Morgunblaðið - 30.04.1961, Síða 8
ð
MORGVNBL4ÐIÐ
SunnmTagur 50. aprtl 1960
ÆTLI ÞAÐ væri hugsanlegt
annars staðar en á Islandi að
blettur á borð við Viðey laegi
auður og niðurníddur stein-
snar frá höfuðborginni? Mér
þykir það ósennilegt. Úti í
löndum væri slikur staður
eftirsótt athvarf fólki sem kýs
að eyða helgum og öðrum frí-
stundum úti í friðsælli nátt-
úrunni. Þangað lægi stöðugur
straumur allt sumarið.
En mörlandinn hefur sinn
hátt á hlutunum. Vilji maður
eyða dagstund útj í Viðey, þá
er nær ógerlegt að komast
þangað, nema svo vel vilji til
að maður þekki einhvern sem
á trillubát eða geti fengið toll
verðina til að gera blaðamönn
um Morgunblaðsins greiða.
Við vorum svo heppnir, að það
var tiltölulega lítið að gera í
tollinum, svo tveir tollvarð-
anna féllust á að sigla okkur
yfir sundið til Viðeyjar. Það
voru þeir Ragnar Gíslason og
Daníel Guðmundsson. Þeir
höfðu áhyggjur út af lending-
unni, því bryggjur eru allar
horfnar í Viðey, en Ragnar
er gamall Viðeyingur og hef-
ur því ráð undir hverju rifi.
Hann sigldi okkur undir
Kvennagönguhóla, austan við
Viðeyjarstofu, og þar klifum
við þrítugan hamarinn og kom
umst klakklaust upp á eyna.
Aðkoman var ömurleg, ekki
sízt þegar rifjaðir voru upp
hálfgleymdir lærdómar um
fortiðina. Hér var fyrir eina
tíð eitt mesta menningarból
Xslendinga, frægt klaustur og
menntasetur, heilagur staður
þangað sem menn sóttust eftir
að komast til hinztu hvíldar.
Þá voru líkin ferjuð yfir sund
ið af munkum í Viðeyjar-
klaustri. Jón biskup Arason
kom hér við sögu þegar hann
barðist við Danaveldi og síðar
annar skörungur í baráttunni
við erlenda áþján, Skúli fógeti
Magnússon. í Viðey gerðust
sögufrægir atburðir löngu áð-
ur en Reykjavík var annað og
meira en eitt bóndabýli.
Jafnvel á okkar öld átti eyj
an talsverðum uppgangi að
fagna. Ragnar tollvörður sagði
mér undan og ofan af því
meðan siglt var inn sundin.
Hann ólst upp í Viðey og var
hjá Eggerti Briem fram til
1921, en fluttist þá í hið nýja
og vaxandi þorp á austurenda
eyjarinnar, sem mun hafa
gengið undir nafninu Sund-
bakki, þó Ragnar kannaðist
ekki við það. Sundbakki var
athafnamikil verstöð upp úr
fyrri heimsstyrjöld. Þar
bjuggu þegar bezt lét um 200
manns, en á vertíðum dreif að
fjölda fólks, oft ekki færri en
100 aðkomustúlkur, sagði
hann. Þá hlýtur að hafa verið
líf í tuskunum og oft gengið
á Kvennagönguhóla. Þar eru
indælar hvanngrænar lautir.
Það var Kárafélagið sem stóð
að frar'' .emdum á Sund-
■bakka, en versíööin hafði upp
runah Ta verið reist af Mill-
jónaí aginu. Forstjóri Kára-
félagsins var Ólafur heitinn
Gíslason, faðir Davíðs fiski-
málastjóra og þeirra bræðra.
Á Sundbakka var komið upp
barnaskóla, sem stendur enn,
og miklum olíugeymi, sem var
fluttur á Akranes fyrir nokkr
um árum. Olíustöðin entist
lengst fyrirtækja á Sund-
bakka.
Velgengnin átti sér hins veg
ar skamman aldur. í kringum
1928 fór að halla undan fæti,
fólk fluttist smám saman burt,
og kringum 1935 var plássið
komið í eyði. Viðeyjarbúið var
aftur á móti rekið áfram fram
yfir stríðsárin síðustu.
Flest af þessu gerðist auð-
vitað fyrir mitt minni, en þar
eð ég ólst upp við Kleppsveg-
inn eru margar bernskuminn-
ingar tengdar Viðey. Ég minn
ist þess frá árunum rétt fyrir
seinni heimsstyrjöldina að við
strákarnir stálumst stundum
út í Viðey á hriplekum kæn-
um eða kajökum og áttum þá
oft lukkunni líf að launa. Ein
staka sinnum kom íturvaxin
yngismær í Vatnagarða og
synti yfir sundið. Það þótti
okkur þrekvirki, enda átti
hún til sundgarpa að telja.
Ennfremur man ég að nokkur
haust leigði faðir minn sér
bát til að flytja hesta út í
Viðey til vetrargöngu. Voru
þeir hnýttir aftan í bátinn
Viðey er í flokki hinna síð-
arnefndu. Tilsýndar eru bæði
Viðeyjarstofa og kirkjan heil-
legar, hvítir veggir, rauð þök,
flestar rúður óbrotnar. I kál-
garði austan við bæinn er
rabbabarinn að skjóta upp nýj
um blöðum, það er enn sem
komið er eini nýgræðingur-
Að húsabaki við Viðe-yjarstof u. Ljósm. Sveinn Þormóðsson
myndablöð. Þar er líka glans
mynd af töframanninum Vali
Norðdahl, með eiginhandará-
ritun frá 1946. Á vegg I einni
stofunni hafa sómakærir gest-
ir klínt minningarorðum um
heimsókn sína með rauðri
málningu: „15/7/60, Donna,
Inga, Katla“. 1 næstu stofu
liggur aflóga Kölner-sauma-
en hringja í ritsjórnina. Svar-
ið kemur skýrt: Morgunblað
ið, góðan dag, en símastúlk-
unni gengur illa að greina
hvað ég segi. Eftir háværar
samræður lofar hún loks að
koma þeim boðum rétta leið,
að blaðamennina vanhagi
ekki um neitt nema danskan
bjór og kvenfólk.
er allt ónýtt nema síminn
og syntu yfir sundið. Þetta
voru spennandi stundir og
Viðey var umvafin töfra-
Ijóma í huga mér. Það hefur
ævinlega snert sérstakan
streng í brjósti mér að horfa
yfir sundið til Viðeyjarstofu.
Þar er sennilega eitt fegursta
bæjarstæði á íslandi.
„Viðurstyggð
eyðileggingarinnar"
Nú er þessi sögufræga töfra
eyja ofurseld dauðanum. Þar
er ekki annað kvikf en hrossa
hópur fuglar loftsins og nokk-
ur skorkvikindi. Ég veit ekki
einu sinni hvort rottur þrífast
þar lengur. Eyðistaðir, sem
eitt sinn voru byggðir, eru
með tvennu móti. Annars veg
ar ból sem grafin eru úr jörð
og leiða í ljós menningu og
lifnaðarhætti íbúanna eða
byggðir sem varðveittar eru
í svipuðu ástandi og meðan
þar var búið. Á slíkum stöðum
er hreinlegt og gaman um að
litast. Þar er tortímingarstarfi
tímans lokið. Hins vegar nið-
urníddir bústaðir þar sem allt
ber vitni um slóðaskap og
hrörnun. Þar er ömurlegt um
að litast, því timinn er þar
enn að spilla verkum manns-
inn á eynni. Túnin eru kafin
í sinu.
En þegar kemur heim á
bæjarhlaðið blasir við augum
viðurstyggð eyðileggingarinn-
ar, eins og það er orðað í Biblí
unni. Er engu líkara en bær-
inn hafi verið yfirgefinn í
snarkasti vegna yfirvofandi
árásar eða farsóttar. Á hlað-
inu liggja brotnir munir og
beyglaðir, ryðgaðir og rifnir,
olíutunnur og mjólkurbrúsar,
vaðstígvél og hrífuhausar,
lekur bátur og brotin kerra,
rokkur og stólkollar. Allt er
á tjá og tundri. Það eina sem
heilt virðist vera utan dyra
er skipsklukka ein hljómmikil
sem hangir á bíslagi við norð-
urvegg hússins og á er letrað:
„Yenture — 1906 — Hull“.
Nýr sími,
nýtt númer.
Ekki tekur samt betra við
þegar í bæinn er gengið. Það
er eins og hvirfilvindur hafi
farið um húsið. Þar liggur
fatnaður og bókatætlur hvað
innan um annað á gólfum og
gauðrifnum dívönum. Ég rek
augun í rit Jóhanns Sigurjóns
sonar og Bláskjá Hoffmanns
innan um rifin tímarit og
vél við hliðina á tólgarstykki
og glasi af Old Spice, og þann
ig mætti halda áfram að skrá
setja þetta innbú ömurleik-
ans. í myndarlegum klæða-
skáp hangir mölétin prests-
hempa og í hillu við hliðina
á henni liggur fáni íslands og
borði af kransi frá Verzlunar-
mannafélagi íslands í minn-
ingu Skúla Magnússonar. Á
borði í annarri stofu liggur
stór og skrautleg pappaaskja:
þegar hún er opnuð kemur í
ljós fallegur blár messuhök-
ull með hvítum krossi, nýleg-
ur að sjá, en farinn að mygla.
Á efri hæðinni, þar sem
áður voru herbergi vinnuhjúa
er minna um merkilega muni.
Þó finnum við þar gamlan söð
ul, næstum heila klósettrúllu
og verðskrá frá reykvískum
leigubílstjóra. í aðeins einu
herbergi hússins er lifsmark,
það er gluggi morandi í fiski-
flugum sem sennilega lifa
hver á annarri.
En viti menn, mitt í allri
niðurlægingunni hefur nútím-
inn látið til sín taka. í for-
stofunni hangir spánýr sími
með nýju númeri: 32949. Þeg-
ar ég lyfti tólinu kemur sónn
svo ekkert liggur beinna við
María mey á altarinu.
Síðan er gengið í kirkjuna
sem stendur opin eins og vera
ber til að forða sjóslysum á
Viðeyjarsundi. Hún er mun
betur á sig komin, þó litirnir
skeri mann í augun: blátt,
brúnt, grænt, hvítt! Á altarinu
framan við prédikunarstólinn
stendur hvít líkneskja af Mar
íu mey. Skyldi hún hafa ver-
ið sett þarna í virðingarskyni
við Jón biskup Arason? Við
hliðina á altarinu er hjáróma
harmóníum, gefið kirkjunni
af Sundabakkamönnum árið
1925. í kirkjunni hefur engin
rúða verið brotin og engiri
nöfn krotuð á veggi, sem gegn
ir mikilli furðu. Loftið er hins
vegar grautfúið og gæti sem
bezt hrunið yfir kirkju-
bekkina einhvern góðan veð-
urdag. Á gólfi er hrossaskítur
alveg upp að altarinu, svo
augljóst er hvar hrossin leita
skjóls í illviðrum.
Áður en við skiljum við
þessa minnisvarða hrörnunar
og slóðaskapar, göngum við
á hólana fögru sem umlykja
bæjarstæðið. Að austaverðu
stendur Skúlahóll með minnis
stöpul um hinn merka mann,
Framh. á bls. 17.
Séff heim til Viffeyjarstofu. Til vinstri á myndinni er Skrauthóll, en tii hægrl Skúlahóll.
/