Morgunblaðið - 15.08.1961, Blaðsíða 15

Þriðjudagur 15. ágúst 1961
MORGVNBL4Ð1Ð
15
Gyðingar
DAGINN áður en við vorum
flutt á brott fór ég niður að
brautarsporinu við fangabúð-
ir okkar til að skoða gripa-
vagnana betur. Eg var aðeins
rúmlega 13 ára og ekki hug-
aðri en gengur og gerist, en
samt hafði ég jafnan teflt á
tvær hættur, ef með þurfti
til að seðja forvitnina.
Að þessu sinni tóku þessir
fáu SS menn og ungversku
varðliðar, sem voru þarna,
ekki eftir mér, og ég gekk
fram og aftur meðfram vögn-
unum, gripinn þeirri seiðandi
æsingu, sem jafnan fylgir
ferðalögum. Mér stafaði ótti
af teinunum, og öðrum málmi
en ég var hrifinn af tréverk-
inu. Margir vagnanna voru
nefnilega málaðir allt öðru
vísi en ungversku flutninga-
vagnarnir, sem pftast voru
dumbrauðir.
* - * - *
frr' Ég fór að reyna að lesa úr
örðum og samstöfum, sem ég
, hafði aldrei séð áður. „Italia“
! yar auðvelt einnig hið þýzka
„D.R.B.“ en „SNCF“ og „B“ tók
«iig talsverðan tíma því að ég
íkunni afar lítið í frönsku. Á end
anum tókst mér jafnvel að geta
■upp á sumum slavnesku nöfnun-
um — og því var ég hreykinn af.
„Alþjóðleg lest! Þessu verð ég
að segja pabba og mömmu frá.
i>au eru búin að vera oft í út-
löndum. Kannski er þó bezt að
að láta það vera. Þau verða
toara. .
f SAMBANDI við réttar-
höldin yfir Adolf Eichmann
hafa rifjazt upp ýmsar
sögur um fjöldaflutninga
nazista á Gyðingum til
fangabúða og útrýmingar-
stöðva. — En hvemig leið
þessu vesaling* fólki, sem
var smalað inn í gripalestir
og flutt þannig eins og skyn
lausar skepnur langar leið-
ir, sumt svo að segja um
Evrópu þvera?
Einungis tiltölulega fáir
eru til frásagnar um slíkar
hryllings-ferðir. — í þess-
ari fnásögn, sem birtist í
blaðimi Observer fyrir
skömmu, rifjar ungverskur '
Gyðingur, Andrew Karpati,
upp minningar sínar frá því
er hann (þá 1S ára dreng-
ur) og fjölskylda hans sátu
í myrkri og þrengslum
skítugs gripavagnsins —
serrd eins og líflausir vöru-
bögglar í vesturátt. ...
Höfundurinn er nú kvænt
ur í Englandá og stundar
þar kennslu.

Óttlnn vaknar
y f>að drap tímann að hugsa um
hvaðan vagnarnir kæmu, en
þegar ég fór að velta ákvörðun-
arstaðnum fyrir mér, fylltist ég
óræðum ótta. Ég reyndi að forð-
■ ast að hugsa um þetta, eins og
] ég forðaðist að horfa á brautar-
| (teinana sem lágu eitthvert út í
! Ibuskann og hvergi virtust tengd-
ir öðrum brautum.
, — ★ —
J Þegar við komust að raun um,
»ð ekki átti að stía ættingjum
sundur, urðum við ekki alveg
eins skelfd við að vera rekin
inn í vagnana. Um kvöldið kom
að okkur, og í því var jafnvel
Séttir, eftir að hafa staðið allan
daginn í beinum röðum, um það
W1 90 í hóp, í steikjandi sólskini,
efsir bráðabirgðasalerni fanga-
toUöanna, öskrin og svipusmell-
ina, barsmíð ungverskra fasista
í leit «ð verðmætum. og óviss-
una um hvað kæmi næst.
Nú átti loksins eitthvað að ger
ast. Ef til vill var því versta
lokið — og var ekki allt erfiðið,
sem þeir höfðu lagt á sig til að
koma þessum flutningum í
kring, og það, að þeir köstuðu
tölu á okkur — sönnun þess. að
svartsýnismennirnir höfðu haft
rangt fyrir sér? Frú E. hefði
ekki þurft að taka inn eitur.
Frú E. var náinn vinur foreldra
mirina og ég hugsaði oft um
hana náfölt andlitið, tunguna
lafandi út úr henni og hárið
hangandi i tjásum, er hún engd'
ist af kvölum, — unz hún dó.
Áður en við klifum upp í vagn
inn leit ég á SS foringjann, sem
taldi okkur. Aftur sama óvissan:
óttinn við þykka, framstæða
neðri vörina, pokana xmdir svip-
leiðum augunum, reiðstígvélin,
skammbyssuhylkið og húfuna
með hauskúpumerkinu. En
það var þó talið öryggi í því að
vera talinn um borð eftir ein-
hverskonar farmskírteini og svo
því, hve allt gekk snurðulaust.
Hann hindraði menn að minnsta
kosti í að ryðjast — það var
nefnilega oft, að ótti við að troð
ast undir greip um sig — en ef
skelfing grípur ekki xxm sig er
ekkert að skelfast. f>etta var
þögul ganga, en ekki troðning-
ur.
★ Fjarlægðin í myrkrinu
Inni í vagninum var ennþá
glæta frá loftgötunum. Foreldr-
um mínum, systur minni og mér
tókst að komast í grennd við
einn af þessum ,,gluggum“ í einu
horninu. Ég gerði mér strax
Ijóst, að þetta var forréttinda-
staður. f> rAtt fyrir það, að í
vagninum voru um 90 manns,
höfðurh við örlítið olnboga-
rými: Ég sat á hækjum mínum á
bakpokanum mínum. Beint á
móti mér sat gamall maður uppi
við vegginn. f>að leið ekkj á
löngu, unz ég hafði meiri and-
með furðulegum flýti og lagni.
Það var svo mikið, að unnt var
a skipta því nokkum veginn
jafnt milli þeirxa, sem næstir
voru loftgatinu. Seinna, þegar
lestin stanzaði við hliðina á her-
mannalest i nánd við landamær-
in, hallaði þýzkur hermaður sér
út um glugga og. rétti okkur
körmuna sína, fulla af köldu tei.
Það nægði einnig handa nokkr-
um, og ég held að ég hafi fengið
stærri skammt en aðrir, vegna
þess hve imgur ég var.
Þessir nafnlausu hjálparmenn
endurvöktu trú okkar á mann-
gæzkuna —- og reynsla þessi
minnir mig nú á samversku kon
una við brunn Jakobs og loforð-
ið um hið lifandi vatn. Slíkt fólk
er lind vonarinnar á erfðum tím
★ Óttinm við norðrið
Onnur þörfin, að losna við
saurinn, var leyst af athafnasöm-
ustu meðlimum hins þrengstum
þjáða samfélags okkar. Skaft-
pottar og alls konar önnur eld-
unarílát voru dregin fram úr
farangri, og þau voru rétt frá
manni til manns, unz þau komu
að loftgötunum. Þar voru þau-
tæmd, þótt óhægt væri um vik.
Að sjálfsögðu var ómögulegt að
hreinsa þau og verst var að
nokkrir þjáðust af niðurgangi.
En þótt allt þetta yki sóðaskap-
inn, virtist það bó verða til þess
að vekja menn ögn af dvalanum.
Tii þess arna þurfti þó framtak,-
og jafnvel noktera kímni.
Hugleiknast af öllu var okkur
að fá að vita, hvar við værum.
Vi ðkomust að bví, er birta tók
af fyrsta degi ferðarinnar, að við
vorum á vesturleið. Seinna þann
dag gerðum við okkur ljóst, að
við vorum að fara í gegnum
Búdapest, og sumir gátu jafn-
vel þekkt nokkur hús. Það vakti
sérstæðan áhuga. Fyrsti dagur-
inn var liðinn, og ennþá vorum
við á vesturleið. Þetta var yfir-
leitt talið góðs viti. Þótt enginn
hefði þá heyrt um útrýmingar-
búðirnar, margir myndu hafa
reynt að flýja, hefðu þeir vitað
um tilveru þeirra — var óljós
skelfing bundin norður- og norð
austurátt: leiðinni til Póllands.
Sögur höfðu gengið um fyrri
brottflutninga. Mönnum fannst,
að vestrið gæti ekki verið svo
fluttir í gripuvögnum
Eftir Audrew Karpati
styggð á þessum manni, en nokk
urri mannveru, sem ég hafði
áður séð. Hann var alltof stór
og tók alltof mikið rúm, hann
æpti rámri röddu, þegar honum
leið illa, hann var með stórar rið
andi hendur, bersýnilega hálf-
lamaður, og milli skjálfandi fót-
anna hafði hann hálfan brúsa af
vatni, sem enginn fékk sopa af,
nema hann og kona hans.
Fjölskylda mín var einhvers
staðar á hægri hönd mér, en virt
ist fjarlægjast stöðugt: milli
okkar voru haugar af hlutum og
útlimum, unz allt rann saman í
eitt í myrkri sumarnæturinnar.
(Myrkrið féll seint á, þetta var
um sunTarsólstöður. Úrin höfðu
verið tekin af okkur, og birtan
frá loftgötunum var tímavörður
okkar). Stóri gamli maðurinn
fyllti þröngt rúmið fyrir framan
mig, en ég hafði í fyrstu enga,
hugmynd um, hvað fram fór að
baki mér og mér til virxstri
handar. Það var mér eins og
geimurinn, ég reyndi aðeins að
geta mér til um, hvað gerðist af
hljóðunum, sem þaðan komu.
Einhversstaðar langt í burtu
fór barn að gráta, svo kallaði ein
hver eftir ljósi, nokkrir kölluðu
á lækni, hver af öðrum. Allt var
óskýrt og fjarlægt, vegna þess
að ég var að reyna að sofna —
árangurslaust, — og vegna toarns
legs ásetnings míns að láta mig
þetta allt engu skipta. Einu af
köllunum var svarað, og ég varð
fenginn, er ég þekkti þar rödd
iæknis, sem ég kannaðist við.
,,Verið þolinmóð, ég er að koma,
ég á ennþá eitthvað aftir af
ópíum“ eða eitthvað í þá áttina.
Orðið ópíum stendur mér skýrt
fyrir hugskotssjónum.
★ Óskaplegur þorsti
Það var sami magnaði þysinn,
sem ég hafði oft heyrt heima,
þegar hávaðinn frá samkvæmi í
fjarlægum herbergjum hélt fyrir
mér vöku. Ég fór að hugsa um
óravíddirnar í íbúðinni okkar,
og þegar mér um leið tókst, á ein
hvern óskiljanlegan hátt, að
teygja örlítið úr fótunum, fannst
mér allt verða enn óraunveru-
legra en áður — hver smáflötur,
sem mér tókst að „leggja undir
mig‘“, var mér sem óendanleik-
inn sjálfur. Það var óravegur frá
höfði mínu til fótanna. Ég hugs-
aði um hann sem óslétt land,
þakið kjarrgróðri. Kannski var
ég aðeins í útilegu ég var aftur
orðinn skáti.
En meðan á þessu stóð fór
lestin af stað, og ég hlýt að
hafa sofið, þvi að þegar hún
stanzaði aftur einhvers staðar —
enginn vissi hvar — heyrðust
úti fyrir köll í vörðum og ein-
hverjir voru að æpa í myrkrinu
inni fyrir. Ég vaknað dofinn, og
nú var ég orðinn afar þyrstur.
Á þeim tveim og hálfum degi,
sem ferðalagið átti eftir að
standa, fór ég að sjá betur til
í vagninum. Fólkið virtist hafa
reynt að koma sér fyrir eftir
föngum — og jafnvel skipulagt
tilveruna. En þorstinn og dofinn
urðu æ áleitnari. Erfiðast var
að þola vatnsleysið, en því næst
gekk þörfin að losna við þvag
og saur, og loks löngunin til að
vita, hvar við vorum.
Þorstinn var svo slæmur, að
ég að minnsta kosti gat ekki
borðað neitt alla leiðina, enda
þótt við ættum ennþá ofurlitlar
matarbirgðir. En vatn áttum við
ekkert, og hitinnn var kæfandi.
Þorstinn var stöðugur og svo
áleitinn, að maður gleymdi öllu
öðru. Ég man varla eftir neinu
öðru, allar þessar löngu stundir.
Ég gerði mér ekki einu sinni
grein fyrir, hversu veikur faðir
mnn var (hann dó skömmu eftir
að við náðum ákvörðunarstað).
— ★ —
Ólyktin, sem sífellt jókst, sett-
ist að í munninum, aðeins munn
vatnið hressti, og þess gætti æ
sjaldnar. — En eitt sinn, er lest-
in stanzaði á miðju akurlendi,
kom bóndakona á harðahlaupum
að vagninum til okkar og rétti
inn um loftopið vatnskrukku.
slæmt. Ég held, að sú hugmynd
hafi aðallega grundvallazt á
þeirri röngu trú, að ómögulegt
væri að slátra fólki í nágrenni
Búdapest, eða — þegar lestin
valt áfram í áttina til Vínar —
í jafn-„siðmenntuðu“ landi og
Stór-Þýzkalandi. Að nokkru
leyti var þessi trú byggð á orð-
rómi um, að einhver hefði séð
póstkort frá manni, sem hefði
verið fluttur burt áður. Það
hafði komið frá Thúringen, og á
því átti að hafa staðið: „Við er-
um hólpin". Einhver annar hafði
heyrt, að mikilvæg brú hefði
verið sprengd í norðri, en einn
sagði, að ef til vill yrðu fanga-
skipti.
Oll von okkar var reist á
svona kviksögum og vangavelt-
um, svo og þeirri vitneskju, að
bandamenn voru i sókn í átt til
Norður-Ítalíu, að þeir höfðu og
gengið á land 1 Normandí, ■ og
að Rússar höfðu rofið víglínuna
vestur af Vitebsk, og myndu ef
til vill bráðlega sækja yfir
Karpatafjöll. Einnig hafði frétzt
að júgóslavnesku skæruliðarnir
stæðu sig vel. En menn hugsuðu
með óþolinmæði til þess, hve
hægfara sókn áttunda hersins
á Ítalíu var, um leið og við þjáð-
umst vegna seinagangs lestarinn
ar. Þegar okkur leið sem verst,
einhverjir fengu móðursýkisköst,
og aðrir urðu sinnulausir. varð
þeim, sem .fylgdust með frétt-
Framh. á bls. 16.