Morgunblaðið - 31.05.1961, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 31. maí 1961
MÖRGVNBLAÐID
9
Stórþingfhúsið í Osló.
og áður, nema kommúnistar, sem
fengu engan þingmann, í stað 114
áður, en höfðu þó atkvæðamagn,
sem að réttu lagi hefði átt að
duga til að koma 9 þingmönnum
að.
Úrslit kosninganna sýndu ber-
ar en áður, að kjördæmaskipun-
in var orðin mjög úrelt, og að
stærsti flokkurinn fékk jafnan
fleiri þingmenn kosna en rétt
var_ en þeir minnstu urðu út-
undan. Þó að breytingar á þessu
yrðu til þess að draga úr þing-
fylgi verkamannastjórnarinnar,
náðu þær fram að ganga á síð-
asta þingi kjörtímabilsins, 1953.
Þá var numið úr gildi gamalt
stjórnarskrárákvæði, „bonde-
paragrafen“ svonefndur, sem
mælti svo fyrir, að % þingmanna
skyldi kosinn í sveitakjördæm-
um. Þessvegna kusu kaupstaðir
í hverju fylki sameiginlega þing-
menn en , sveitirnar 1 fylkinu
kusu sér. Nú var ákvæðið um
hlutfall milli kaupstaðaþing-
manna og sveitaþingmanna num-
ið úr giídi og hvert fylki ■—
kaupstaðir og sveitir saman —
gert að einu kjördæmi. Við þetta
fækkaði kjördæmunum um 10,
úr 30 í 20, og jafnframt var þing-
mönnum Oslóar fjölgað úr 7 upp
í 13. í þessu fólst talsverð leið-
rétting en þó ekki full_ enda eru
engin uppbótarþingsæti leyfð í
norskum lögum. Við kosningarn-
ar 1953 fækkaði þingmönnum
verkamannaflokksins úr 85 í 77,
en fylgi hans fór þó vaxandi, því
stjúrnmálaviðhorf
eíiir Skúla Skúlason, ritstjóra
BJÖRNSTJERNE Björnson kall-
aði Noreg einhverntíma „et
slagsmais-paradis". Hann hafði
yndi af að berjast, annars hefði
hann varla nefnt paradís í sam-
bandi við slagsmálin. Og í annað
sinn sagði hann, að friðurinn
væri ekki alltaf mikilsverðastur,
heldur hitt „at vi noget vil“.
Síðan styrjöldinni lauk hefur
ekki verið hægt að kalla Noreg
„slagsmála-paradís“. Ekki svo að
skilja að ekki sé deilt um stjórn-
mál, andleg mál og annað, sem
menn líta ekki sömu augum á.
Vitanlega deila menn um efna-
hagsmál, trúmál, hermál, „tungu-
mál“ eins og fyrr en þær deilur
hafa ekki orðið eins ofsafengnar
og stundum áður, til dæmis í
þann tíð er Björnsson óð fram
á ritvöllinn og boðaði nýjar stefn
ur sem hneyksluðu marga en
enginn gat látið afskiptal^iusar.
En „at vi noget vil“ hafa Nörð-
menn aldrei sýnt betur en síð-
ustu tuttugu árin. Þeir sýndu á
stríðsárunum, á þann hátt sem
frægt er orðið, að þeir létu ekki
bugast þó 400 þúsund manna
óvinaher væri í landinu. Og að
stríðinu loknu sýndu þeir í verki,
að þeir vildu eigi aðeins byggja
upp aftur eyðilögð mannvirki og
atvinnuvegi, sem staðnað höfðu
undir hrammi hernámsins, held-
ur líka gera landið betra en það
hafði verið áður, og skapa þjóð-
inni betri kjör en áður.
Um þetta var ekki hægt að
deila. Það var sameiginleg stefna
allra stjórnmálaflokka þingsins.
er það kom saman í fyrsta sinn
eftir stríðslok, og þeim megin-
línum sem þá voru dregnar hef-
ur ríkisstjórnin fylgt í flestum
atriðum til þessa dags.
Norðmenn hafa haft svo mikið
fyrir stafni síðustu 16 árin að
þeir hafa alls ekki gefið sér tíma
til að rífast. Þeir hafa deilt í
hófi, en málefnin sjálf og fram-
gangur þeirra hefur aldrei
drukknað í deilunum. Aldrei hafa
meiri framfarir orðið í Noregi en
é árunum eftir stríðið, og það
er beinlínis furðulegt og aðdá-
unarvert hve miklu þjóðin hefur
komið í framkv. á aðeins hálfum
mannsaldri. Brenndu bæirnir eru
risnir upp aftur í nýrri mynd,
vélakostur iðnaðarfyrirtækjanna
endumýjaður, flotinn orðinn tvö
falt stærri en hann hefur nokk-
urntíma verið, rafvæðing lands-
ins hefur stóraukizt. Norsku þjóð
inni hefur aldrei liðið betur en
nú.
II.
Eftir strið hafa jafnan verið
sex stjórnmálaflokkar í Noregi:
Verkamannaflokkur, hægrimenn,
vinstrimenn bændaflokkur (sem
nú nefnist „senterpartiet"),
kristilegi flokkurinn og komm-
únistar. Verkamannaflokkurinn
hefur alla tíð síðan 1935 verið
hinn ráðandi flokkur í landinu,
en hægrimenn verið næststærsti
flokkurinn.
Allt fram til 1884 er varla
hægt að tala um • stjórnmála-
flokka í Noregi. Það voru em-
bættismennirnir og héraðshöfð-
ingjarnir sem sátu á þinginu og
um veruleg átök var þar ekki að
ræða fyrr en hinir frjálslyndari
þingmenn sameinuðust um að
brjóta embættismannavaldið á
bak aftur og láta dóm ganga yfir
Selmer. Johan Sverdrup var for-
ingi þeirrar sóknar, og síðan
Selmersstjórnin leið undir lok
hefur þingræði verið í Noregi.
Þetta gerðist 1884 og á því ári
voru þeir tveir stjórnmálaflokk-
ar stofnaðir, sem mestu réðu um
framvindu mála næstu fimmtíu
árin: hægriflokkurinn og vinstri-
flokkurinn.
Hægrimenn réðu mestu þang-
að til eftir sambandsslitin við
Svía, en þá færðust vinstrimenn
í aukana og lifðu sitt bezta tíma-
bil undir forustu Gunnars Knud-
sen og höfðu um skeið hreinan
meirihluta í Stórþinginu. En 1920
klufu bændur, einkum hinir efna
betri. sig úr vinstriflokknum, og
hann hefur ekki biðið þess bætur
síðan. Þessi nýi bændaflokkur
nefndist fyrst „Landmannsfor-
bundet“, en síðar „Bondepartiet“
og breytti enn um nafn í fyrra
og nefnist nú „Senterpartiet“.
Árið 1933 kom nýr flokkur til
sögunnar, sem nefnist ^Kristelig
Folkeparti“ og á orðið allmikil
ítök víða um land.
Verkamannaflokkurinn var
raunverulega stofnaður í Aren-
dal árið 1878 af prentaranum
Christian Holtermann Knudsen,
en átti lengi vel enga fulltrúa á
Stórþinginu. Árið 1903 koma
fjórir fulltrúar frá þessum flokki
á þing, en þá sátu þar 68 hægri-
og 48 vinstrimenn. En níu árum
síðar, 1912, kom flokkurinn 23
þingmönnum að; þá voru þing-
menn aðeins 123 og vinstriflokk-
ur Gunnars Knudsens hafði
hreinan meirihluta, 65 þingsæti.
— Eftir fyrra stríðið varð riðlun
á flokknum; hinn róttæki for-
ingi Martin Tranmæl aðhylltist
rússneska fordæmið, en það varð
til þess að jafnaðarmenn stofn-
uðu sinn eigin flokk í mótmæla-
skyni við Moskva-kommúnism-
ann. Og 1923 klofnaði flokkurinn
enn, því að nú vildi meirihluti
hans ekki lúta Moskva-fyrirskip-
unum en þá gengu kommúnistar
úr flokknum og stofnuðu núver-
andi kommúnistaflokk. Verka-
mannaflokkarnir voru þannig
orðnir þrír. En 1927 sameinuðust
jafnaðarmenn og verkamanna-
flokkurinn og hurfu þá ýmsir
fyrrverandi kommúnistar í nú-
verandi verkamannaflokk, sem
hefur farið vaxandi síðan. Hon-
um óx mjög fylgi á kreppuárun-
um eftir 1930 undir kjörorðinu:
„Öll þjóðin að starfi!“ Og kom
70 mönnum á þing við kosning-
arnar 1936, sem urðu hinar síð-
ustu fyrir stríð. En þá voru stór-
þingsmenn orðnir 150, eins og
nú er. Árið áður hafði verka-
mannaflokkurinn myndað stjórn
með stuðningi bændaflokksins;
forsaetisráðherra hennar var Jo-
han Nygaardsvold, serp gegndi
embættinu óslitið til 25. júní
1945, að Einar Gerhardsen tók
við. Hefur Noregur þannig haft
verkamannastjórn síðan í marz
1935.
Við fyrstu kosningar eftir stríð
haustið 1945, fékk verkamanna-
flokkurinn rúml. 41% allra
greiddra atkvæða og 76 þing-
menn kosna, eða einn umfram
helming þingsins. Hægrimenn
fengu 25 þingmenn, vinstri 20,
bændaflokkurinn 10, kristilegi
flokkurinn 8 og kommúnistar 11.
Bændaflokkurinn hafði ekki enn
náð sér eftir að Hundseid for-
maður hans hafði haft Quisling
sem ráðherra í stjórn sinni,
1931—-33, og síðar var Hundseid
dæmdur fyrir landssvik. Mynd-
aði Einar Gerhardsen þá hreina
verkamannastjórn, sem tók við
af þjóðstjórninni er hann hafði
myndað til bráðabirgða eftir að
þingið kom saman um vorið. Við
næstu kosningar, 1949. fjölgaði
verkamannaþingmöhnum upp í
85 og er það mesti meirihluti,
sem flokkurinn hefur haft. Hinir
flokkarnir höfðu álíka liðstyrk
að ef gamla kjördæmaskipunin
hefði haldist mundi hann hafa
fengið 92 þingmenn. Hægrimenn
bættu við sig 4 þingsætum,
bændaflokkurinn 2, kristilegi
flokkurinn 5 og kommúnistar
fengu 3 þingsæti. En vinstri töp-
uðu 6.
Síðustu kosningar fóru fram
1957 og þing það er enn situr er
þannig skipað: Verkamanna-
flokkur 78, hægri 29, vinstri 15,
bændafl. 15, kr.fl. 12 og komm-
Einar Gerhardsen
únistar 1. Þeir misstu um þriðj
ung atkvæða og tvo þingmenn í
þessum kosningum, en verka-
mannaflokkurinn fékk tilsvar
andi liðsauka. Hægrimenn unnu
á og fengu 18 9% atkvæða,
vinstri og kristil. flokkurinn
fengu lægri atkvæðatölu en áður,
9, 7 og 10,2%, en bændaflokkur-
inn 9,3%. Alls höfðu „borgara
legu flokkarnir" 48,1% greiddra
atkvæða, en verkamannaflokkur
inn og kommúnistar til samans
51,9%.
III.
Ríkisstjórn Noregs eftir stríð
hefur staðið vel að vígi að því
leyti, að hún hefur jafnan haft
hreinan þing-meirihluta að baki
sér og -ekki þurft að eiga hrossa-
kaup við andstæðinga til þess að
koma málum sínum fram. En
hún hefur hinsvegar ekki beitt
þingvaldi sínu til þess, að ganga
í berhögg við einstaklingsfram-
takið og gerast frumkvöðull að
þjóðnýtingu, þó að það sé aðal-
stef numál j af naðarmannaf lokka
margra landa. En hinsvegar hef-
ur stjórnin gert ýmsar þær ráð-
stafanir, sem segja má að tak-
marki allmjög athafnafrelsi ein-
staklingsins. Þær ráðstafanir
voru flestar gerðar til bráða-
birgða og hafa horfið úr sög-
unni smátt og smátt.
Eitt af fyrstu verkefnum stjórn
arinnar var að koma skipulagi
á fjármálin. Þjóðverjar höfðu á
stríðsárunum prentað og sett í
umferð Noregsbanka-seðla fyrir
11.300 milljón krónur og ausið
þeim út, þannig að fólk safnaði
peningum, því að það var ekki
nema lítið, sem það gat fengið
keypt fyrir þá. Einstaklingar og
sveitafélög borguðu skuldir og
lögðu peninga í handraðann, —
peninga. sem í raun réttri áttu
sér enga stoð í þjóðarbúskapn-
um. Þetta æxli þurfti að skera
og það var gert með lögum um
eignakönnun þegar í stað. Allir
urðu að tíunda eignir sínar, nýir
seðlar voru gefnir út en þeir
gömlu gengu úr gildi von bráðar.
Hár sérskattur var lagður á
eignir manna, sem auðgazt höfðu
á stríðsárunum — en óleyfilegur
gróði landssvikara var gerður
upptækur. Það voru einkum
tveir menn, sem stýrðu þessum
aðgerðum, Gunnar Jahn þjóð-
bankastjóri (sem var fjármála-
ráðherra í bráðabirgðastjón Ger-
hardsens sumarið 1945) og eftir-
maður hans, Erik Brofoss (fjár-
málaráðherra til ársloka 1947 og
síðar iðnaðarmálaráðhera og
verzlunarmálaráðherra, en nú
þjóðbankastjóri). Brofoss var
lengi sá maður, sem mest veður
stóðu um í stjórninni, og þótti
stundum óvæginn. En það þurfti
annað en silkihanzka til að koma
fjárhagsmálum þjóðarinnar á
réttan grundvöll.
Annar maður sem oft hefur
heyrzt nefndur í opinberu lífi er
Wilhelm Thagárd verðlagsstjóri,
en við hann eru kennd lög. sem
undirskrifuð voru af útlegðar-
stjórninni í London 8. maí 1945,
sama daginn sem Noregur varð
frjáls. Lög þessi gefa stjórninni
víðtækt vald yfir atvinnumálum
þjóðarinnar svo að hún gæti jafn
vel sagt atvinnurekendum fyrir
verkum — hvað þeir eigi að
framleiða og hvað ekki. Jafn-
framt fékk stjórnin heimild til
að ákveða hámarksverð og halda
uppi verðlagseftirliti. Markmið
laganna var ekki sízt það að
stuðla að aukinni framleiðslu út-
flutningsvöru til að draga úr
vöruskiptahallanum, sem jafnan
er mikill. Það eru skipin, sem
eiga að leggja til það sem á vant-
ar til þess að erlendu viðskiptin
séu hallalaus.
Stjórn Noregs hefur í atvinnu-
málum einkum beitt sér að þvi
að auka útflutninginn og skipa-
stólinn. Aukinn útflutningur
byggðist fyrst og fremst á auk-
inni iðnaðarframleiðslu, og má
segja að efling iðnaðarins hafi
verið gildasti þátturinn í stefnu
norsku stjórnarinnar eftir stríð.
Fólkið hefur horfið fá landbún-
aðinum í verksmiðjurnar, og oft
má heyra á bændum, að þeir
þykist hafðir útundan. Þó hefur
stjórnin jafnan brugðizt vel við
kröfum þeirra og kjör þeirra,
sem landbúnað stunda, eru síz-t
lakari en annarra stétta.
Undirstaðan undir sókn Norð-
manna í iðnaðarmálum byggist
fyrst og fremst á virkjun vatns-
orkunnar. Árið 1945 taldist virkj-
að vatnsafl í Noregi vera 2.500
þús. kw, en hefur tvöfaldazt síð-
an, og tvöfalt fleirj heimili hafa
nú rafmagn en þá var. En megin-
hluti orkunnar fer til stóriðjunn-
ar, og þá einkum til járnbræðslu
og aluminiumframleiðslu. í Mo
í Rana, Árdal, Sunndalseyri og
viðar starfa nú iðjuver, sumpart
Framh. á bls 16.