Morgunblaðið - 30.04.1961, Qupperneq 1

II
orjjMiWaMfo
Sunnuclagur 30. aprll 7967
Sigurður A. IWagnússon
Makaríos bað að
heilsa íslendingum
LÝÐVELDIÐ á Kýpur er senni- i
lega einstætt frá stjórnarfarslegu
Bjónarmiði. Þar gengur allt á
tréfótum vegna þess að ríkið er
ejálfu sér sundurþykkt og ríkis-
etjórnin í hálfgerðum lamasessi.
I>að er arfurinn sem brezka
heimsveldið lét Kýpurbúum í té,
arfur sem byggist á hinni forn-
kunnu rómversku reglu „divide
et impera“: sundraðu og stjórn-
aðu. í Indlandi var reglunni beitt
é fruntalegan hátt með skiptingu
ábúanna í tvo fjandsamlega hópa,
eem síðan hlutuðu landið í tvo
parta, Indland Og Pakistan. Það
var örlagarík lausn á vandamáli
eem hafði bókstaflega verið „bú-
ið til“ af brezku valdhöfunum.
Á Kýpur var sams konar vanda-
*nál skapað að tilhlutan Breta, en
þar varð niðurstaðan sú, að mynd
að var ríki, sem á sennilega enga
hliðstæðu á jörðinni.
I Þetta ríki var myndað með
camkomulagi þriggja ríkja, Bret-
iands, Grikklands og Tyrklands,
við tvö stærstu þjóðarbrotin á
Kýpur, það gríska og það tyrk-
neska. Samin var stjórnarskrá
sem er þannig úr garði gerð, að
fjölmörgum ákvæðum hennar er
ekki hægt að breyta nema til
komi samþykki .Breta, Grikkja
og Tyrkja. Samkvæmt stjórnar-
6kránni skal forseti lýðveldisins
vera af grískum uppruna, en vara
forsetinn af tyrkneskum. f raun-
inni felur þetta ákvæði í sér al-
gert valdaleysi forsetans, því
j varaforsetinn hefur neitunarvald
' í öllum meiriháttar málum og
getur þannig tekið fram fyrir
hendurnar á forsetanum hvenær
sem honum býður við að horfa.
e Þingið á Kýpur er skipað 40
mönnum, 25 grískumælandi og 15
tyrkneskum. Til að mál nái fram
að ganga á þingi verður það að
hljóta fylgi meirihlutans í báðum
hópum, þ. e. a. s. 25 atkvæði
Grikkjanna nægja ekki, heldur
verður það líka að hafa stuðning
a. m. k. 8 Tyrkja.
I t Á öðrum sviðum þjóðlífsins er
aðskilnaðurinn enn gertækari.
Hvort þjóðarbrot hefur sína
skóla, sínar fjármálastofnanir og
eína dómstóla, sem lúta sérstakri
Ctjórn. Þó eru tveir æðstu dóm-
Etólarnir, sakamáladómstóllinn
og stjórnlagadómstóllinn, sameig-
inlegir, en þar er málum svo
háttað, að fórseti sakamáladóm-
stólsins er fri og forseti stjórn-
lagadómstólsins Þjóðverji.
• GRIKKIR ÓÁNÆGÐIR
Grískumælandi menn á Kýp-
wr, sem eru um 80% íbúanna,
eru yfirleitt sáróánægðir með
stjórnarskrána og telja hana
bera alltof sterkan keim af ný-
lendulögunum sem voru í gildi
é eynni til skamms tíma. Þeir
Eegja að ríkið sé ekki sjálfstætt
nema að nafni til, en hins vegar
séu ríkisvaldinu fengin alltof víð
tæk völd. Til dæmis eru kaup-
íélögin algerlega í höndum stjórn
arvaldanna eins og tíðkast í ríkj-
um kommúnista, og mælist það
illa fyrir. Þá tryggir stjórnar-
Ekráin einnig kirkjunni og söfn-
uðum Múhameðstrúarmanna ým-
is mikilvæg hlunnindi, t.d. má
ekki taka eignir þeirra eignar-
námi eða skattleggja þær. Ýms-
i ir telja að Makaríos eigi ein-
hvern þátt í þessari lagasetningu.
Það sem Grikkir gagnrýna
harðast í samþykktinni sem
Makaríos gerði við þríveldin er,
að stjórnarskráin var ekki borin
undir þjóðaratkvæði og ekki einu
sinni birt fyrr en eftir fyrstu
kosningar á Kýpur. Ennfremur
segja þeir, að samþykktin í heild
hafi ekki verið borin undir þá 40
menn, sem fóru með Makaríosi til
Lundúna, heldur hafi hann lesið
þeim fyrir ákveðna kafla úr
henni að eigin geðþótta. Hvað
sem til er í því, þá er það stað-
reynd að Tyrkjum er gert mun
hærra undir höfði en Grikkjum,
sé miðað við fólksfjölda. Tyrk-
ir eru aðeins 18% af íbúum Kýp-
ur, en þeim eru tryggð 30% af
opinberum stöðum og 40% af
stöðum í her og lögreglu. Lög-
reglan í borgum ríkisins er undir
grískri stjórn, en sveitalögregl-
an lýtur stjórn Tyrkja.
Það er altalað meðal Grikkja
á Kýpur, að hlunnindin sem tyrk-
neska þjóðarbrotið nýtur stafi
af því að Bretar og Bandaríkja-
menn hafi talið Tyrkland verð-
mætara bandalagsríki en Grikk-
land og því látið undan kröfum
Tyrkja.
Meginvandamálið í sambandi
við opinberar stöðuveitingar á
Kýpur er það, að Tyrkir eiga
ekki enn nægilega marga þjálf-
aða eða sérmenntaða menn í stöð
urnar, sem þeir eiga kost á. Hins
vegar heimta þeir að þessum
stöðum verði ekki ráðstafað til
annarra næstu tvö til þrjú árin
meðan þeir eru að koma sér upp
sérmenntuðu fólki. Hefur þetta
valdið talsverðum viðsjám, og
sakar hvor hópurinn hinn um
undanbrögð. Leiddi það til þess
á dögunum, að tyrknesku þing-
mennirnir neituðu að samþykkja
nýja skattalöggjöf, þegar hin
gamla gekk úr gildi, þannig að
ríkið var um tíma skattlaust, unz
Makaríos beitti sérstakri heim-
ild til að fyrirskipa skattheimtu
án skattalaga.
• MAKARÍOSI KENNT UM
Það merkilega er að Maka-
rios er nú harðlega gagnrýndur
af Grikkjum á Kýpur fyrir aðild
sína að Lundúna-samþykktinni.
Er hann sagður eiga meginsök á
stjórnarskránni og á óstandinu
sem nú ríkir. Kommúnistar, sem
eiga fimm menn á þingi, styðja
Makaríos nú, en í forsetakosning
unum tóku þeir höndum saman
vig hægrimenn gegn honum. Á
síðustu mánuðum hefur atvinnu-
leysið á Kýpur aukizt geigvæn-
lega og munu nú um 11000 manns
vera atvinnulaus (þ.e. um 20%
vinnufærra manna) og þúsundir
manna eru atvinnulitlir, hafa að-
eins vinnu part úr árinu. Þetta
ástand skapaðist meðfram af sam
drættinum sem varð við brottför
Breta. Þeir hafa nú aðeins tvær
herstöðvar á eynni, og auk þess
35 minni svæði. Eru þau öll óháð
stjórninni á Kýpur.
Þrátt fyrir vaxandi samdrátt
og atvinnuleysi gefa þingmenn
irnir á Kýpur ekki kollegum sín
um á fslandi eftir. Þeir skammta
sjálfum sér gífurlegt kaup, sem
er skattfrjálst, og lifa í vellyst-
ingum. Ráðherrarnir eru flestir
kornungir menn og lítt reyndir,
enda segja skæðar tungur að
Makaríos velji ekki aðra í stjórn
sína en menn sem kunni að segja
já og amen.
Á Kýpur er enginn innlendur
banki, svo þarlendir eiga ekki
jafngreiðan aðgang að banka-
stjórastöðum og sætum í banka-
ráðum eins og íslendingar, en
Makaríos erkibiskup
þar er mikill fjöldi erlendra
banka og annarra erlendra fyrir-
tækja. Kýpurbúar eiga hvorki
skip né flugvélar og eru þannig
mjög háðir öðrum ríkjum. Finna
þeir sárt til þess. íbúatalan er
nú kringum 600.000 eða nær fjór-
falt hærri en á íslandi. fslands-
vinurinn Savvas Joannídes, sem
hér dvaldist um sex vikna skeið
í hitteðfyrra, tjáði mér að fyrir
lestrar hans um ísland hefðu vak-
ið mikla athygli um gervalla Kýp
ur, því Kýpurbúar telja sig geta
lært margt af hinni fámennu ey-
þjóð í norðri.
• HEIMSÓKN HJÁ
MAKARÍOSI
Höfuðborg Kýpur, sem ensk-
ir kalla Nicosia en innlendir
nefna Levkosía, er vinaleg borg
á stærð við Reykjavík. Hún ligg-
ur í fjalllendi allfjarri sjó og
hefur verið helzta borg eyjarinn-
ar síðan á miðöldum, þegar hafn-
arborgunum tók að hnigna. Þar
er margt sögulegra minja, enda
á Kýpur langa sögu. Sjálf ásta-
gyðjan Afródíte, fæddist sam-
kvæmt einni sögn af sjávarlöðr-
inu við strendur eyjarinnar.
Lífið í höfuðborginni er hæg-
látt og þar er fátt sem minnir
á þá ógnvænlegu atburði sem
gerðust á götum hennar fyrir
nokkrum árum, þegar frelsisbar-
áttan stóð sem hæst. Það var til-
tölulega auðsótt mál að fá viðtal
við forseta ríkisins, Makaríos erki
biskup, enda er hann sagður vin-
veittur blaðamönnum. Mér var
hins vegar tjáð, að hann vildi
ekki svara pólitískum spurning-
um munnlega. Ef ég hefði ein-
hverjar slíkar spurningar skyldi
ég senda honum þær skriflega
og mundi hann senda svörin um
hæl. Ég hafði hvorki tíma né
nennu til þess.
Forsetahöllin er veglegt hús
umkringt víðáttumiklum trjá-
garði. Hún var áður bústaður
brezku landstjóranna. íburður
byggingarinnar á sér heldur dap-
urlega skýringu. Þegar Kýpurbú-
ar gerðu fyrstu uppreisn sína ár-
ið 1931 var höll landsstjórans
brennd til grunna. Eftir að upp-
reisnin hafði verið kæfð, var
landstjóranum fengið alræðis-
vald sem hann hélt þangað til
Kýpur heimti sjálfstæði sitt.
Beitti hann því oft af miklu ger-
ræði. Ein af ráðstöfunum hans
var skylda eyjarskeggja til að
greiða offjár í skaðabætur eftir
uppreisnina, og fyrir þetta fé
var hin nýja höll byggð.
Þegar ég gekk á fund Maka-
ríosar sat hann í skrifstofu sinni
sem sneri út að laufmiklum trjá-
göngum. Hún var látlaust en
mjög smekklega búin, þakin dökk
um viði og í arni snarkaði fjör-
ugur eldur. Hans heilagleiki kom
á móti mér brosandi og heilsaði
hjartanlega með þéttu handtaki.
Hann var sérkennilega hlýr í
fasi, en ég gat ekki að því gert
að mér fannst einhver leikara-
bragur á framkomu hans, því lík
ast sem ljúfmennskan væri rækt
uðu eins og skrautjurt sem mað-
ur hefur til sýnis þegar við á.
Hann var allur mjög snyrtilegur,
en hreyfingar hans og tilburðir
gáfu til kynna næstum kvenlega
umhyggju fyrir réttum stelling-
um. Hann hóf strax að tala og var
dálítið hátíðlegur í máli, sem
kannski var ekki óeðlilegt um
kirkjunnar mann.
Fyrst af öllu bað Makaríos mig
að bera fslendingum kveðjur sín
ar og þakklæti fyrir drengilegan
stuðning á tímum hinna miklu
þrenginga, þegar þjóðin barðist
fyrir frelsi sínu. Hann kvaðst
aldrei mundu gleyma því, að hið
litla eyríki í norðri hefði eitt
allra vestrænna ríkja tekið mál-
stað Kýpurbúa á þingi Samein-
uðu þjóðanna. Það sýndi hug-
rekki og manndóm sem stærri
þjóðir - gætu verið hreyknar af
að eiga.
Þegar ég vék að vandamálum
Kýpurbúa og framtíðarhorfum,
kvaðst Makarios verða að játa
það, að hann væri ólæknanlega
bjartsýnn. Auðvitað væru vanda-
málin mörg, en nú yrði undinn
bráður bugur að lausn þeirra.
Fyrst af öllu þyrfti að fá meira
vatn og koma upp áveitukerfi.
Vatnið væri lykillinn að velmeg
un Kýpurbúa. Þá þyrfti að örva
smáiðnaðinn, veita lán og hjálpa
mönnum á annan hátt til að koma
upp iðnaði í smáum stíl. Og loks
þyrfti að örva ferðamannastraum
inn, því það gæti orðið mikil og
stöðug tekjulind fyrir eyjar-
skeggja. Kýpur ætti merkilega
sögu og margar fornminjar. Nú
væri bara að skipuleggja þetta
allt saman. Kvaðst hann hafa
kvatt til erlenda sérfræðinga í öll
um þessum greinum til að leið-
beina eyjarskeggjum fyrstu spor
in. Ennfremur kvaðst hann hafa
góðar vonir um erlend lán til að
hrinda í framkvæmd ýmsum á-
ætlunum, sem gerðar hefðu verið
til lausnar atvinnuleysinu.
Þegar ég spurði Mákaríos hvers
vegna Kýpur hefði sótt um upp-
töku í brezka samveldið, brosti
hann og sagði að eiginlega væri
þetta nú pólitísk spurning. Það
verður bara til reynslu í fimm ár,
bætti hann við. Ástæðurnar eru
fyrst oe fremst efnahaesleear.
Við eigum mjög erfitt með að
selja afurðir okkar, nema þá tii
kommúnistaríkjanna, en þar eru
skilmálarnir ekki sérlega hag-
stæðir. Þess vegna ætlum við að
gera þessa tilraun í firom ár.
• TVÖ EMBÆTTI
Talið barst að hinu tvíþætta
starfi hans og ég spurði hvort
ekki væri erfitt að vera bæði
forseti og erkibiskup í hinu unga
ríki.
Það er tímafrekt, svaraði Maka
ríos. Ég syng messu á hverjum
sunnudegi og oft endranær, t.d. á
hverju kvöldi páskavikuna. Auk
þess framkvæmi ég hjónavígslur,
prestvígslur og aðrar helgiathafn
ir sem heyra undir starf mitt.
Þetta tekur mikinn tíma, því ég
vil ekki vanrækja skyldur mínar
við kirkjuna. Ég er fyrst og
fremst kirkjunnar þjónn.. For-
setastarfið er aðeins bráðabirgða-
þjónusta og ég gef ekki kost á
mér í næstu kosningum. Að fimm
ára kjörtímabili loknu sný ég
mér aftur óskiptur að kirkju-
málum.
Hvað kom yður til að leggja
út á stjórnmálabrautina? >
Ég leit á það sem köllun mína
að leiða þjóðina til frelsis. Það
hefur ávallt verið hlutverk
grísku kirkjunnar að standa vörð
um frelsið. Gríska frelsisstríðið á
síðustu öld hófst fyrir atbeina
kirkjunnar og margir af þjónum
hennar urðu frelsishetjur
Grikkja. Þér kannist við sögurn-
ar og söngvana um Aþanasíos
Díakos, Papaflessas og aðra kirkj
unnar menn, sem létu lífið fyrir
frelsi Grikklands. Gríska kirkjan
á Kýpur hefur verið trú þessari
fornu hefð og ég er hreykinn af
að hafa valizt til forustunnar.
Teljið þér núverandi lausn Kýp
urvandamálsins endanlega?
Þetta er pólitísk spurning,
sagði Makaríos og brosti. Ætli
nokkur lausn sé endanleg? bætti
hann við og hætti að brosa.
Hafið þér alið allan aldur yð-
ar á Kýpur, þegar frá er talin
útlegðin?
Nei, ég stundaði nám í guð-
fræði og lögfræði í Aþenu á ár-
unum 1942—46, en síðan var ég
við nám í guðfræði í Boston í
þrjú ár. Ég var kjörinn biskup í
Kitium árið 1948 meðan ég var
í Boston og sneri þá heim. Ári
síðar hóf ég baráttuna fyrir sam-
einingu Kýpur við Grikkland.
Ég var kosinn erkibiskup 26.
október 1950. Níu árum síðar
sýndu Kýpurbúar mér það traust
að velja mig til fyrsta forseta
lýðveldisins. Það var 13. desem-
ber 1959, eins og þér vitið, og
16. ágúst 1960 tók ég formlega
við embættinu. Ég losna því ekki
fyrr en árið 1965.
Lítið þér enn á yður sem
Grikkja?
Já, ég er af grískum uppruna
Og biskup í grísku kirkjunni. Þeg
ar þjóðhátíðardagur Grikkja, 25.
marz, er haldinn hátíðlegur hér,
tek ég að sjálfsögðu þátt í há-
tíðahöldunum. Sama er að segja
um afmælisdag EOKA, I. maí.
Það voru grísk samtök, og við
eigum þeim að verulegu leytí
frelsi okkar að þakka.
Mælist þetta ekki illa fyrir hjá
tyrkneskum þegnum yðar?
Þeir halda tyrkneska helgidaga
hátíðlega, og varaforsetinn tekur
þátt í hátíðahöldunum með þeim.
Hafið þér trú á að nokkurn
tíma verði hægt að skapa eitt
ríki úr svo sundurleitum þjóðar-
brotum?
Pólitísk spurning, svaraði
Makaríos. En eins og ég sagði, þá
er ég ólæknanlega bjartsýnn.
Að svo mæltu kvaddi ég hans
heilagleik og snarkandi arineldur
inn í vistlegri skrifstofu hans.
Makaríos ítrekaði enn kevðjur
sínar til íslendinga og fylgdi mér
til dyra nettur í hreyfingum með
hinn tígulega biskupshatt á
höfðinu og svart slörið bylgjandi
um herðarnar.