingu í heim-
speki.
— 1 hverju er sú bylting
fólgin?
— Þessir heimspekingar
halda því fram, að bylting hafi
orðið í heimspekilegum hugs-
unarhætti, þegar sjálft málið
var ldgt til grundavallar svo
kölluðum heimspekilegum
bollaleggingum, í stað þess að
nota það til þess að tútka veru
leikann, eins og hinir eldn
heimspekingar gerðu.
— Hvaða munur er eigin-
lega á þessu?
— Jú — í stað þess að ganga
r'o'3 sinn Karl Marx
hreint til verks og semja heim
spekikerfi, sem nái til allrar
mannlegrar reynslu, fást þess
ir menn nú fyrst og fremst við
að kanna, hvaða merkingar
orðiif sjálf feli í sér. Þetta sjón
armið hefur leitt til mikillar
gagnrýni á eldri heimspeki-
kerfi, alla svokallaða frum-
speki, sem tíðkazt hefur allt
frá því, er vestræn heimspeki
varð til. Samkvæmt þessari
gagnrýni eru frumspekikerfin
að miklu leyti innantómur
orðavaðall. Menn eru auðvitað
ekki á einu máli um þetta.
Fyrir nokkrum áratugum var
það mjög í tízku að gera sér
far um að sýna fram á, að
orð hinna eldri heimspekinga
væru merkingarlaus, vegna
þess að ekki var hægt að
benda á neiitt í mannlegri
reynzlu, sem þau ættu við.
Pósitívistar hafa alla tíð verið
gallharðir á þessari skoðun,
en þeirra kenning er í því fólg
in, að orð hafi ekki merkingu
nema það eigi við eitthvað
skynjanlegt fyrirbæri. Hér er
að sjálfsögðu um ákveðna skil
greiningu á merkingu að
ræða, og virðisf mörgum nú
þessi skilgreining vera heldur
Stjórnarspeki
kœrleikans
Heimsifekingur veltír fyrir sér
vandamálum heimspekinnar.
þeir sem fundið hafa sáluhjálp
i eksistensialismanum, sem er
tilraun til að komast til botns
í einstaklingnum sjálfum og
stöðu hans í veröldinni. Aka-
demískir heimspekingar gefa
Gunnar Ragnarsson
honum yfirleitt litinn gaum
og telja hann frekar til bók-
mennta, þar sem þeim finnst
skorta mjög á nákvæmni í skil
greiningu og meðferð hugtaka
hjá eksistensialistum. Þýzkir
eru mjög á hefðbundum svið-
um innan heimspekinnar, eftir
því sem ég bezt vei't, og re-
SÚ tilhneiging er rík, að líta á
þann mann sem merkilegan sig-
urvegara, sem beygir andstæð-
inginn vægðarlaust, nær sér
niðri á honum sem bezt niður-
lægir hann sem mest. Vér sjáum
þetta á leikjum barnanna, vér
sjáum þetta þegar stóru börmn,
„þeir stóru“ koma saman til þess
að ráða málefnum mannkynsins.
Drengskaparhugsjón vorra
heiðnu forfeðra var þessu hugar-
fari æði skyld. Ef gengið var á
hiuta manns og honum sýnd var
mennska var litið svo á, að
'sæmd þess manns, sem var-
mennska var sýnd, byði honum
að hefna sín sem rækilegast og
láta varmennið vægðarlaust
gjalda varmennsku sinnar. Tæk-
ist honum það, var hann talinn
hafa unnið mikinn sigur.
„Svínbeygt hefi ég nú þann,
sem ríkastur er með Svíum“,
sagði Hrólfur kraki þegar Aðils
konungur laut gullinu. Vér kenn
um á bak við orðin þá dillandi
gleði, að hafa beygt fjandmann
sinn. Og enn þykja slík viðbrögð
sjálfsögð, þessi gleði heilbrigð.
Hvert barnið veit, að þetta er
ekki kristindómur, og samt á
þessi rammheiðna hugsjón mikil
ítök í oss, og vald hennar í sam-
skiptum mannanna er mikið.
■— Áttu við, að við hættum
okkur austur fyrir járntjald-
"ið?
— Já, ef við komust til
baka.
— Þar er nú víst ekki hræri
grauturinn — ein heimspeki
og ein pólitík. Heldurðu að
og hrærigrautur
þröng, par sem nún útilokar
t.d. að miklu leyti skáldskap
og yfirleitt allt tal um gildi
eða verðmæti og það, sem
venjulegu fólki finnst skipta
mestu máli. Þetta varð til
þess, að heimspekingar fóru
að taka daglegt mál til ræki-
legrar athugunar, og það
leiddi svo til hinna öfganna,
að þeir fóru að bera svo mikla
virðingu fyrir daglegu máli
manna og notkun þess, að það
varð þeim eiginlega heilagt.
Máls- og merkingargreining
spektera sinn jxant og Hegel.
Annars hefur eksistensialism-
inn náð talsverðri fótfestu þar
og má í því sambandi t.d.
nefna Heidegger og Jaspers,
en kenningar þeirra eru mjög
umdeildar.
— Þá förum við víst að
hitna?
— Hvað áttu við?
— Rauði liturinn hefur
löngum verið talinn heitur.
það sé ekki betra að lifa, þar
sem maður þarf ekki að vera
að glíma yið öll þessi and-
stæðu sjónarmið? Þú bara
sezt niður og opnar 1>inn
Marx, Engels, Lenin eða Stal-
in, og þá hefurðu allan sann-
leikann framreiddan.
— Segðu mér að lokum í
trúnaði, Gunnar, er ekki öll
heimspeki vita-gagnslaus?
■— Hvað áttu við með gagn-
þessi hefur nú gen nð sér
mjög til húðar, og en ýmsir
aftur farnir að hallast að víð-
tækari hugtakakönnun. Þetta
er nú það helzta úr hrærigraut
hins enskumælndi heims, auk
pragmatismans, sem aðallega
er bundinn við Ameríku, en
megin-forsenda þeirrar kenn-
ingar er, að sannleiikurinn sé
þær hugmyndir, sem reynast
hagnýtar í lífi manna. Ef þér
t.d. tekst að lifa farsælla lífi
með því að álíta að guð sé til,
þá er það sannleikur, að guð
sé til. Þetta myndu nú sumir
kalla kléna heimspeki.
En hvað um heimspeki
á meginlandi Evrópu?
— Frakkar stúdera sinn
Descartes og Bergson, nema
ÞJikir
stúdera
Hegel
Þessi hugsjón er gersamlega
ósamræmanleg Fjallræðunni,
sem kennir oss, að sá sem með
heiftrækni hefir ráðið niðurlög-
um óvinar sins, hefir ekki sigrað,
heldur beðið ósigur sjálfur,
skammarlegan ósigur. Og fögur
túlkun á Fjallræðunni er fólgin
í þessari lífsreglu, sem Páll
postuli gaf: „Lát ekki hið vonda
yfirbuga þig, hedur sigra þú illt
með góðu“.
Þessi krafa kristindómsins er
einn öruggasti mælikvarðinn á
það, hvort hjarta mannsins er
kristið eða ekki. í leyndum hafa
margir lifað þessa lífsreglu og
lifa hana enn. En í opinberu lífi
hafa fáir átt kærleka, trú og þor
til að fara þessa leið.
Þann kærleika, þá trú, og hug-
rekki átti kvekarinn frægi,
William Penn, sem stofnaði í
Vesurheimi brezku nýlenduna
Pennsylvaníu, á 17. öld. Þá voru
hvítir menn að flytjast stórhóp-
um vestur um haf En vegna
skefjalausrar vopnabeitingar og
börku hinna kristnu innflytjenda,
voru Indíánarnir fullir tor-
tryggni, grimmdar í garð hvítu
mannanna og þeim stórhættuleg-
ir, þótt hinir hefðu margfalt
betri vopn.
William Penn átti trú kvekar-
anna á það, að Fjallræðan væri
ekki marklaust pappírsplagg eða
fagur draumur aðeins um fjar-
lægan veruleika, heldur raunhæf
lífsregla og örugg l^ið til frið-
samlegra samskipta Hann skildi
lið sitt eftir við ströndina og
gekk einn og vopnlaus gegn
vopnuðum flokki Indíána og átti
friðsamleg samskipti við þá.
Rauðskinnar undruðusf þennan
vopnlausa mann, lögðu vopn sín
niður og lærðu brátt að elska
þennan hvíta mann og treysta
honum. Og svo lengi sem William
Penn stýrði «hinni stóru nýlendu,
ríkti friður og góðvild milli Rauð
skinna og hvítra manna, meðan
blóðið flaut í stríðum straumum,
bæði hvítra manna og rauðra, í
öðrum nýlendum í Vesturheimi.
En eftir að Willam Penn hvarf
aftur til Englands var hætt að
stýra nýlendunni eftir aðferðum
hans, og þá létu ógnirnar ekki á
sér standa í Pennsylvaníu, og
blóðbaðið. Þá var farið að mæta
hatrinu með hatri og ekki leng-
ur um það hirt, að sigra illt með
góðu.
Þennan mikla, kristna mann-
vin, stjórnspeki hans og sigra,
mættum vér muna nú, þegar af-
leiðingarnar af nýlendustjórn
hvítara manna eru víða að birt-
ast í dökkum, skuggalegum mynd
um.
Það er ekki hægt að stjórna
eftir þessum reglum, — segja oss
stjórnvitrir menn. En er hægt að
láta svo fara fröm, sem farið hef-
ir?
Getur nokkrum dulizt, að nú
væri afstaðan önnur gegn hvíta
kynstofninum í nýlendunum í
Asíu og Afríku, ef þær reglur
hefðu ráðið í nýlendustjórn krist
inna manna, sem William Penn
fór eftir? Efar nokkur, að þá væri
friðsamlegra í veröldinni en er
í dag, og að þá væru mörg risa-
vöxnustu vandamál vorrar kyn-
slóðar ekki til?
Það er gott að horfa fram. Það
getur stundum verið engu óskyn-
samlegra að líta um öxl og læra
af því, sem áður var. Dæmi kvek-
arans, Williams Penn, er eitt af
því, sem nútíðinni getur orðið
sálubót að skoða. Líf hans, hin
rrerkilega saga hans fyrir vestan
haf, sýnir oss, að engu síður í
opinberu lífi en í einkasamskipt-
um mannanna er í gildi iífsregl-
an kristna: „Lát ekki hið vonda
yfirbuga þig, heldur sigra þú
illt með góðu“.