Morgunblaðið - 07.05.1961, Side 1

Morgunblaðið - 07.05.1961, Side 1
II Surmudagur 7. maí 1961 IManna Ebbing SIGRID UNDSET OG ÍSLAND I BERNSKULiÝSINGUNNI „11 ára“ segir Sigrid Undset á einum stað frá því, að hún las upphátt úr íslendingasög- um við sjúkrabeð föður síns •— las á forníslenzku. Ræk- ist hún á eitthvað sem hún skildi ekki sakir æsku sinnar og ónógrar málakunnáttu, þá útskýrði faðir hennar bæði orðin og hugsanaganginn að baki þeim. „Þegar hún taldi sig skilja þ-að svona nokkurn veginn, hélt hún hugrökk áfram lestrinum", segir hún. Sögurnar vöktu og ólu hug- myndaflug hennar frá fyrstu stund. En barnið Sigrid Undset las líka nokkur kvæði. Sum þeirra voru svo fögur að þau fylltu hana hrolli og hún gleymdi öllu öðru. Til dæmis Dánaróður Hjálmars þar sem þessar línur standa: Drag þú mér af hendi hring inn rauða, færðu inni ungu Ingibjörgu. Sá mun henni hugfastr tregi er ek eigi kem til Uppsala. Enda þótt hún hafi tæpast skilið hina dýpri merkingu þess- ara ljóðlína svo ung að árum, fþá óraði hana óljóst fyrir hinum áhrifamikla bakgrunni og fann örlagahrynjandina bak við skáld skapinn. Sigrid Undset var ekki nema tiu ára gömul þegar hún kom inn í töfraheim fslendingasagna og þaðan hvarf hún aldrei aftur. Á stríðsárunum, þegar hún var einhver bezti erindreki Noregs á menningarsviðinu og dvaldist landflótta í Bandaríkjunum, skrifaði hún grein á ensku: „A Book that was a Turningpoint in my Life“. Svo mikilvæg voru fyrstu kynni hennar af Njáls sögu, að þau ollu þáttaskilum í lí(fi hennar. Sagan um hvernig þau kynni tókust er skemmtileg. í bókasafni afa hennar, sem var ráðsmaður á Vollon-búgarði Ihjá Þráedheimi, voru bara dökk ®r bækur og harðneskjulegar, en hún tók sér fyrir hendur að rann saka þær þrátt fyrir ólystugt yf- irbragð. Þarna fann hún eintak »f Njáls sögu og hafði það með sér út í eitt garðshornið. Hún faldi sig í kjarrinu og var brátt bvo niðursokkin í frásögnina um ihið foma fsland að — „að ég gleymdi bæði að verið var að heyja og hirða, og að amma ætl- ®ði í kaupstaðinn að gera inn- kaup og heimsækja kunningjana. Ég átti ekki aðra ósk en fá að vera í friði með þessa bók, sem opnaði fyrir mér nýja og dásam lega raunsanna veröld“, segir hún. Ekki einu sinni kaupstaðarferð in og innkaupin fengu freistað hennar til að leggja frá sér sög- una um Njálssyni og Gunnar á Hlíðarenda, þð ekki væri nema í nokkra tíma. Við sjáum fyrir okkur þennan telpuhnokka þar sem hún situr í hnipri bak við Býringarunnana með bókina í kjöltu sér, frá sér numin af stemningunni og hinum áhrifa- miklu atburðum, sem hafa gagn- tekið kynslóð eftir kynslóð af lesendu mog hlustendum. Fyrir Sigrid Undset varð þessi bók lykillinn að hinum fjarlæga töfraheimi íslendingasagna. Já, við getum gengið út frá því sem vísu, að Njáls saga varð upphaf ið að hennar eigin frægð, því eng inn getur dregið í efa, að forn- sögurnar urðu einmitt auðugasta uppspretta andagiftar hennar. Það var í fornsögurnar sem hún sótti eitt helzta yrkisefnið í mið aldasögum sínum, nefnilega hina eilífu baráttu milli samvizku ein staklingsins og umhverfisins. Hugurinn leitar ósjálfrátt til Kristínar Lavransdóttur og Magnúsar Auðunssonar. Af því sögurnar eiga sér stað í umhverfi sem nú er horfið, strika þær und ir þá staðreynd að þær fjalla um sjálf grundvallaratriði mannlífs ins — a.m.k. í menningu hins vestræna heims. Og fornsögurn- ar hefðu ekki getað orðið til ann ars staðar en í þjóðfélagi frjálsra manna, sem voru rigbundnir fósturmoldinni og elskuðu hana af ástríðu, en voru jafnframt knúðir til ferðalaga um gervalla Evrópu vegna fátæktar þessarar sömu moldar, sem kaupmenn og víkingar — og seinna pílagrím- ar og námsmenn, segir Sigrid Undset. — ★ — í sömu grein leggur hún á- herzlu á það við bandaríska les endur, að fornsögurnar séu hvorki germanskar né norrænar — né noskar. Þær eru íslenzkar, samdar af íslendingum á íslandi, af rithöfundum sem að hennar dómi eiga erindi við nútímamenn í Bandaríkjunum og víðar, ef ekki af sögulegum ástæðum, þá tvímælalaust af listrænum ástæð um. Njáls saga, snilldarverkið meðal snilldarverkanna, er auð- ugust og margbreytilegust í með ferð sinni á yrkisefnum fornsagn anna. En sé lagður hreinn list rænn mælikvarði á sögurnar, þá lítur Sigrid Undset á Hrafnkels sögu Freysgoða sem gimstein- inn meðal þeirra. Og hún segir að — „fyrir mig persónulega eru sögurnar um Hörff Grímkelsson og Gísla Súrsson þær sem ég held mest upp á — þær eru svo nístandi fagrar". — ★ — f hinum auðugu og fjölbreyttu ritverkum skáldkonunnar rek- umst við víða á tilvísanir og at- burði úr fornsögunum, sem hún þekkti eins og lófana á sér. Hún hafði fastmótaðar hugmyndir um hvern einstakling í hinu mikla mannsafni sagnanna, og gat lýst hverjum og einum með fáum orðum, ef nauðsyn krafði. Sigrid Undset hefur af sinni djúphygli gert grein fyrir því, hvar íslenzk sérgoð komu fram og voru tilbeðin á landnámsöld (Trossskiftet i Norge — 1937). Og víða hefur hún bent á hvílíka geipiþýðingu bókin — hið nýja menningarfyrirbæri sem kom í kjölfar kristindómsins — hafði. Á íslandi varð feðratungan rit- mál, en ekki latína eins og í öðr- um kristnum löndum á þeim tíma. Bókin var skrifuð á ís- lenzka tungu af íslenzkum prest- um, og várð grundvöllur hinnar glæsilegu íslenzku bókmennta- hefðar með sögum og kvæðum, kristnum ljóðum, trúarritum og annálum. „Auðugt hérað með sérkennilegri náttúru var lagt við heimsbókmenntirnar. Það hefur æ síðan verið ótæmandi uppspretta innblásturs, bæði vís- indalegs og listræns", segir hún. Sigrid Undset hefur sjálf bergt af þessum uppsprettum. Með óslökkvandi þekkingar- lýsingar á náttúru og gróðri, á smámunum og umstangi daglega lífsins, sem ekki er að finna í venjulegum íslendingasögum. Bókin er sprottin úr konusál, at- burðirnir skoðaðir með augum konu. — ★ — Þekkingu sína á forníslenzku sannaði Sigrid Undset með hin- um ágætu þýðingum sínum á ,,Tre sagaer om islændinger". Að tilhlutan Riksm&lsvernet gaf hún út á hljómmikilli norsku Víga- Glúms sögu, Kormáks sögu og Bandamanna sögu og ritaði sjálf innganginn (1923). I hálærðri ritgerð, sem senni- lega var skrifuð fyrir tímarit í Ameríku, gerir Sigrid Undset ítarlega grein fyrir heiffinðómi og kristindómi á íslandi miffalda. Ritgerðin er í safni óprentaðra verba skáldkonunnar, sem pró- fessor A. H. Winsnes (höfundur ævisögu hennar) gaf út árið 1952 undir nafninu ,,Artikler og taler fra krigstiden“. Hið gamla dálæti sitt á blóma- skeiði norrænna bókmennta skildi skáldkonan ekki við sig á útlegðarárunum. Hún leitaðist Sigrid Undset þorsta og ótrúlegri gjörhygli leit aði hún þær allar uppi og miðl- aði síðan öðrum af því sem hún fann. Ótrúlegur hæfileiki hennar til að gera sér söguöldina og miðaldirnar á fslandi innlífar, já beinlínis til að taka persónuleg- an þátt í hinu nýja þjóðfélagi sem svo snögglega reis af grunni á eylandinu í Atlantshafi, kemur berlega fram í stórum hluta af ritverkum hennar, ekki sízt í þeim mikilvæga hluta sem sam- anstendur af ritgerðum og grein- um, fyrirlestrum og ræðum, en að þeim mun vikið seinna. — ★ — Það er tæpast tilviljun að eitt af fyrstu verkum skáldkonunnar varð ,,fornsaga“. „Fontællingen om Viga-Ljot og Vigdis“ (1909), sem af mörgum var talin léleg stæling á fornsögunum, er sjálf- stæð saga í fornum stíl. Að vísu minnir Vigdís, hin stælta kven- hetja, á Guðrúnu í Laxdælasögu. ,,Þeim var ég verst er ég unni mest“. Og ekki verður því neit- að að Ljótur, með sitt táknræna nafn, ber ýmis einkenni úr ís- lendingasögum, ekki öll göfug. En sé litið á „Fortællingen om Viga-Ljot og Vigdis“ sem bók og listaverk, þá er ekki hægt að segja að um stælingu sé að ræða. Sagan er ósvikið verk skáldkon- unnar, þar eru skilmerkilegar við að vekja áhuga Ameríku- manna á efninu með því að segja þeim frá aðalatriðunum í forn- íslenzkri goðafræði og sagnarit- un, kristintöku og Sturlungaöld og íslenzkri sögu fram til siða- skipta. Hún telur heilagan Þorlák í Skálholti einn ástúðlegasta dýr- ling allra tíma. Hann hafði beygt sig svo fullkomlega undir vilja Guðs, að enginn hafði nokkru isinni heyrt hann kv»rta yfir veðurfarinu. Þeir sem þekkja til veðráttunnar á íslandi hljóta að viðurkenna að heilagur Þorlákur er einn mesti dýrlingur sem jörðina hefur gist, segir hún glettnislega. Annan biskup, hinn fróma Guffmund Arason, álítur hún allra áhrifamesta persónuleika í þúsun dára sögu íslands. Jafnvel örgustu fjandmenn hans báru virðingu fyrir frómlyndi hans og strangleik. Af ríkri innlífun og gneistandi hrifningu segir Sigrid Undset frá Jóni Arasyni Hólabiskupi og hörmulegum örlögum hans, og jiafnframt frá ást fslendinga á honum. f ofannefndu greinasafni er ritgerðin „Þorgils örrabeins- stjúpr“, einnig skrifuð í Ameríku á stríðsárunum. Það er Flóa- manna saga sem hér um ræðir, og í ritgerðinni gerir skáldkonan á hófsamlegan en skýran hátt grein fyrir skoðunum sínum á gagnrýni og meðferð fornsagna á síðustu öld undir forustu Finns Jónssonar prófessors. Hún kall- aði hann stórmeistara sinnar tíð- ar í norrænni bókmenntasögu. En það var næsta kynslóð með prófessorana Sigurff Nordal, Magnús Olsen og Frederik Paasche í broddi fylkingar, sem setti mark sitt á okkar öld. Þess- ir menn voru raunsæir fræði- menn, en jafnframt listamenn sjálfir og höfðu því þá þekkingu á skáldskap til að bera, sem gerði þeim kleift að sjá, að íslendinga- sögur eru listaverk, ekki sagn- fræðileg rit, hversu freistandi sem það kynni að vera róman- tískum sveimhugum að trúa því og óska, að sögurnar segðu frá raunverulegum atburðum. Hinir fornu sagnahöfundar hljóta að hafa verið barnelskir, segir hún. Þeir voru næmir fyrir hjali barna og áttu auðvelt með að skilja hvaða augum börn líta á atburði og umhverfi. „Gegnum fornsögurnar fer skrúðganga af fallegum telpum, hraustum, drengilegum og ástúðlegum pilt- um og óstýrilátum börnum, reglu legum óþekktarormum". — ★ — Enginn veit hve oft hugur skáldkonunnar leitaði til ís- lands. En öruggt er, að óskin um að komast til íslands bjó með henni árum saman. Hún hafði í langan tíma fyrirætlanir um að fara þangað til að sjá landið með eigin augum, upplifa það land sem hún þekkti betur en flest önnur. En jafnan varð eitthvað til að ónýta þær fyrirætlanir, hún var bundin yið börn sín, heimili og önnur verkefni. Loksins bauðst þó tækifærið sumarið 1931. En pílagrímsferð hennar varð ekki hnökralaus. Hún kom til Björgvinjar með næturlestinni frá Osló að morgni 15. júli ásamt sonum sínum tveimur, Anders 18 ára og Hans Benedict 12 ára gömlum. Sá eldri varð eftir í Björgvin vegna las- leika og átti að koma seinna með d/s Lyru. Sjálf fór Sigrid Und- set ásamt yngra syni sínum með d/s Novu áleiðis til frændlands- ins í vestri. Þegar skipið kom til Þórshafnar í Færeyjum hökraði það niðri, en komst á flot aftur af eigin rammleik, og þannig komust þau til íslands án frek- ari tálma. För Novu frá Bergen kringum ísland, með viðkomu í helztu höfnum, og heim aftur átti að taka 24 daga. Þar sem það var fyrirfram kunnugt að Sigrid Undset væri með skipinu, flykkt- ist fólk niður á bryggjurnar, þar sem skipið lagði að landi, til að sjá hina miklu norsku skáld- konu, sem hin bókelska íslenzka þjóð hafði fengið mikið dálæti á. Hvarvetna var hún hyllt af fólk- inu. Á einum stað voru henni færð tvö forkunnarfalleg lamb- skinn, sem hún hafði æ síðan á tveimur stólum heima á Bjerke- bekk. — ★ — Ætlunin var að Sigrid Undset færi heim aftur með Novu. En þegar skipið kom til Akureyrar bauð íslenzka ríkið henni í langa ökuferð þvert yfir landið til Reykjavíkur. Ríkisstjórnin hafði sent bæði leiðsögumenn og bíl. Þetta hlýtur að hafa verið henni mikið gleðiefni. Hún yfirgaf skipið og fór ásamt Sigurði Guðmundssyni skólameistara á Akureyri inn í Eyjafjörð og ók síðan um Hörg- árdal þar sem hún heimsótti ýmsa merkisstaði. Alls staðar var hún nákunnug þeim sögu- legu viðburðum sem tengdir voru hverjum stað. Já, svo vel var húri heima í sögu héraðsins, að skólameistarinn taldi örugg- ast að rifja upp fyrir sér Víga- Frh, á bls. 2

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.