Morgunblaðið - 05.04.1961, Blaðsíða 13

Miðvik'udagur 5. aprfl 1961
MORGVNBLAÐIÐ
13
Sigurður /V Magnússon
já Gfirsel Tyrkjajarli
ÆTLI byltingar sku ekki ævin-
lega afstraksjónir þegar þær
eru um garð gengnar? Lífið
heldur áfram með sinni gömlu
seiglu, þó nýir menn sitji í
fínu stólunum við umfangs-
mikil skrifborð í dularfullum
Etórbyggingum höfuðborgarinn-
ar. Kannski ala menn í brjósti
óskilgreinda von eða veikan
grun um eitthvað betra, en það
er allt í þoku ennþá. — Menn
bíða bara átekta, og svo gerist
'kannski ekki neitt. Það varð
ekki séð á fólkinu í Ankara að
þar hefðu átt sér stað sögulegir
viðburðir fyrir 10 mánuðum.
Hrynjandi lífsins virtist vera
svipuð og annars staðar í þess-
um hluta heimsins. 1 stjórnar-
toyggingunum varð fyrir aug-
um sami sægur af dyravörðum
og öðrum hlaupapiltum eins og
víðast annars staðar í löndum
við austanvert Miðjarðarhaf.
Þeir geisluðu frá sér stimamýkt
og óttablandinni virðingu hve-
nær sem einhver hinna nýju
ráðamanna sýndi sig. 1 opin-
fcerum byggingum var látlaus
straumur fólks af öllum stig-
um með umkvartanir, umsókn-
ir og aðrar áhyggjur. Hermenn
voru áberandi fjölmennir á göt-
um úti og inni í öllum meiri
háttar byggingum. En sennilega
voru þeir jafnáberandi í tíð
fyrri valdhafa. Þeir sem ég átti
tal við voru hins vegar öruggir
um að mikil tíðindi hefðu gerzt
í Tyrklandi og að framundan
væri nýtt blómaskeið svipað
tímabili Atatúrks eftir fyrri
heimsstyrjöld.
Bylting hersins í Tyrklandi
27. maí í fyrra átti sér langan
og flókinn aðdraganda, hún var
eins konar framhald á rás við-
tourða sem hófst fyrir miðja
síðustu öld með Umbótum Ab-
dulmejids árið 1839. Þær leiddu
til fyrstu stjórnarskrár Tyrk-
lands árið 1878, þegar landið
varð þingbundið konungdæmi.
En sú sæla varð skammvinn,
því vondir menn fóru illa með
völd, og urðu af þeim sökum
tmargs konar skærur og „frelsis-
stríð“. Loks árið 1908 tók her-
inn völdin í sínar hendur og lét
semja nýja stjórnarskrá. Enn
fór allt á sama veg, og ofan á
erfiðleikana bættust svo stríðið
S Tripolis árið 1911 og fyrri
heimsstyrjöldin sem lék Tyrki
grátt, enda veðjuðu þeir á rang-
Mustafa Kémal Atatúrk
frjálslegra skipulagi í stjóm-
málum, leyfði fleiri flokka og
átti óbeinan þátt í stofnun
Lýðræðisflokksins, sem komst
til valda undir forustu Mend-
eres árið 1950. Þannig var
Tyrkland komið í tölu vest-
rænna lýðræðisríkja.
Menderes og flokkur hans
sátu að völdum í tíu ár. Á
þessu skeiði urðu miklar breyt-
ingar til batnaðar, einkum í
landbúnaði, enda hlutu Tyrkir
gífurlega fjárhagsaðstoð frá
Bandaríkjunum. En stjórnin fór
mjög óviturlega með auðinn
sem hún hafði handa á milli,
þannig að stórkostleg dýrtíð
skapáðist í landinu og kjör al-
mennings bötnuðu sáralítið. —
Hún var harðlega gagnrýnd af
stjórnarandstöðunni og þá fyrst
og fremst af Lýðveldisflokkn-
um undir forustu Inönús. Þessa
gagnrýni þoldi stjórnin illa og
brást við henni á næsta ger-
ræðisfullan hátt. Kosningalögum
var breytt, þvert ofan í stjórnar
skrána, og því næst var rit-
frelsi verulega takmarkað með
þeim afleiðingum að margir af
helztu blaðamönnum landsins
voru fangelsaðir. Ástandið fór
síversnandi ár frá ári, og í
kosningunum 1957 var andstöðu-
flokkunum gert því nær ókleift
að heyja kosningabaráttuna. —
Spillingin og gerræðið jókst
hröðum skrefum unz þar var
komið að stjórnin hafði uppi
áætlanir um að þurrka and-
an hest. Strax upp úr fyrri stöðuflokkana út og koma a
heimsstyrjöld gerðu Grikkir
innrás í Tyrkland en voru sigr-
aðir af Kemal Atatúrk árið
1922. Hann varð hinn sterki
maður Tyrklands og stofnaði
„nvtt ríki“ 29. október 1923.
Atatúrk var mikill atgervis-
maður og djarfur umbótasinni
sem setti sér það mark að um-
skapa Tyrkland og gera það að
nútímaríki á evrópska vísu.
Hann leitaðist við að skera á
öll bönd við fortíðina, lagði
megináherzlu á menntun þjóð-
arinnar og afnám ýmissa siða
sem stóðu framförum fyrir
þrifum. Þannig bannaði hann
t.d. andlitsbíæjur kvenna, tók
unt) latneskt letur og lagði svo
f’^rir að allar trúarathafnir
skvldu fara fram á tyrknesku,
en ekki arabísku eins og tíðkazt
h-' pði. Umbætur hans mæltust
illa fyrir víða í landinu, en
hann var ósveigjanlegur, enda
traustur í sessi.
Af«ám lýðræðis
Eftir lát Atatúrks 1938 tók fé-
laei hans og vinur, Ismet Inönú,
við forustu Lýðveldisflokksins
og ríkisins. Honum lánaðist með
ýmsum brögðum að stýra Tyrk-
landi hjá síðari heimsstyrjöld-
inni, og jafnframt kom hann á
flokkseinræði í landinu. 1 þessu
skyni var sett upp hin ill-
ræmda rannsóknarnefnd sem
var í senn saksóknari og dóm-
ari, ekki óáþekkt „alþýðudóm-
stólunum“ í heimi kommúnism-
ans. Háskólastúdentar um ger-
vallt landið héldu uppi mót-
mælum gegn gerræðinu í nafni
Atatúrks og umbóta hans. Sló
oft í brýnu milli stúdenta og
lögreglu og margir þeirra létu
lífið. Atatúrk hafði eitt sinn
sagt í ræðu: „Þeir sem með
völdin fara kunna að vera kæru
lausir, ranglátir eða jafnvel
svikarar. Það er skylda ykkar
að bjarga sjálfstæði Tyrklands
og tilveru lýðveldisins. Styrk-
urinn sem þið þarfnist til þess
er í göfugu blóðinu sem rennur
í æðum ykkar“. Þessi orð voru
mælt til æskunnar í landinu,
og stúdentarnir voru þeirra
minnugir.
‘Þegar allt var komið í óefni
tóku 38 herforingjar í tyrk-
neska hernum saman ráð sín
undir forustu Cemals Gúrsels,
fyrrverandi yfirmanns herfor-
ingjaráðsins. 27. maí 1960 lét
herinn til skarar skríða og
gerði byltingu án blóðsúthell-
inga. Herforingjamir hafa farið
með völd síðan og haft við hlið
sér stjóm embættismanna. Þeir
hafa heitið að leggja fram
nýja stjórnarskrá á þessu ári.
sem lögð verði undir þjóðar-
atkvæði. Ef hún verður sam-
þykkt á að kjósa nýtt þing og
setja á stofn lýðræðisstjóm.
Dæmi Napóleons
Flestir þeirra sem ég ræddi
við í Ankara voru vongóðir
um að lýðræði yrði endurreist
í landinu. Þeir bentu á yfirlýs-
ingar Gúrsels og félaga hans, en
kváðu tafirnar stafa af því
mikla efnahagsöngþveiti sem
stjórn Menderes hefði steypt
landinu í. Bráðabirgðastjórnin
hefði einsett sér að leysa þann
vanda áður en endanlega væri
gengið frá stjómarskránni. —
Þessar viðbárur hafa sennilega
við einhver rök að styðjast, því
eftir byltinguna hefur allt
efnahags- og framkvæmdalíf í
Tyrklandi lamazt að því marki,
að í öllum helztu borgum
standa heil hverfi af hálfköruð-
um stórbyggingum sem ekki
hefur verið snert við í tíu mán-
uði.
En þó bjartsýni sé almenn í
Tyrklandi má líka heyra raddir
efasemda og jafnvel kvíða. —
Ýmsir þeir sem voru hlynntir
byltingunni og afleiðingum
hennar bera kvíðboga fyrir því
að sætleikur valdsins verði yf-
irsterkari þeim lýðræðistilhneig-
ingum sem herforingjarnir
státa af. Gúrsel lætur ekkert
tækifæri ónotað til að lýsa ó-
beit hermanna á stjómmála-
vafstri, en skæðar tungur segja
að hann kunni að eiga erfitt
með að yfirgefa völdin og þann
dýrðarljóma sem af nafni hans
stafar. Þann lærdóm má draga
af dæmi Napóleons og fleiri
góðra manna.
Gúrsel sóttur heim
Það var mikill fyrirgangur í
hinni veglegu stjórnarráðsbygg-
ingu í Ankara daginn sem við
heimsóttum Gúrsel. Við vorum
13 blaðamenn frá jafnmörgum
ríkjum auk fararstjórans, Óttars
Þorgilssonar, sem starfar í upp-
lýsingadeild Atlantshafsbanda-
lagsins og hefur að jafnaði á
hendi stjórn slíkra hópferða á
vegum bandalagsins. Áður en við
gegnum fyrir Gúrsel áttum við
tal við utanríkisráðherrann, Sel-
im Sarper, sem var um árabil
fulltrúi Tyrkja hjá Sameinuðu
þjóðunum og síðar hjá Atlants-
hafsbandalaginu. Rakti hann í
stuttu máli sögu tyrkneskrar utan
ríkisstefnu eftir síðari heims-
styrjöld og áréttaði ásetning
Tyrkja að hvarfla í engu frá
fullri samstöðu við vestræn ríki,
enda væri sú afstaða algerlega í
anda Atatúrks. Hann bað okkur
að lokum að tefja ekki lengi
hjá Gúrsel og leggja ekki fyrir
hann margar spurningar. Staf-
ar betta af því að hershöfðinginn
fékk hjartaslag í fyrra vegna of-
reynslu og er undir strangri
gæzlu lækna.
Þegar við gengum fyrir hann
sat hann við smágert fallegt
skrifborð fyrir endanum á mjög
stórri skrifstofu, en á veggnum
fyrir aftan hann hékk risastór
ljósmynd af Atatúrk í kjólföt-
um. — Svipaðar myndir eru
á hverri skrifstofu um ger-
vallt landið. Gúrsel tók á
móti okkur brosandi, en reis ekki
úr sæti. Hann var klæddur á
borgaravísu, fínn í tauinu og all-
ur mjög settlegur. Hann talaði
lágum rómi og það var 'eir.s og
talfærin væru hálfmáttlaus, en
augun voru skörp og kvik, á
sí'felldu iði frá einum til annars.
Hann var broshýr og gamansam-
ur.
Það sem hann sagði var jafnóð
um þýtt á ensku og frönsku. Hann
virtist hafa tilhneigingu til skrúð
mælgi og hástemmdra yfrlýsinga,
en var varkár ef spurningar okk-
ar hjuggu of nærri honum. Þeg
ar hann var spurður um hinn
nýja Réttarflokk og misklíð hans
við stjómina, kvaðst hann ekki
vita um neina misklíð milli
stjórnarnnar og þessa flokks, en
hins vegar væri meira en líklegt
að innan flokksins ríkti misklíð.
Nokkrir af leiðtogum Réttar-
flokksins voru handteknir ekki
alls fyrir löngu á þeim forsend-
um að þeir voru meðlimir
Lýðræðisflokks Menderes og
hugðust nota hinn nýja flokk til
að koma leifum Lýðveldisflokks-
ins inn í pólitíkina aftur.
Gúrsel kvaðst ekki geta látið
neitt uppi um hvenær vænta
mætti þjóðaratkvæðis um hina
nýju stjórnarskrá. Það væru
Cemal Gúrsel
mörg vandamál sem leysa þyrfti
áður en hægt væri að ganga
endanlega frá henni. Það væri
sömuleiðis óákveðið hvort réttar
höldunum yfir fyrri valdhöfum
yrði lokið fyrir þjóðaratkvæðið.
Hann var spurður hvort
,;hreinsunin“ sem kom í kjölfar
byltingarinnar væri um garð
gengin eða hvort meira yrði að
gert. Kvað hann „hreinsuninni"
lokið, enda hefði byltingarstjórn
in einungis ætlað sér að útrýma
hættulegustu öflunum í þjóð
félaginu, önnur mál yrðu leyst af
væntanlegri þingkjörinni stjóm
Sagði hann að byltingarstjórnin
hefði farið mjög varlega í sak-
irnar af ótta við mistök eða
óréttlæti. „Við tókum í taumana
til að koma aftur á réttlæti og
ja'fnræði í landinu", sagði hann.
,,Hreinsunin“ tæki ekki til hers
ins, því innan hans hefði verið
fullkominn þegnskapur. Hins
vegar hefði liðsforingjum í hern
um verið fsekkað að mun vegna
þess að þeir hefðu verið hlut-
fallslega alltof margir.
Þessi yfirlýsing Gúrsels varð
söguleg, því eitt blaðanna
í Ankara rangfærði hana
og gaf í skyn að fyrir dyr-
um stæði hreinsun í hern-
um og í háskólum landsins. —
Sama dag var umrætt dagblað
bannað um óákveðinn tíma og
Gúrsel birti skrúðmálga yfirlýs
ingu í öðrum blöðum þar sem
hann hældi hernum á hvert reipi.
Aðspurður hvort hann hyggðist
gefa kost á sér til forsetakjörs,
svaraði hann að það væri
óútkljáð mál. en ef þjóðin ósk-
aði þess kynni hann að gefa
kost á sér. Hann kvaðst vera
meðmæltur forsetakjöri með
þjóðaratkvæði en ekki þingkosn
ingu, a. m. k. þegar fyrsti for-
seti hins nýja lýðveldis yrði kjör
inn.
Um afstöðu Tyrkja til Sovét-
ríkjanna sagði Gúrsel: „Við höf-
| um tekið upp nýja stefnu gagn-
vart nágrönnum okkar í norðri.
Fyrri valdhafar áttu fulla sök
á misklíðinni sem ríkti milli
Tyrklands og Sovétríkjanna, því
þeir voru með ástæðulausar
ögranir og einstrengingshátt. Ég
hef nú komið á eðlilegum sam-
skiptum við Sovétríkin".
Meðan á samtalinu stóð var
læknir Gúrsels sífellt að gefa
okkur merki um að draga okkur
í hlé, en Gúrsel hastaði á hann
og bað um fleiri spurningar.
Hann hafði sýnilega ánægju af
að uppfræða okkur, enda ku
hann hafa hreina ástriðu á blaða-
viðtölum og opinberum yfirlýs-
ingum. Þegar spurningunum
linnti hóf hann einræður um
vandamál Tyrklands, þörfina á
endurbótum og nauðsynina á
sífellt nánari tengslum Tyrkja
við samherja sína i Atlantshafs-
bandalaginu. Þegar því var lokið
veifaði hann til okkar brosandi
og við tíndumst út úr skrifstof-
unni, lækninum til sjáanlegs létt-
is.
Framan við dyrnar stóðu einir
átta dyraverðir sem fylgdu okk-
ur út úr byggingunni, en gangar
allir voru jaðraðir hermönnum
með brugðin vopn.
Hvert stefnir?
Byltingin í Tyrklandi er um
margt ekki óáþekk valdatöku
hersins í löndum eins og Egypta
landi, Súdan, frak og Pakistan,
en í þessum löndum fara her-
foringjar með einræðisvald.
— Verði lýðræðið ofan á
í Tyrklandi, þá er það merki-
legur hlutur, þvi það virð-
ist eiga mjög erfitt upp-
dráttar i löndum þar sem
sterkir menn, studdir atf hern-
um, ná völdum. En það kann að
verða Tyrkjum giftudrjúgt að
þeir eru komnir lengra á þróun
arbrautinni en ofannefnd ríki,
og þá fyrst og fremst fyrir at-
beina Atatúrks.
Byltingarstjórnin hefur á
prjónunum ýmsar umbætur sem
stjómmálaflokkarnir hafa aldrei
þorað að beita sér fyrir af ótta
við hugsanlegt fylgistap. Ein
þeirra er skattlagning jarðeig-
enda sem hafa verið skattfrjálsir
í rúmlega hundnað ár. Þessir
jarðeigendur eru kringum 15.000
talsins, en hafa látið mikið að
sér kveða vegna þeirra áhrifa
sem þeir hafa á leiguliða sína
og vinnuhjú. Nú kvað bylting-
arstjómin ætla að ganga þannig
frá stjórnarskránni, að þeir verði
aldrei framar gerði skattfrjálsir.
Gúrsel og félagar hans hafa sem
sagt mikla möguleika á að skila
Tyrklandi langt áleiðis í áttina
til vestræns lýðræðis, en fram-
tíðin ein sker úr um hvort verður
hlutskarpara, umbótaviljinn eða
ástin á völdum.
— Utan úr heimí
Framh. af bls. 12.
stað takmörkuðum styrjöldum á
litlum svæðum með venjulegum
vopnum. En þar standa Bandarík
in og Vesturveldin yfirhöfuð
mjög höllum fætL Yfirburðir
Rússa á sviði venjulegs vopnbún-
aðar eru mjög miklir.
Þar sem Vesturveldin eru
þeirrar skoðunar að kjanorku-
styrjaldir séu útilokaðar og þau
munu að minnsta kosti aldrei
verða firrri til að beita þeim,
gefst Rússum ágætt tækifæri til
að pressa þau og koma af stað
litlum en kostnaðarsömum styrj-
öldum með venjulegum vopnum.
Rússum er óhætt að gera þetta,
því að samkvæmt þeim hugsana
gangi sem nú ríkir, er engin
hætta á því að Vesturveldin svari
með atómvopnum.
En allt er betta sem sagt enn i
deiglunni og það verður að
leggja áherzlu á það, að ekki
er víst, að Kennedy fylgi alger-
lega skoðunum Kissingers, þótt
hann vilji hafa hann til ráðu-
neytist og heyra rödd hans eins
og annarra á þessum þýðingar-
miklu málum.