Morgunblaðið - 25.04.1961, Síða 10

10
MORGVNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 25. apríl 1961
fengið synjun. En við brott-
för hans: „Þá skenkti Jón
Finnsson þar biskupnum kon-
ungabókina gömlu, seni lengi
lá í Flatey og hans lang-
feðgar átt höfðu“.
Annar kjörgripur fylgdi á
eftir. Á ofanverðri 13. öld
var fegursta islenzka skinn-
bókin, Sæmundar-Edda, skráð.
Hún er talin einstætt verk
germanskrar bókmenntasögu.
við að bjarga bókunum úr
eldsvoðanum, Grunnavíkur-
Jón, og Finnur Jósson, er
síðar varð Skálholtsbiskup.
Finnur telur að einungis
þriðjungur af handritasafni
Árna hafi bjargazt: „Það get
ég sagt með þeim mun meira
sanni sem ég leiddi það aug-
um margsinnis, bar sjálfur út
úr eldinum það sem eftir er,
og gekk úr húsinu síðastur
Síða í Sæmundar-Eddn.
Þetta höfuðdjásn íslenzkrar
ritsnilldar, sendi biskup einn
ig Friðriki III. að gjöf ár-
ið 1662.
— ★ —
Ólukkan elti íslenzku hand
ritin. í lok 17. aldar fórst
Höfðaskip í hafi fermt ó-
grynni íslenzkra bókagersema.
Svo kom skapastundin.
21. október 1728. Eldur í
Kaupinhöfn. Hann brauzt út
daginn áður. En á þessum eft
irmiðdegi hefur hann náð til
húsa Árna Magnússonar. ís-
lenzku handritin brenna. Þeir
eru tveir, sem hjálpa honum
manna aöur en logarnir
sleiktu bækurnar“.
Þar brunnu verðmæti, sem
aldrei verða metin til fjár.
Á íslandi voru engar heil-
legar skinnbækur lengur til,
aðeins bókatætlur og blaða-
rifrildi.
— ★ —
Því er raunasaga þessi nú
rifjuð upp, að fregnazt hefur
að Danir ætli að sýna okkur
það einstaka drengskapar-
bragð að afhenda okkur aft-
ur þann hluta þessarar helgu
menningararfleifðar íslenzku
þjóðarinnar, sem enn er ó-
MW
ÁRIÐ 1720. Þrjátíu klyfjahest
ar standa á hlaðinu á Skál-
holtsstað. í koffortum og þver
bakstöskum eru bækur Arna jj
Magnússonar, fomlegar skinn
bækur og velkt bókarblöð rit
uð með fjaðurstaf, menning-
ararfur heillar þjóðar. Lestin
dragnast af stað. Förinni er
heitið til Hafnarfjarðar. Þar
bíður danskt kaupfar. Her-
leiðing íslenzku handritanna
er hafin.
Og þó. Árið 1647 hafði
Brynjólfur biskup Sveinsson
sent Friðriki III. Danakon-
ungi Flateyjarbók, hina mestu
allra íslenzku skinnbókanna,
að gjöf. Biskup hafði verið á
ferð árið 1647 og falað bók-
ina fyrir fimm hundruð jarða
— 300.000,— króna að nú-
tíma peningaverðmæti, en
spilltur. Um þetta mál, hand-
ritamálið, hefur fyrr og síð-
ar verið margt ritað og það
af mér fróðari mönnum um
efnið. Ætla ég mér ekki þá
dul að flytja nein rök né
ræða rétt okkar til handrit-
anna. Að mínu viti eigum við
þann einan rétt til þeirra,
sem þjóð á til að eiga sjálfa
sig, því að þau eru hluti af
íslenzkri sögu, íslenzkri
tungu, — af íslenzku þjóðinni
sjálfri. Ef Danir afhenda okk-
ur handritin, hafa þeir virt
þennan frumrétt frjálsrar
þjóðar og vissulega sýnt ör-
læti til eftirbreytni. Og mætt-
um við gjarna í þann mund
einnig minnast þess að Danir
sýndu okkur siðmennilegri
framkomu í sjálfstæðisbar-
áttu okkar en enn tíðkast al-
mennt í samskiptum stór-
velda og lítilsmegnandi ný-
lenduþjóða. Þökk sé Dönum.
Mér er efs um að aðrar þjóð
ir hefðú eins að farið. Megi
þetta efla varanlega vináttu
okkar í milli.
En vandi fylgir vegsemd
hverri. Við þurfum að vera
menn til þess að taka við
gersemunum. Við þurfum að
sýna sjálfum okkur, handrit-
unum og Dönum þá virðingu
að búa þeim sæmandi sama-
stað, því að eins og í Háva-
málum segir: „Glík skulu
gjöld gjöfum“.
- ★ -
Hvar verða handritin bezt
geymd og nýtt hér á landi?
Hvaða staður hérlendis á þá
menningarerfð öðrum frem-
ur, að hann geti gert frum-
burðarkröfu til þessa arfs?
Frá mínum sjónarhóli er þeim
spumingum báðum tveim
auðsvarað. Það er Skálholts-
staður.
Þar hefur byggð haldizt á
íslandi samfellt frá ofan-
verðri tíundi öld. Þar var
fyrst reistur biskupsstóll á
íslandi og þar sátu 45 bisk-
upar í 750 ár. Þar hófst
snemma skólahald, eins og
Ari fróði segir í Islendinga-
bók sinni: „En er það sá
höfðingjar og góðir menn, að
ísleifur var miklu nýtari en
aðrir kennimenn, þeir er í
þvísa landi næði, þá seldu
honum margir sonu sína til
læringar og létu vígja til
presta“. Þar voru mörg hand
ritanna skráð, svo sem Hung
urvaka, er Páll biskup Jóns-
son lét færa í letur. Þar voru
íslendingasögur fyrst prent-
aðar á landi hér. Þar hafði
Brynjólfur biskup iátið sig
óra fyrir „íslenzku menning-
arsetri með heiminn að um-
Kaleikur.
ið til streitu, þar til gild rök
verða færð fyrir öðru.
— ★ —
Að mínu viti ættu íslenzk
stjórnarvöld í tilefni 150 ára
afmælis Jóns Sigurðssonar
forseta og fimmtíu ára af-
mælis Háskóla Islands að
eiga frumkvæðið að lagasetn
ingu um Skálholtsstofnun,
veglegri umgerð um handrit-
in okkar. Reisa traustar
geymslubyggingar yfir þau
og vistlega vinnusali, byggja
dvalarstaði fyrir innlenda og
tíð og thna að komast á lagg
imar íslenzkt menningarset-
ur á alþjóða mælikvarða. Af
því myndum við vaxa að
virðingu meðal allra menn-
ingarþjóða. Og mér er
spurn: Getur ekki ein þjóð
einu sinni sameinazt um sinn
eiginn sóma?
— ★ —
í þessu sambandi hefur
mér komið annað mál til
hugar. Nýlega er látinn einn
bókfróðastur maður íslenzk-
ur, sem gert hafði það að
sínu köllunarstarfi að safnn
fágætum íslenzkum ritum,
Þorsteinn Þorsteinsson sýslu-
maður og fyrrv. alþingismað-
ur Dalasýslu. Mun bókasafn
hans tvímælalaust vera á
meðal beztu bókasafna í
landinu og í sumum greinum
dæmi“, eins og Jón Helga-
son prófessor orðar það. —
Og „þar er æðstur staður og
dýrligastur á Islandi", að viti
Páls biskups.
Auðvitað er mér Ijóst að
ýmislegt kann að orka tví-
mælis um val varanlegs sama
staðar fyrir þenna þjóðarauð
Islendinga, en mín tillaga er
engu að síður sú, að þeim
verði kosinn samastaður í
Skálholti, og skal henni hald
auðugra en nokkurt annað
safn. Má þar nefna safn hans
af Passíusálmum, biblíum og
búfræðiritum. — I safninu
er og meðal eðalsteina ein-
tak af Summariu, sem mér
er sagt vera það bezta, sem
til muni vera. Ég teldi því
sérlega vel farið, að ef slíkri
Skálholtsstofnun yrði komið
á fót, þá reyndi íslenzka rík-
ið að fá safn þetta keypt og
kæmi því einnig fyrir í Skál-
holti. Með því væri bóka-
kosti stofnunarinnar vel borg
ið og þeirri hættu bægt frá,
sem af því kann að leiða að
mest öll bókaeign þjóðarinn-
ar er nú samansöfnuð á ein-
um stað, í Reykjavík. Þor-
steinssafnið gæti þannig orð-
ið nokkurs konar varasjóður
að bókaeign landsmanna.
— ★ —
Það kann að vera að mörg-
um hrjósi hugur við þessum
draumórum og beri fyrir sig
fátækt og fjárskort lítillar
þjóðar, sem á svo ótalmargt
aðkallandi ógert. En það
breytir ekki minni skoðun,
þvi að ég hefi þá trú að lítil
þjóð geti stækkað af verkum
sínum, ef hún hefur til þeirra
áræði. Og í mínu hugskoti
get ég ekki séð núlifandi
kynslóð reisa sér óbrotgjarn-
ari minnisvarða en í veglegri
Skálholtsstofnun, reisulegum
stað þar sem menningarerfð
þjóðarinnar lifir. Þar sem
handritin eru geymd og úr
þeim unnið. Þar sem almenn
ingur getur heimsótt sögu
þjóðarinnar, horft á steinþró
og bagal Oddaverjans, Páls
biskups, skoðað kaleikinn og
patínima frá 13. öld, vegleg-
ustu miðaldagripina, sem
geymzt hafa, og myndimar,
sem enn eru til á brotunum
Kista Páls biskups.
erlenda fræðimenn, sem þar
gætu krufið fróðleik þessara
heimildarrita og koma á fót
vísindasjóðum til styrktar
rannsóknum og útgáfu hand-
ritanna. I Skálholti ætti með
úr Ögmundarbrík. Litið inn
í lestrarsalina og fengið að
sjá Flateyjarbók og Sæmund
ar-Eddu og á veggjunum