Morgunblaðið - 10.06.1961, Blaðsíða 8

6
MORGUTSBLAÐIÐ
Laugardagur 10. júní 1961
Hannes Sig-fússon: Sprek á
eldinn. Ljóð. 84 bls. Heims-
kríngla, Reykjavík 1961.
i'YRIR tveimur eða þremur ár-
um lýsti Hannes Sigfússon því
yfir í útvarpsviðtali, að tími
vaeri til kominn að gera ljóðið
að vopni „í baráttunni". í>að
væri tírðið alltof innhverft og
afskipt daglegu lífi fólksins. Að
sjálfsögðu var þetta bergmál af
kröfum Kristins Andréssonar og
hans nóta um sósíalrealisma og
„baráttukveðskap" sem lengi
hafa dunið í eyrum íslenzkra
skálda. Samkvæmt kenningum
þessara manna er skáldskapur-
inn ekki fyrst og fremst speglun
á sálarlífi skáldsins og viðbrögð
tim þess við lífinu og samtíman-
um, heldur „boðskapur" í hug-
sjónabaráttu, prédikun. á vett-
vangi dægurmála.
Svo er gæfunni eða skáldgyðj
tmni fyrir að þakka, að Hannes
Sigfússon hefur ekki tekið áður-
nefndar kenningar sínar og skoð-
anabræðra sinna mjög bókstaf-
lega, þó ég efist ekki um að hann
standi við þær enn í dag. Síðasta
Ijóðabók hans, „Sprek á eldinn",
ber að vísu ýmis merki þeirrar
róttæku endurskoðunar sem skáld
ið hugðist gera á viðhorfum sín-
um til Ijóðagerðar, en meginpart-
ur hennar er beint framhald á
fyrri bókum hans, „Dymbilvöku"
og „Imbrudögum“.
Niðurlag bókarinnar, ljóða-
flokkurinn „Landnám í nýjum
heimi“, er vegsömun á hinum
nýja sovétheimi í anda sósíalreal-
ismans með löngum upptalning-
um á þjóðum og þjóðabrotum sem
hafa að dómi skáldsins skapað
sér paradís á jörð:
Skimuðu allsgáðum
augum og fránum
þjóðir til þjóða
og maður til manns
og síðar:
Fjölskylda þjóðanna
furðuleg staðreynd
fagnaði sigri
í sjöttungí heims
Auk þess sem bálkurinn er
byggður á sérlega barnalegum
forsendum, ber hann vitni um
furðulega sjóndepru á alkunnar
staðreyndir, og er þar á ofan leið
inlegur kveðskapur sem er næst-
um ófyrirgefanlegt jafngóðu
skáldi og Hannes er. Hrynjandin
er einræmisleg, hún virðist vera
jafnósjálfráð og viðbrögð skálds-
ins við yrkisefninu.
Upphafsljóðið í bókinni, „Ætt-
jarðarkvæði'", er lýsing á íslenzk
um vetri í fornum stíl, kjarnyrt
og vel kveðin, en síðan koma
tveir ljóðabálkar sem eru þunga
miðja bókarinnar.
„Vetrarmyndir úr lífi skálda“
minnir kannski mest á fyrri Ijóða
bækur Hannesar. Tungutakið er
ljóðrænt, magnað dul og marg-
ræðri merkingu, og einstakar
myndir leiftrandi skýrar:
Við hímdum bak við
múrvegg hússins
og heyrðum líf borgarinnar
fátæklegt eins og hringl
í koparmyntum
Við sáum föl rafljósin
veifa til okkar á köldum vetri
eins og klukkur í húminu
eins og snjókristalla í frosti
Eða:
Við risum úr velktum hvílum
með vængstífðri sól er flaug
lágt yfir bocgina
lyfti sér naumlega yfir
veiðibráða reykháfana
oh féll brennandi í hafið —
Hannes Sigfússon.
og vængbreiðir skuggar flugu
yfir stirðnaða jörð
og augu vatnanna brustu
Ljóðin í þessum flokki eru eins
innhverf og verða má. Þau krist-
alla tilfinningar skáldsins og gera
einmanaleikann næstum áþreifan
legan í myndum sem eru eins
konar „hlutkennd samsvörun" til-
finninganna.
„Eintöl og samtöl" eru mjög í
sama dúr, en tónninn er myrkari
og með vissum hætti spámann-
legri. Einhverra hluta vegna
minnti þessi Ijóðaflokkur mig
stundum ósjálfrátt á Völuspá.
Hér er dregin upp nistandi mynd
af vonleysi og lömun mannsins
gagnvart tortímingarvaldi tím-
ans:
Er okkar dvöl þá fólgin i því einu
að mæla tímann líkt og úrfelli:
ösku tærandi elds
og ósýnilegan snjó?
Ég sé þig eldast dag frá degi
nú djarfar rétt í andlit þitt
sem djúpt í mózku
hvítni fyrir beinum ....
Þvínæst málar skáldið mann-
inn villuráfandi í tíma og rúmi,
án fótfestu eða fastra miða, allt
er afstætt og breytilegt:
Augun verða ekki framar stöðvuð
af stjarnmúr af bleikri festingu
þak ver'aldar er hrunið
og veggirnir færðir út í
ósýnilegan fjarska
guðinn sem við höfðum ánetjað
var spegilmynd okkar sjálfra
nú spáum við í djúpa þögn
dularfull orð og andardrátt
yfirnáttúrlegra hugboða
Ég ætla mér ekki þá dul að
skilja Ijóðabálkinn í heild sinni,
en mér finnst margt í honum það
bezta sem ég hef séð eftir Hannes 1
Sigfússon. Hann hefur hér dregið
upp hrollvekjandi mynd af heimi
nútímans, en skáldið andæfir löm
uninni og óttanum:
Nú skulum við ho^fast í augu
og neyta þess að við erum
enn á lífi
búnir holdi og blóði í gervi manns
sem mynd' verða okkur hvöt
til að berjast
neita að láta óttann ræna
okkur staðhelgi
og stugga okkur sem reyk og
blaktandi skuggum
frá þessum heitu lindum ....
neita að búa lengur í fjarlægð
og neita
að vera útlagar okkar sjálfra
Það er í senn hvöss heimsádeila
og lífsjátning í þessum ljóðum,
og sumt í þeim ber sterkan keim
af því sem kalla mætti heimsloka-
skáldskap (samanber Völuspá og
Opinberunarbókina), en sá þáttur
kemur enn skýrar fram í nokkr-
um smærri ljóðum síðar í bók-
inni, t. d. ,,Þjóðlífi“ og. ,,í vösum
næturinnar".
Hannes Sigfússom er mjög
krítískur höfundur og virðist láta
bezt að lýsa því neikvæða í fari
heimsins og mannanna, en grund
vallarsjónarmið hans er hinsveg-
ar jákvætt, hann gagnrýhir í því
skyni að bæta um. Mesti styrkur
hans liggur aftur á móti í orð-
færinu og hinum snjöllu mynd-
um sem lyfta Ijóðum hans yfir
argaþras pólitískra umræðna
varðandi prédikunarstarf skálda.
Jafnvel í heimskulegum og fárán
lega smekklausum kveðlingi eins
og „Mr. Dulles á sjúkrabeði"
bregður fyrir eftirminnilegum
myndum, þó ekki séu þær bein-
línis viðfelldnar:
Við höfum komið hér saman
eins og flugur
með hrímstjörnur á blindum
fálmurum
og fætur okkar ánetjaðir
loðnum gróðri
innýfla hans
Af smærri ljóðunum held ég að
,,í blindni jarðar" sé áhrifamest,
en „Líf meðfærilegt eins og
vindlakveikjarar" er einnig
kröftugt í kaldhæðinni ádeilu
sinni á stáleggin sem klakið verð
ur út fyrir börn morgundagsins.
„Fæðingarhátíð nazismans" er
kannski tímabær áminning, og
máttug er hún líka, en að finna
leynda þræði milli nazismans og
kristindómsins er hugkvæmni í
ætt við sjónhverfingalistir.
Að öllu athuguðu er „Sprek á
eldinn“ mjög sérkennileg og at-
hyglisverð ljóðabók, ekki sízt fyr
ir þá sök að hún er sjálfri sér svo
sundurþykk. Manni virðist á
stundum skáldið beita gyðju sína
fantatökum til að geta tekið þátt
„í baráttunni“, en þegar hann
gefur sig á vald gyðjunni er hann
eitt myndríkasta og margræðasta
Ijóðskáld sem við eigum.
Jörö úr ægi
Matthías Johannessen: Jörð
úr ægi. Ljóð. 70 bls. Myndir
eftir Gunnlaug Scheving.
Helgafell, — Reykjavík 7.
febrúar 1961.*
Þ A Ð var mér, og sennilega
ýmsum öðrum, forvitnisefni
hvaða stefnu ljóðlist Matthíasar
Johannessens mundi taka eftir
„Hólmgönguljóð“. Þar hafði
hann slegið nýjan og athyglis-
verðan tón, gert upp sakir við
sjálfan sig, söguna og heiminn
í meitluðum og' einkennilega
margslungnum ljóðum. Hvert
mundi haldið næst? „Jörð úr
ægi“ gefur svör við því. Enn
hefur Matthías haslað sér nýj-
an völl, þó hann hafi að vísu
ekki horfið frá ýmsum þeim
stílbrögðum sem fyrst komu
fram í „Hólmgönguljóðum".
Hér hverfur hann til náttúr-
unnar. „Jörð úr ægi“ er fyrst
og fremst óður til íslenzkrar
moldar, fléttaður saman úr
tærum ljóðrænum náttúrulýs-
ingum, brotum úr gömlum ljóð-
um, dægurfréttum og slitrum
úr hversdagslegum samtölum.
Bókin er samfellt ljóð í sjö
köflum, stíllinn breiðari og
lausari í sér en í „Hólmgöngu-
ljóðum“, kveðandin léttari og
sveigjanlegri, táknin Ijósari.
Það sem fyrst vekur athygli
er hvernig skáldið vefur hina
sundurleitu þætti saman í eina
heild, þannig að hvað grípur inn
annað, náttúran, sagan, ástin,
kvíðinn, hégóminn og dauðinn.
Tilfinningin fyrir náttúru lands
ins er einkennilega áþreifan-
leg, það er eins og skáldið
skynji landið sem lifandi veru,
það rennur hvað eftir annað
saman við mynd stúlkunnar,
svo landið og stúlkan verða í
senn markmið og vettvangur ást
arinnar. Ég hef ekki í annan
tíma lesið ljóð sem bæri jafn-
sterkan keim af íslenzku lands-
lagi og veðurfari: er engu lík-
ara en ljóðið sé rótfast í mold-
inni.
Matthías fléttar ekki hina
einstöku þætti ljóðsins saman á
rökrænan eða vitsmunalegan
hátt, heldur með einhverju
furðulegu „dulrænu“ eða sál-
rænu móti. Við skynjum sam-
hengið fremur en skiljum það.
Taka má dæmi til að reyna að
skýra þetta. í fyrsta kafla ljóðs-
ins eru þessar hendingar:
Dagar okkar
eru möskvar í neti guðs
en við höfum ekki séð hann
ríða líf okkar
á strönd þessa hvíthærða
brims,
sá guli var tregur í gær
sagði gráhærður maður
við verbúðirnar
og snýtti sér í köflóttan
tóbaksklút,
það lifnar yfir honum
svaraði vindurinn
og málaði veðurbítinn
dag
í andlit okkar —
bjartan dag í Mont Saint Michail
þegar flóðið byltist að ströndinni
þurrkaði burt slóð okkar í
sandinum
og sleikti landið þar sem við
skrifuðum
ást okkar í fjöruna undir er-
lendum himni, hvítum
skýjum jafnstyggum
og þrá okkar var blá á Kalda-
dal ....
Hér verða dagarnir „net guðs“,
en netið kallar fram ummæli
gamla mannsins og andsvar
vindsins, og loks kallar dag-
urinn, sem er „net guðs“, fram
minningu um bjartan dag og
flóðið á ströndinni hjá Mont
Saint Michail sem þurrkar burt
slóð mannanna og tortímir jafn-
vel þeim sjálfum, komist þeir
ekki undan því. Auðvitað verð-
ur þetta aldrei skýrt beinum
orðum fyrir þeim sem ekki
skynjar hið dularfulla samband
milli ólíkra táknmynda. Manni
finnst líka sem eitthvert sam-
band sé milli hins hvíthærða
brims og gráhærða mannsins.
Annað dæmi og kannski ljós-
ara:
Fögur ert þú sem horfir á mig
molddökkum augum
sem eitt orð getur breytt
í tvær opnar grafir
ó þessi þröngu
moldargöng sem minna á
að nornirnar spinna dauða
úr rauðum þræði veruleikans,
en við hlustum meðan þær
syngja
stef úr ljóði:
vindum vindum vef darraðar,
kastar tíminn rekunum
á feigðargrun, deyr þrá mín
inn
inn
i bros þitt deyr þrá okkar
í bláan draum.
Þannig leiðir hver lína og
Matthías Johannessen
hver mynd af sér aðra óskylda
og þó náskylda. Sömu myndir
koma fyrir í nýjum samböndum
síðar í ljóðinu, og þannig verð-
ur það í heild líkast tónverki
með síendurteknum stefjum og
tilbrigðum við þau.
Tungutakið er ljóðrænt og
víða upphafið, en Matthías ger-
ir sér far um að koma niður
á jörð rúmhelginnar öðru hverju
með því að skjóta inn í ljóðið
hversdagslegum hlutum eins og
ómerkilegum dægurmálum,
slitrum úr samtölum, nöfnum
úr blaðafréttum o. s. frv. Sum-
um þykir þetta víst smekklaust,
en það stafar, held ég, af þeirri
útbreiddu trú að ljóð verði for-
takslaust að vera „upphafið" og
fjarlægt hversdagsleikanum.
Fáar villur eru hættulegri góðri
ljóðlist.
Eins og vandi er Matthíasar
notar hann víða í þessari bók
persónuleg tákn sem kunna að
vera lesendum óskiljanleg: „þú
beiðst eftir fingrum mínum /
beiðst lengi eftir brosi mínu, /
en bros mitt var Gódót". Þetta
verður sennilega óskiljanlegt
öðrum en þeim sem kannast
við leikrit Becketts, „Beðið eft-
ir Gódót". Ég held þetta sé ekki
mjög til trafala í „Jörð úr ægi“,
enda er Matthías mun ljósari i
skáldskap sínum en ýmsir aðr-
ir. t. d. Hannes Sigfússon.
Matthías hefur lært sérkenni-
legt listbragð af brezka skáldinu
Dylan Thomas, sem hann beitir
a. m. k. sjö sinnum í þessari bók,
óg má segja að það sé ýfrið nóg.
Það er í því fólgið að gera sam-
anburð á tveim alls óskyldum
fyrirbærum sem virðast ekki eiga
neitt sameiginlegt. Þetta getur
oft brugðið óvæntu ljósi yfir lík-
ingar, eins og þegar hann segir:
„þessi meinglaða stund var
kökkur í hálsi hennar / sem bar
til hans eins stranga þrá / og
Hvítá var þung undan tungunni“
eða „tvísýnn dagur / jafnhvít-
ur og Langjökull er óvæginn á
bringuna" eða jafnvel „og landið
eins nakið og rödd þin var
óstyrk". Hér er ákveðið óljóst
samband milli hinna óskyldu
fyrirbæra: Hvítá er ströng ekki
síður en þung, Langjökull hvítur
jafnt og óvæginn, og óstyrk rödd
er í vissum skilningi nakin.
En þegar skáldið segir: „hún
lagðist við kræklurnar / eins
beygðar af vindi / og lindin
var blá í augum hennar" eða „þú
varst eins langt í burtu / Og sól-
in var rauð á múlanum“, þá er
eins og samlíkingin brotni í
tvennt, það er ekkert .til að
tengja partana saman, eða a. m.
k. kem ég ekki auga á það.
Eins og títt er um nýstárlegar
uppgötvanir hættir Matthíasi til
að ofnota þessa, þó það sé vita-
skuld engin höfuðsök í svo
löngu ljóði. Annað sem mér
finnst hann dálítið veikur fyrir
er að láta tillit til rims ráða
orðavali sínu, þó það hljómi
kannski kynlega um ljóð sem er
mikið til órímað. Þegar hann
segir: „við vissum / þeir voru
að græða kaun / sem daunillur
tími málaði á landið“, hef ég
hann grunaðan um að velja
„daunillur'* vegna kaunanna.
Eða: „forvitnir eru skuggarnir á
kirkjuveggnum / hættulegir eru
gluggarnir í andlitum föru-