Morgunblaðið - 18.01.1961, Blaðsíða 6

6
MORGUNBLAÐJÐ
Miðvikudagur 18. janúar 1961
Björgvin Guðmundsson tón-
skáld —
ENGINN veit, hve margir þeir
bafa verið á liðnum öldum, hæfi-
leikamennirnir íslenzku, sem
aldrei fengu notið sín vegna
•korts á möguleikum til menn-
ingar og þroska. Hvað hefði orð-
ffí úr Hjálmari í Bólu, ef gáfur
hans hefðu legið á sviði tónlist-
«r í stað skáldskapar? Hver
kynni Sölvi Helgason að hafa
orðið, ef hann hefði lifað á_ öld
abstraktlistar? Eða sá fiðlu-
Björn, sem á 19. öld „kvað
manna bezt á fiðlu“, ef hann
hefði verið á meðal vor í dag
og átt kost þeirrar kennslu og
aðhlynningar, sem næstum
hverju barni stendur nú til
boða?
Þegar Björgvin Guðmundsson
fæddist að Rjúpnafelli i Vopna-
firði 26. apríl 1891, ríkti gamii
tíminn enn nær einráður þar
um sveitir. Engum mun hafa
komið til hugar, að sveinninn
mundi verða eitt afkastamesta
tónskáld þjóðarinnar til þessa
dags. Þó mun snemma hafa kom
ið í Ijós, að drengurinn var ó-
venjulegum gáfum gæddur, og
ýmsir urðu til að kveða upp úr
um það, að „Drottinn mundi ætla
sér eitthvað“ með hann. Hann
fór einförum og hn'eigðist til
dagdrauma. En þeir draumar
snerust fremur um það, að
breyta æskuheimili sínu, Rjúpna
felli, í stórbýli, þar sem hann
yrði konungur í ríki sínu, held-
ur en um hitt, sem síðar varð
köllun hans og ævistarf. Hugs-
aði hann upp ýmsar vélar og
áhöld, sem áttu að greiða leið-
ina að þessu marki, og undrað-
ist síðar, er hann sá sams kon-
ar verkfærum beitt vestanhafs,
þar sem tæknin var lengra á
veg komin en í Vopnafirði.
Faðir Björgvins, Guðmundur
Jónsson, bóndi að Rjúpnafelli,
var söngvinn maður og hafði
fagra baritonrödd, að því er
Björgvin hermir í æviminning.
um sínum. Hann hafði verið for.
söngvari í Hofskirkju, og áður
en Björgvin var átta ára hafði
hann lært af föður sínum öll
þau sálmalög er hann kunni. —
Guðmundur hélt uppi heimilis-
guðsþjónustum daglega að vetr-
inum og alla sunnudaga að sumr
inu og stýrði þá söngnum sjálf-
ur, þar til Björgvin tók við af
honum 12 ára gamall. Var Guð-
mundur heilsuveill síðari árin og
lézt 7. janúar 1908.
Það vakti athygli, að Björg.
vin var lagvís í meira lagi, en
lítil skilyrði voru til að þroska
þá gáfu. Hljóðfæri voru fá í
sveitinni og kunnáttumenn í
tónlist engir. Björgvin telur, að
það hafi haft úrslitaáhrif á feril
sinn, að þegar hann var 10 ára
gamall fluttist að næsta bæ fj öV
skylda, sem hafði meðferðis dá-
lítið stofuorgel eða harmoníum,
og spilaði sonur bóndans á það.
Sótti drengurinn þangað löng-
um, og mestu yndisstundir hans
voru, þegar bóndasonurinn tók
í hljóðfærið. Nokkru síðar flutt
ist í sveitina þingeyskur maður,
sem meira kunni fyrir sér í
þessum greinum en heimamenn.
Minning
•
Þessi maður beitti sér fyrir kór-
söng f sveitinni, og tók Björgvin
þátt í því starfi. Þótt þessi söng.
ur væri að ýmsu leyti harla ó-
fullkominn, hafði hann þó djúp
áhrif á drenginn, og um þetta
leyti fóru dagdraumar hans æ
meir að sveigjast í þá átt, sem
ævibraut hans átti síðar að
liggja. Af sjálfsdáðum og hyggju
viti sínu uppgötvaði hann ýmis
undirstöðuatriði tónfræðinnar,
þótt hann að svo komnu þekkti
enga nótu. „
Átján ára gamall mun Björg.
vin hafa samið fyrstu lög sín,
og þá fyrir áeggjan Kristjáns
Wium, organista í Vopnafjarðar-
kirkju, en árinu áður hafði ræzt
sá óskadraumur hans að eignast
sjálfur harmoníum. Einhverja
tilsögn í hljóðfæraleik fékk
Björgvin hjá Kristjáni, og mun
það hafa verið eina tónlistar-
kennsla, sem hann naut, áður en
hann réðist til Ameríkuferðar
með móður sinni og bræðrum,
tvítugur að aldri.
Hálfnauðugur segist Björgvin
hafa lagt upp í þá för, en úr-
slitum hafi það ráðið meðal ann.
ars, að hann hafði þá ákveðið
að verða tónskáld, og hafi sér
verið ljóst, að til þess yrði hann
að komast í kynni við fjölbreytt
ari tónlist en þá, sem iðkuð var
í Vopnafirði um þessar mundir.
Áður hafði komið til orða, þeg.
ar Björgvin var enn barn að
aldri, að fjölskylda hans flyttist
búferlum í næstu sveit. Fékk
þetta svo mjög á drenginn, að
honum lá við algerri hugsýki,
og mun það hafa ráðið úrslitum
um að hætt var við þessa ráða-
gerð. Má því nærri geta, að hon-
um hefir ekki fallið létt að taka
sig upp til þess að flytjast í aðra
heimsálfu. Mun Björgvin alla tíð
hafa verið mjög bundinn um.
hverfi sínu. Tengsl hans við fjöl-
skyldu sína voru einnig óvenju
sterk og ástríki mikið með þeim
systkinum og móður þeirra. Er
hér ef til vill að leita skýringar
á því, að óyndi sótti oft á hann,
fyrstu árin vestra og eins þau
TL- 8skapJ|íka
Hin fræga bók Agnars
Mykle, Rauði rúbíninn, hefst
á þessum orðum:
„Þessa bók skal lesa tvisvar.
Hún flytur boðskap, líka“.
Þessi orð Mykle komu Vel-
vakanda í hug er hann sá leik
ritið Pókók á dögunum. I því
er merkilegur boðskapur. Nú
er sjálfsagt ekki orð á því ger
andi þó boðskapur sé í leikriti,
en svo undarlega bregður við,
að fróðustu menn landsins um
leiklist, leikdómararnir, virð-
ast ekki hafa komið auga á
þennan boðskap, sem þó er
að mínu viti þungamiðja verks
ár, sem hann dvaldist í Lundún-
um, og hér heima, eftir 20 ára
dvöl erlendis, undi hann aldrei
hag sínum til fulls.
Þær vonir, sem Björgvin mun
hafa gert sér um betri þroska-
skilyrði vestanhafs en í Vopna-
firði, brugðust því miður að
verulegu leyti. Hann varð lengst
af að hafa ofan af fyrir sér með
erfiðisvinnu, ýmist við bygging-
ar í Winnipeg eða bústörf í
Vatnabyggð. Tónlistarlíf í Winni
peg var á gelgjuskeiði, og Vatna
búar stóðu Vopnfirðingum ekki
stórum framar á þessu sviði. Má
þakka það ódrepandi elju Björg-
vins og óbilandi trú hans á köll-
un sína, að hann lét ekki með
öllu hugfallast. Ýmsir urðu þó
til að telja í hann kjark, og mat
Björgvin það jafnan mikils. En
viðkvæmur var hann fyrir þvi,
ef á móti blés. Lítilsháttar til.
sögn í tónfræði og hljóðfæraleik
fékk hann í Winnipeg, en mjög
var það í molum, og varð hann
enn sem fyrr að treysta mest á
hyggjuvit sitt og eðlisgáfu. Sú
tónlist, sem honum gafst kostur
á að kynnast í Winnipeg, sýnist
hafa verið næsta einhæf, en hún
setti að sjálfsögðu mark sitt á
tónsmíðaviðleitni hans. Með
þetta ýeganesti hóf hann að
semja óratóríuna „Strengleika"
við ljóð Guðmundar Guðmunds-
sonar, 24 ára gamall, í frístund-
um frá erfiðri þreskingavinnu og
ins. Ef til vill er skýringin í
því fólgin, að boðskapurinn er
fluttur á latínu og ekki sagður
nema tvisvar eða svo.
Tm- faVo\j>ZÍ\táY3L
Undanfarnar vikur hafa
menn vakað yfir lestri jóla-
bókanna langt fram á nætur.
Margir eignast slíkan fjölda af
bókum um jólin, að þeir kom
ast ekkj yfir að lesa þær allar
fyrr en langt er liðið á janúar.
Velvakandi hefur eytt
margr næturvöku í lestur að
undanförnu eins og aðrir og
þannig komizt yfir margt
góðra bóka. 1 því bókaflóði,
öðrum bústörfum. Lauk hann
uppkastinu á tiltölulega stuttum
tíma, og þegar því var lokið,
byrjaði hann á öðru stórverki,
óratóríunni „Friður á jðrðu“,
einnig við ljóð Guðmundar. Jafn
framt starfaði hann allmikið að
kórstjórn og hafði af því starfi
dýrmæta reynslu, og mik’inn
fjölda smærri tónverka samdi
Björgvin á þessum árum.
Vorið 1925 átti kirkjufélag
Unitara í Ameríku aldarafmæli,
og áttu að fara fram mikil há-
tíðahöld í Boston af því tilefni.
Séra Rögnvaldur Pétursson vakti
athygli Björgvins á þessu, hvatti
hann til að semja helgikantötu
við biblíutexta og tileinka verk-
ið þessum félagsskap. Varð þetta
til þess að Björgvin samdi helgi.
kantötuna „Adveniat regnum
tuum“ (Til komi þitt ríki) og
sendi hana til Boston. En ekki
var hún flutt á hátíðinni þrátt
fyrir lofsamleg ummæli, og urðu
Björgvin þetta mikil vonbrigði.
En næsta haust efndi Björgvin,
með tilstyrk ýmissa góðvina
sinna, til tónleika í Winnipeg
með verkum sínum, og var helgi
kanatan aðalverkið á efnis-
skránni. Þessir tónleikar urðu til
þess, að landar vestra bundust
samtökum um að styrkja hann
til tónfræðináms í London, og
haustið 1926 hleypti hann heim-
draganum öðru sinni, þá orðinn
35 ára gamall.
Þegar hér var komið sögu, má
segja að Björgvin væri fullmót-
aður sem tónskáld, og viðhorf
hans til lífs og listar munu ekki
hafa breyzt úr þessu svo teljandi
sé. Tveggja ára dvöl hans við
Royal College of Music í Lond-
on mun því naumast hafa borið
þann árangur, sem orðið hefði,
ef hann hefði getað gefið sig að
náminu 15 árum fyrr, enda læt-
ur hann heldur lítið yfir þessari
skólavist sinni.
Þeir Stephan G. Stephansson
og Björgvin voru góðkunningjar,
og eftir tilmælum Björgvins orti
Stephan Þiðrandakviðu sína,
sem hann sendi Björgvin til
London, skömmu áður en hann
lézt. Við þann ljóðabálk samdi
Björgvin síðar óratóríuna „Ör-
lagagátuna", sem er eitt af
stærstu verkum hans.
Eftir Lundúnadvölina sneri
Björgvin aftur til Winnipeg og
starfaði þar aðallega að tónlist-
sem berst á markað fyrir jól-
in kennir góðra gras^a enda
þótt ýmislegt af þeim bókum,
sem gefnar eru út, auglýstar,
keyptar og jafnvel lesnar,
hefðu aldrei átt að ganga á
þrykk út, en það er önnur
saga. En það var eitt atriði,
sem mig langaði til að minn-
ast á sérstaklega, og það er
frágangur ýmissa bóka, sem
út eru gefnar. í sumum þeirra
úir og grúir af prentvillum,
en á öðrum eru aðrir smávegi-
legir gallar, eins og t. d. þegar
ekki er getið um þýðanda eða
jafnvel ekki sagt frá útgáfuár-
tali bókarinnar. Allt spillir
þetta viðkomandi bók og gerir
X
FERDIIMAIMH
arkennslu og söngstjórn næstu
ár. Vorið 1929 samdi hann kan-
tötuna „íslands þúsund ár“ við
Alþingishátíðarljóð Davíðs Stef.
ánssonar frá Fagraskógi, og var
hún frumflutt í Winnipeg 3.
marz 1931. í sambandi við þetta
verk og frumflutning þess varð
Björgvin einnig fyrir ýmisleg-
um vonbrigðum og leiðindum,
sem höfðu á hann ill og lamandi
áhrif. Andrúmsloftið í tónlistar.
lífi Winnipegborgar mun ekki
hafa verið honum geðfellt eftir
þetta, og hann hafði alla tíð
langað að staðfestast á íslandi.
Hann tók því feginshendi tilboði
um að koma hingað heim og
gerast söngkennari Menntaskól-
ans og barnaskólans á Akureyri.
Haustið 1931 fluttist hann alfar-
inn til Akureyrar og var þar
búsettur eftir það til dauðadags.
Með honum kom kona hans,
Hólmfríður, sem hann hafði
gengið að eiga 1. maí 1923, og
Margrét, einkabarn þeirra
hjóna. Munu margir fslendingar
beggja megin hafsins hugsa hlýtt
til þeirra mæðgna um þessar
mundir.
Eftir að Björgvin fluttist til
Akureyrar mun hann ekki hafa
samið nein stór tónverk, en
mörg smærri verk samdi hann,
einkum fyrstu árin, og starfaði
auk þess að frágangi og hrein-
ritun eldri verka. Þá stofnaði
hann og stýrði Kantötukór
Akureyrar, sem frumflútti mörg
verk hans. Var hann mikill
eljumaður og féll ógjarnan verk
úr hendi, meðan heilsa og kraft-
ar leyfðu. Á Akureyri samdi
hann einnig leikritið „Skrúðs-
bóndann" og ritaði æviminning-
ar sínar.
Eg kynntist Björgvin fyrst á
Akureyri, á fyrstu árum hans
þar. Ég var þá 15 ára að aldri
og var að byrja að fást við að
setja saman lög. Jafnskjótt og
Björgvin komst að þessu, tók
hann mér opnum örmum, bauð
mér ókeypis kennslu í einka-
tímum, og fékk ég þar mína
fyrstu tilsögn í hljómfræði og
kontrapunkti. Sú uppörvun og
leiðbeiningar, sem Björgvin lét
mér í té af örlæti hjarta síns,
voru mér ómetanlegar og hefi
ég ætíð verið honum þakklátur
fyrir þetta, þótt stundum bæri
Framhald á bls. 19.
hana verðminni fyrir eigand-
ann. Eru það vinsamleg til-
mæli til útgefenda, að þeir
vandi betur til ýmissa slíkra
atriða, næst þegar þeir gefa
út bækur, því þessi vöntun,
þótt í smáu sé, getur spillt
fyrir annars góðu verki.
• Efni, sem má ekki
endurtaka
Arnheiður skrifar: — Kæri
Velvakandi! Mig langar til að
biðja þig að taka til birtingar
örfáar línur um dagskrá út-
varpsins. A sunnudögum er
fluttur vinsæll þáttur, sem
nefnist endurtekið . efni. Er
oft tekið í þennan þátt eitt-
hvert það efni, sem gott hefur
þótt í næsta mánuði á undan,
Er ekki nema allt hið bezta
um þennan þátt útvarpsins að
segja, því ýmislegt það bezta,
sem útvarpið flytur er þann-
ig, að vel má hlusta á það
tvisvar og eins er ánægjulegt
að fá í þessum þætti efnj, sem
maður hefur e. t. v. misst af.
En nú í janúar var flutt
efni í þessum þætti, sem mér
fannst, að ekki hefði átt að
endurtaka, en það var ára.
mótaspjall Vilhjálms Þ. Gísla-
sonar, útvarpsstjóra. Aramóta
spjallið er einhver allra vin-
sælasti þáttur útvarpsins og
hefur verið um áraraðir, en
hann er svo nátengdur ára-
mótunum að mér finnst hann
hvergi annars staðar mega
heyrast en í gamlárskvölds-
dagskránni. — Með þakklæti.
Arnheiður