Morgunblaðið - 31.05.1961, Page 8

8
IUORCIJNBL 4 ÐIÐ
Miðvikudagur 31. maí 1961
Norðmanna
eftir Odd Didriksen, sendikennara
HEIMSSTYRJÖLDIN fyrri mark
aði miklu meiri tímamót í norsk-
um bókmenntum, en atburðirn-
ir 1905 höfðu gert. Margar þær
andstæður, sem einkenndu árin
eftir ófriðinn, voru að vísu
komnar til sögunnar fyrir 1914.
En viðhorfin á styrjaldarárunum,
bæði heima í Noregi og úti um
heim, upplausnin, er fylgdi í
kjölfar styrjaldarinnar, varð til
þess að gerbreyta hugsunarhætti,
skerpa gamlar andstæður og
skapa nýjar. Þegar ófriðurinn
hófst, fannst flestum hugsandi
mönnum, eins Og heil veröld væri
að hrynja til grunna. Menningar-
bjartsýni. Og framfaratrú sú, er
ríkt hafði fyrir stríð, varð fyrir
alvarlegum hnekki og vék sæti
fyrir almennri svartsýni. Hefð-
bundin form, hugsjónir Og verð-
mæti, er verið höfðu burðarásar
þjóðfélagsins, voru fótum troðin,
oft án þess að menn hefðu eitt-
hvað að setja í staðinn. Þeir, sem
létu ekki markaðshorfurnar og
braskið gleypa sig, fundu þörf á
því að átta sig að nýju á lífinu.
Hin eldri kynslóð norskra rit-
höfunda — kynslóð Sigridar
Undsets og Olavs Duuns — virt-
ust að vísu ekki verða svo mjög
fyrir áhrifum þessara nýju
strauma og hin eiginlega eftir-
stríðskynslóð — kynslóð Sigurds
Hoels og Ronalds Fangens, Þegar
ófriðurinn hófst, var hún komin
til vits og ára, hafði öðlazt lífs-
skoðun, sem mótazt hafði á til-
tölulega friðsamlegum tímum.
Samt er greinilegt, að einmitt
ókyrrð Og ringulreið tímans hef-
ur veitt mörgum þessarar
skáldakynslóðar gleggra skyn á
þau lífsverðmæti, sem þau áttu
frá öðru tímabili, enda komu
beztu Og þroskuðustu verk þeirra
út á þriðja og, að nokkru leyti,
á fjórða tug aldarinnar. Hjá þeim
rekumst við á einkennilegt sam-
bland af hvassri, raunsærri glögg
skyggni og hlýrri mannást, Oft
með trúarlegu ívafi. Hinn stór-
fenglegi sögulegi skáldskapur
með útsýn langt aftur ítímann er
merkasta framlag Duun-Undset-
kynslóðarinnar, og hann, ásamt
hinu mikla lýríska blómaskeiði,
gerði þriðja áratuginn að eins-
konar gullöld norskra bók-
mennta.
Verulegar forsendur norsks
menningarlífs á fyrstu áratug-
vim 20. aldarinnar voru gerbylt-
ingar þær, sem iðnvæðingin
hefði í för með sér. Þetta á ekki
hvað sízt við um þá skáldakyn-
slóð, sem kom fram á ritvöllinn
á árunum fyrir 1914 og stóð á
hátindi á þriðja áratugnum. Það,
sem áður hafði verið aðalatriðið
í stjórnmála- og menningarbar-
áttu, baráttan fyrir þingræði og
fullu þjóðfrelsi, var nú orðið að
sögulegri fortíð. En í staðinn
komu svo þjóðhagsleg og félags?
leg viðfangsefni og urðu aðal-
áhugamál manna. Fyrsti þáttur
iðnbyltingarinnar gekk miklu
hraðar yfir í Noregi en í Dan-
mörku og Svíþjóð, og fjöldinn
af „ný-öreigum“ — sveitapiltum,
sem höfðu verið rifnir upp úr
jarðvegi sinum — varð miklu
meiri í Noregi en í nokkru öðru
vesturevrópsku landi. „Flæk-
ingarnir" (raelarne) urðu braut
ryðjendur í verkalýðshreyfing-
unni, sem óx hröðum skrefum á
árunum 1905—20, er iðnbyltingin
náði hámarki.
Þessi þjóðfélagsólga speglaðist
á margan hátt í skáldskapnum,
meira og minna greinilega Og
meira og minna beinlínis. Bæði
yerkamaðurinn og einkum þó
stóriðjuhöldurinn, helzti valdaað
ili í þjóðfélagi nýja tímans, voru
teknir til rækilegrar meðferðar
af
Knut Hamsun
Með skáldsögu sinni „Den
siste glæde“ (1912) hóf hann
heilan flokk háðrita gegn hin-
um „nýja Noregi“ efnishyggjunn
ar og auðvaldsins. Rómantiska
tilfinningaskáldið, sem hafði
skapað jafn ódauðleg verk og
„Sult“ (1890), „Mysterier“
(1892), „Pan“ (1894), „Viktoria“
(1893) og kvæðasafnið „Det
vilde kor“ (1904), kom nú
fram — hálfsextugur — sem
stórsnjallt sagnaskáld með breitt
frásagnarform. Hamsun snerist
frá upphafi öndverður gegn
nýja tímanum og allri hans auð-
valdshyggju og verkalýðshreyf-
ingu. Hans þjóðfélagssjónarmið
var höfðingjans og afstaða
hans íhaldssöm, jafnvel aftur-
haldssöm. Það var tíðarandinn,
sem hann snerist öndverður
gegn, og hann beindi skeytum
sínum jafnt gegn verksmiðju-
verkamanninum og stóriðjuhöld-
inum, sem báðir voru að spilla
óflekkaðri náttúrunni fyrir hon-
um.
Fram að þessu hafði Hamsun
verið sáralítið hrifinn af þjóð-
félagsáróðri í bókmenntum, en
hann hafði einmitt verið ein-
kenni á Noregi áttunda og ní-
unda tugar fyrri aldar, og Ham-
sun hafði á sínum tíma rifið hann
í sig með gagnrýni sinni. En í
þeim verkum, sem nú komu
næst frá hendi hans, tók hann
sjálfur að reka þennan áróður
svo að áberandi var. Og boð-
skapur hans var: Burt frá þess-
ari vélvæðingu mannsins og
hverfum aftur til andlegra lífs!
„Börn av tiden (1913) er fyrsta
verk Hamsuns, sem er algjör
skopmynd af þjóðfélaginu, en
framhaldið, „Segelfoss by“ er
sóknharðasta og jafnframt skarp
asta og fyndnasta þjóðfélagsháð-
rit hans. Þessum miklu þjóðfé-
lagsverkum hans lauk svo í bili
með „Markens Gröde“ (1917),
sem átti að lýsa andstæðu þessar-
ar hálfmenningar nútímans, sem
hann var að hæðast að. í þess-
um hyllingaróði til nýræktar-
og jarðræktarmannsins — og
fyrir hann hlaut Hamsun Nób-
Johan Falkberget
elsverðlaunin 1920 — kom lík-
lega hvað allra bezt í ljós veg-
sömun Hamsuns á öllu því, sem
ósvikið var og upprunalegt.
Einnig eru „Konerne ved vand-
posten“ (1920) og „Siste kapi-
tel“ (1923) tannhvöss háðrit, en
hafa engan beinan boðskap að
bera. Einkenni þeirra er óhugn-
anlegur svartsýnistónn, sem er
spegilmynd af hugarástandi
hans á árunum eftir ófriðinn.
Næstu bækurnar „Landstryk-
ere“ (1927), „August“ (1930) og
„Men livet lever“ (1933) standa
í nokkru sambandi við þjóðfé-
lagssögurnar „Börn av tiden“
og „Segelfoss by“ og lýsa eirð-
arleysinu og þróun efnishyggj-
unnar. En jafnframt hittum við
í þessum þriggja sagna bálki og
í síðustu skáldsögu hans, sem svo
einkennilega vill til, að heitir
„Ringen sluttet“ (1936) eirðar-
lausa flækinginn, sem áður fyrr
hafði verið aðalpersónan í svo
mörgum bókum Hamsun. En nú
er sjónarhóllinn orðinn nokkur
annar. Að vísu hefur hann varð
veitt samúð sína og ást á hinum
frjálsu flækingum, en þar sem
þeir standa andspænis búsettum
bændum, er samúð höfundar
bændanna megin, sem engum
þarf heldur að koma á óvart
þegar höfundur „Markens
Gröde“ er annarsvegar.
Hamsun dó órið 1952, 93 ára
að aldri. Yfir síðustu æviárum
hans hvílir harmsögulegur
skuggi, vegna sambands hans
við nazismann. Pólitísk afstaða
hans á hernámsárunum hefur
sennilega verið afleiðing af
hvorutveggja: sámúð hans með
Olav Duun
„höfðingjanum“ og mögnuðu —
næstum sjúklegu — Bretahatri.
í síðustu bók sinni, „Pá gjen-
grodde stier“ reyndi hann að
verja sig og framkomu sína á
ófriðarárunum. Sú bók er hvort-
tveggja í senn, angurblíð og und-
irförul, en sýnir að minnsta kosti
að skáldið níræða hafði varð-
veitt stílsnilld sína til hins síð-
asta.
Johan Boyer
Heimsstyrjöldin markaði einn-
ig tímamót í skáldskap Johans
Bojers (1872—1959). Frá miðjum
síðasta óratug fyrri aldar hafði
'hann gefið út margar skáldsögur,
leikrit og ævintýrabækur, en
það er ekki fyrr en eftir 1920
að beztu verk hans koma fram
á sjónarsviðið og eru „Den siste
viking“ (1921) og „Folk ved
sjöen“ (1929) þar í fremstu röð.
Á ófriðartímunum og upp úr
þeim hafði hann reynt að afla
trú sinni fótfestu í verðmætum
sem ættland og trúarbrögð gátu
veitt, og á þessum grundvelli
skapaði hann mörg verk með
trúarlegum boðskap, sem ber
hátt í norskum nútímabók-
menntum. Þarna kemur Boýer
fram sem mikill raunsæismað-
ur, sem hefur mikla samúð
með óbreyttu, vinnusömu fólki,
sem eyðir kröftum sínum í bar-
áttunni við náttúruöflin, við lé-
leg kjör. „Den siste viking“ lýs-
ir Lófótfiskinu á þeim tíma er
ævagamlar veiðiaðferðir eru að
víkja fyrir nýjum. Verkið sýnir
með lýsingum sínum af frum-
stæðri lífsbaráttu talsverðan and
legan skyldleika við „Markens
gröde“. Hér nær hvatningin til
skapandi vinnu, sem gengur
eins og rauður þráður gegn um
verk Boyers, sinni fullkomnustu
og ágætustu mynd.
Johan Bojer
Bækur Boyers hafa verið
þýddar á mörg tungumál og eru
mikið lesnar erlendis. Heima í
Noregi hafa þær aftur á móti
oft sætt kuldalegri gagnrýni.
Nokkuð stafar þetta af öryggis-
leysi því er stundum gætir hjá
höfundi um meðferð móðurmáls
ins, en einnig þykir hann stund-
um yfirborðslegur og reglubund
inn í boðskap sínum. Hinsvegar
frýr honum enginn frásagnar-
gáfu, enda nær hann hæst
þegar um beina frásögn er að
ræða.
Peter Effge
Það er sama að segja um Pet-
er Egge (1869—1959), sem hóf
störf um svipað leyti og Boyer,
að heimsstyrjöldin olli tímamót-
um hjá honum. Frá því er
hann kom fyrst fram, 1891,
hafði hann gefið út nýja bók
á hverju ári, allt til 1917. Þetta
voru margar ágætar þjóðlífslýs-
ingar úr Þrændalögum og nokk-
ur vinsæl leikrit, en auk þess
fjöldi ómerkari skáldsagna, sem
venjulega eru látnar gerast ut-
an hins venjulega umhverfis
höfundar, smáborgarastéttarinn-
ar í sveitum Þrændalaga. Árið
1920, þegar „Inde i fjordene"
kom út, hóf Egge, eftir þriggja
ára hlé, nýtt tímabil í Þrænda-
skáldskap sínum, en þá komu
út eftir hann fjöldi skáldsagna,
en af þeim ber helzt að
nefna tvær: „Jægtvig og hans
Gud“ (1924) og „Hansine Sol-
stad“ (1925). Einkum sú síðar-
nefnda má teljast hámarkið á
ritferli Egges, og ber vott mik-
illi mannþekkingu og samúð
með einföldu, heiðarlegu og
tryggu fólki.
Ný-realisminn
Hinn eiginlegi „ný-realismi“,
hinn nýi prósa-skáldskapur, sem
þróaðist upp úr 1905, getur talið
sem fremstu fulltrúa sína þau
Sigrid Undset, Olav Duun, Jo-
han Falkberget, Oscar Braaten
og Kristofer Uppdal, en þau
komu fram með öll sín beztu
og þroskuðustu skáldverk á
þriðja tug aldarinnar og þar eft-
ir. Ný-realisminn tekur hlutlæg-
ar á viðfangsefnunum en raun-
sæishöfundarnir eftir 1870. Hann
hefur uppi minni áróður og er
ekki eins einstrengingslegur.
Beztu fulltrúar hans leitast við
að láta öll verðmæti mannlífs-
ins ná rétti sínum, siðferðileg,
trúarleg, þjóðleg og félagsleg.
Ýmsir höfundar þessarar stefnu
koma með nýtt efni inn í bók-
menntirnar; þeir lýsa verk-
smiðjumanninum, námamannin-
um, iðnaðarmanninum og skóg-
arverkamanninum.
Sigrid Undset
Sigrid Undset (1882—1949)
hóf ritmennsku sína með nokkr-
um samtíma sáldsögum. Þarna
kom við sögu nútíma bæjafólk,
fullt eirðarleysis og óánægju og
með sterka þrá eftir einhverju
föstu að halda sér að í tilver-
unni. Fyrsta bók hennar var
hjónabandsskáldsagan „Fru
Martha Oulie“ árið 1907, en
verulega vakti hún ekki eftir-
tekt fyrr en með „Jenny“
(1911), sem snýst einnig um
vandamál ástalífsins og um kon-
una, sem bíður skipbrot í ásta-
lífi sínu og missir þannig fót-
festu í lífinu. „Jenny“ er bezta
nútímaskáldsagna höfundar, en
eftir það hefst nýtt timabil I
skáldskap hennar. Með útkomu
skáldsögunnar „Váren“ (1914)
og eftir það verða trúarleg og
siðferðileg viðfangsefni æ áleitn
ari í samtímaskáldskap hennar
og þessi trúarlega þróun, leið-
ir hana til miðaldanna í skáld-
skap sínum, og verður hún þá
brátt fræg um alla Norðurálfu,
1 miðöldunum fann hún það,
sem henni fannst á skorta í sam
tíð sinni: fótfestu í trúarlegri
afstöðu til tilverunnar og
ábyrgðartilfinningu gagnvart líf
inu, sem nútíminn var einmitt
að glata fyrir fullt og allt.
Fyrsta miðaldasagan var
„Kristin Lavransdatter", sem
kom út í þremur þykkum bind-
um, „Kransen“ (1920), „Hus-
frue“ (1921) og „Korset" (1922).
Með dæmafárri gáfu til innlif-
unar í söguna, dregur hún upp
átakanlega mynd af síðari
hluta miðalda í Noregi, þar sem
mannlífinu er lýst í öllum blæ-
brigðum, en grunntónninn er
trúarlegur.
Sigrid Undset hélt miðalda-
skáldskap sínum áfram með „Ol-
av Audunssön i Hestviken“ (1925)
og „Olav Audunssön og hans
börn“ (1927), en sú saga gerist
á síðari hluta 13. aldar. Hér er
lögð enn meirl áherzla á trúar-
þáttinn, og þessi saga er mun
meir en hin fyrri trúarskáld-
skapur. — Sigrid Undset hlaut
Nóbelsverðlaunin árið 1928.
Sigrid Undset tók kaþólska
trú árið 1924, enda urðu þær
bækur, sem sigldu í kjölfar mið
aldasagna hennar mjög litaðar
kaþólskri lífsskoðun hennar.
Einkum er þetta áberandi í
„Gymnadenia“ (1929) og „Den
brennende busk“ (1930). Ekki
ber því að neita, að ádeilur og
áróður verður ósjaldan til þess
að draga úr gæðunum í hinum
síðari samtímaskáldsögum höf-
undar. Samt sem áður er þetta
auðugur skáldskapur, auk þess
að vera menningargagnrýni
frá kaþólsku sjónarmiði. Annars
tók hún í „Madame Dor-
othea“ (1939) aftur upp sögulegt
efni, frá lokum 18. aldar. I
„Etapper“ (1929) og „Etapper.
Ny række“ (1933) kom í ljós, að
Sigrid Undset var auk annars
ágætur ritgerðarhöfundur.
Þegar ófriðurinn hófst varð
endir bundinn á skáldskapar-
starfsemi hennar. Frá öndverðu
hafði hún verið eindreginn and-
stæðingur nazismans, og í ófrið-
arbyrjun fór hún úr landi. En
erlendis hélt hún uppi andnaz-
iskum áróðri og varð á styrjald-
arárunum einn öflugasti talsmað
ur Noregs í Bandaríkjunum.
Olav Duun
Við hliðina á Sigrid Úndset
er Olav Duun (1876—1939) lík-
lega sá norskur rithöfundur,
sem á rótlausum óeirðatímum
hefur grafið dýpst til þess að
komast niður á fastan grund-
völl. Hann heyrir nánast til
hópi átthagaskáldanna. Næstum
öll verk hans eru tengd þröngt
afmörkuðu svæði, átthögum
hans, Naumudalnum og persón-
urnar, sem lýst er, eru fiski-
menn og bændur. En hann
kunni að hefja þjóðlífslýsinguna
á það stig, að hún hefur al»
mennt gildi.
Duun kom fyrst fram sama
árið og Undset — 1907 — með
smásagnasafninu „Löglege skruv
ar og anna folk“. Síðan komu
, Framh. á bls. 17.