Morgunblaðið - 03.09.1961, Blaðsíða 17
Sunnudagur 3. sepf. 1961
MORCVTSBLAÐIÐ
17
frcfoneiitvtiA
&fcndaA (/ókfnemitiA
erlendum
búkamarkaði
ÞÝZKI rithöfundurinn Kurt W.
Marek, sem nú er búsettur í
Bandaríkjunum og varð heims-
frægur undir dulnefninu C. W.
Ceram fyrir bækur sínar „Forn-
ar grafir og fræðimenn“ og
„Grafir og grónar rústir“ (þær
komu út hjá Bókaforlagi Odds
Björnssonar á Akureyri), hefur
sent á markaðinn nýja bók sem
ihann nefnir „Yestermorrow:
Notes ön Man’s Prógress“. Bókin
er stutt, aðeins 136 bls., og hefur
að geyma hugmyndir höfundar-
ins um veröld framtíðarinnar,
settar fram í stuttum sjálfstæðum
köflum, sem sjaldan eru lengri en
faálf blaðsíða, og oft ekki nema
ein setning.
„Athugasemdir" Mareks eru
byggðar á einni grundvallarhug-
mynd. Margir frægir sagnfræð-
ingar, einkanlega þeir Oswald
Spengler og Arnold J. Toynbee,
hafa litið á mannkynssöguna eins
og stöðuga framvindu þar sem
ein hámenning tekur við af ann-
arri, en allar eru endanlega
dæmdar til að hrynja. Marek á-
lítur að nú sé þessu lokið. Hann
heldur að hin fornu lögmál menn-
ingarinnar séu liðin undir lok og
að maðurinn sé nú í svipuðum að-
stæðum og frummaðurinn, þegar
augu hans lukust í fyrsta sinn
upp fyrir möguleikum tilverunn-
ar. Hann er sannfærður um að
mannkynið Og málefni þess lifi
nú gertæka byltingu, hvort sem
menn gera sér þess grein eða
ekki, byltingu sem á sér ekki að-
eins stað á sviði tækninnar, held-
Kurt W. Marek
(C. W. Ceram)
ur og á vettvangi hugsunarinn-
ar og andans.
Hann bendir á mörg atriði í
þróun síðustu ára sem feli í sér
stórkostlega og ófyrirsjáanlega
örðugleika. Vélaöldin, sem byggð
er á tækni hreyfanlegra hluta, er
nú að víkja fyrir tækniöldinni,
sem byggð er á „starfandi" pört-
um. „Vélarnar, sem erfiðast er
að skilja, eru samstæður með
næstum engum hreyfanlegum
pörturn" (eins og t. d. transis-
torinn). Vélar verða æ flóknari
©g „sjálfstæðari", þær geta safn-
að upplýsingum, unnið úr þeim
og síðan hagað sér í samræmi við
niðurstöðurnar. „Á tækniöld okk-
ar getur maðurinn ekki látið
sig dreyma um neitt sem ekki
væri hægt að finna upp . . . Við
getum látið alla dagdrauma og
hugaróra hinna fornu hámenn-
inga rætast í nútímanum, en
sumir þeirra voru svo frumstæð-
ir (t. d. töfrateppið), að það svar-
ar ekki framar kostnaði". Við er-
um komnir á það stig, að við get-
um bæði breytt efni í orku og
orku í efni.
Hvað þá um lífræn efni? „Nú
þegar gervifrjóvgun hefur verið
viðurkennd án verulegrar and-
stöðu . . . þá er ljóst að hið gamla
sjónarmið kynbótafrömuðanna
(ef hestar og hundar eru kyn-
bættir, hvers vegna þá ekki menn
líka?) er rétt, þegar við hætt-
um að blanda þessu vandamáli
saman við kristindóminn •. . . Úr
og bræður hans“. Hann var þá
68 ára gamall og dvaldist í út-
legð í Kaliforníu. Nú sneri hann
sér hálfhikandi að verkinu sem
hann bjóst við að verða mundi
svanasöngur hans, en það var
„Doktor Faustus", stór og flókin
skáldíaga þar sem tónlistarsnill-
ingur gerir sáttmála við djöful-
inn. Söguhetjan, gneistandi af
íölskum lífskrafti sem endaði í
algeru hruni, átti að vera tákn um
þjóðernisbrjálæði fasismans, að
sögn höfundarins. Þó Mann væri
orðinn gamall og sjúkur, gerði
hann sér vonir um að bók sín
yrði áhrifamikil spegilmynd af
samtímanum.
Þær vonir brugðust. Mann
Thomas Mann
því nú er ekki aðeins hægt að
varðveita blóð og sæði, heldur
einnig vefi og líffæri (hjörtu úr
kjúklingum og nýru úr hundum),
hljótum við að draga þá ályktun,
að brátt verði einnig hægt að
varðveita manninn sjálfan.“
Marek er þeirrar skoðunar að
hugsunarháttur mannsins muni
taka róttækum breytingum. Hann
segir m. a.: „Spurningar og svör
náttúruvísindanna hafa haldið
áfram að þróast á þessu síðasta
skeiði hámenningar okkar, þar
sem spurningar og svör guðfræð-
inga og heimspekinga hafa ekki
þróazt í eiginlegum skilningi.
Guðfræðingarnir og heimspek-
ingarnir eru aðeins að leitast
við að ná aftur tökum á
brotthlaupnum vísindum og
brotthlaupnu mannkyni. Prest-
arnir í kirkjum sínum eru á
harðahlaupum eftir manninum.“
Marek fjallar ekki um þessi
mál með köldum eða einstreng-
ingslegum hætti í bók sinni. Hann
er fullur af brennheitri lotningu
fyrir framtíðinni, en segir: „hand
an við bjartsýni eða bölsýni . . .
er nauðsynlegt að bóka margs
konar tjón, en ég neita að harma
það, því ég hef fyrst og fremst
áhuga á ágóðanum.“
★
Thomas Mann, hinn mikli þýzki
skáldsagnahöfundur, bjóst við að
deyja árið 1945, og byggði það á
„ákveðnum hliðstæðum“ í lífs-
sögu sinni. Tveimur árum áður
hafði hann lokið við fjórða bindi
af hinu mikla verki sínu „Jósef
Dom Moraes
vann baki brotnu og sendi frá
sér söguna, en hún fékk yfirleitt
heldur daufar undirtektir. Hann
lifði tíu ár eftir þetta og skrifaði
nokkrar bækur, m. a. bók sem
er nýkomin út í Bandaríkjunum
undir nafninu „The Story of a
Novel“. í þessari bók segir hann
söguna af hinni erfiðu og næst-
um blóðugu viðureign sinni við
„Doktor Faustus". Fyrstu tvö ár-
in, sem hann vann að verkinu,
hlóðust á hann mörg og tímafrek
verkefni, með því að hann varð
eins konar tákn þess sem heil-
brigt var í Þýzkalandi á styrjald-
arárunum. Hann var á stöðugum
þeytingi milli ræðustóla og sam-
komusala, hélt áróðurserindi fyr-
ir þýzka hlustendur í útvarp,
skrifaði sæg greina og barðist við
síversnandi heilsufar.
Þó skáldsagan sem samin var
við þessar aðstæður ylli mörgum
lesendum vonbrigðum, þá er bók-
in um baráttu skáldsins við sjálf-
an sig, yrkisefnið og umheiminn
stórfróðlegt og áhrifasterkt mann
legt skjal.
★
Fyrr á þessu ári kom út í Lond-
on ferðabók sem vakti talsverða
athygli í Englandi, en einkum þó
í Indlandi. Hún er eftir ungt ind-
verskt ljóðskáld og blaðamann,
Dom Moraes, sem nú er búsettur
í Bretlandi, enda ber bók hans
heitið „Gone Away“.
Dom Moraes er sönur kunnasta
ritstjóra Indlands, Frank Moraes,
sem hefur m. a. skrifað ævisögu
Nehrus. Hann stundaði nám í
Oxford og kom heim til Indlands
fyrir tveim árum eftir langa fjar-
veru. Ferðaðist hann þá víða um
landið og lýsir reynslu sinni á
þessum ferðum. í rauninni kom
hann til Indlands eins og útlend-
ingur, því enska er móðurmál
hans og hann talar ekkert af
tungumálum Indlands.
Bókin er mjög skemmtilega
skrifuð, þó höfundurinn sé
kannski óþarflega gagnrýninn og
óþolinmóður við landa sína.
Hann lýsir m. a. heimsókn til
Dalai Lama og til Nehrus, og fór
síðari lýsingin allóþyrmilega í
taugarnar á ýmsum Indverjum,
James Baldwin
því pilturinn skrifaði um þjóð-
hetjuna eins og gamlan vin og
jafningja. Hann nýtur þess sýni-
lega hvarvetna að vera sonur
hins fræga og velmetna föður, því
honum standa allar dyr opnar,
hvar sem hann kemur. Þess vegna
kemur það mörgum á óvart hve
harður hann er í dómum um
Indland yfirleitt og indverskan
hugsunarhátt og siðvenjur.
Það sem virðist hafa haft dýpst
áhrif á hann er heimsóknin til
Dalai Lama og til nepalska ljóð-
skáldsins Devkota, þar sem hann
liggur fyrir dauðanum, tærður af
magakrabba, í musteri dauðans
í Kathmandu. Hann lýsir einnig á
ljósan hátt heimsókn í eina höll-
ina í Nepal, þar sem gestanna
biðu naktar ungmeyjar þegar
þeir gengu til sængur um kvöld-
ið.
Dom Moraes er eitt af beztu
yngri ljóðaskáldum Breta nú og
hefur þegar gefið út tvær ljóða-
bækur, sem hlotið hafa nær ein-
róma lof. í vor sem leið hitti ég
hann í ísrael, þar sem hann fylgd
ist með Eichmann-réttarhöldun-
um Og var að safna efni í bók um
ísrael. Má ætla að hún verði
bjartari og mildari en bókin um
Indland, því hann virtist vera
mjög ánægður með ástandið í
hinu litla og kornunga ríki.
★
Þegar Hichard Wright dó í Par-
ís í vetur leið, misstu Banda-
ríkin ekki aðeins mikinn rithöf-
und, heldur var sem heill þjóð-
stofn hefði skyndilega þagnað.
Hann hafði verið eins konar
þjóðskáld bandarískra blökku-
manna, talsmaður þeirra á al-
þjóðlegum vettvangi, þó hann
kysi að lifa í „útlegð“. Hver
mundi taka við hinu erfiða hlut-
verki?
Það er hlutverk sem verður
erfiðara með degi hverjum, ekki
sízt vegna þess að bandaríski
blökkumaðurinn verður nú að
berjast á tvennum vígstöðvum
Annars vegar verður hann að
berjast heima fyrir, heimta það
jafnrétti sem hann á tilkall til í
bandarísku þjóðfélagi. Sú barátta
hefur borið ótrúlega mikinn ár-
angur á tiltölulega skömmum
tíma, en mikið vantar samt á að
markinu sé náð. Hins vegar er
hin erfiða afstaða til blökku-
manna í Afríku, sem eru róttæk-
ari og öfgafyllri en bandarískir
kynbræður þeirra og líta gjarna
á þá með tortryggni sem eins kon
ar svikara.
í hipni nýju bók sinni, „No-
body Knows My Name“, hefur
bandaríski rithöfundurinn James
Baldwin, sem er blökkumaður,
tekið þetta flókna vandamál til
rækilegrar yfirvegunar af óvenju
legri skarpskyggni og hreinskilni.
Hann virðist vera einasti rithöf-
undur blökkumanna sem tekið
getur við hlutverki Wrights, og á
því er enginn vafi að bessi bók
er tilraun til að takn upp þráð-
inn þar sem hann vai niður felld-
ur með dauða Wrights.
Þetta kemur hvað greinileg-
ast fram í langri ritgerð, sem
hann nefnir „Alas, Poor Richard",
en hún var skrifuð í tilefni af
dauða Wrights. Hér rifjar hann
upp minningar frá kynnum sín-
um af hinum fræga höfundi, sem
var 15 árum eldri, og leitast við
að kryfja verk hans og líf til
mergjar. í upphafi var Baldwin
einlægur aðdáandi „meistarans",
síðan urðu þeir mjög nákomnir
vinir, en svo kólnuðu tilfinning-
arnar milli þeirra eftir því sem
bilið milli sjónarmiða þeirra varð
dýpra og breiðara. Baldwin er
hins vegar ekki beiskur yfir hin-
um látna vini, miklu fremur særð
ur. Hann segir að dauðinn hafi
komið þegar Wright hafði fundið
nýjan tón og skapað nýja dýpt
í verkum sínum. En hann lokar
ekki augunum fyrir þeim ytri og
innri átökum sem „útlegðin“ og
hin pólitíska þróun höfðu valdið
í lífi skáldsins. Um það er lauk
var hann einn og yfirgefinn milli
hins svarta og hins hvíta heims,
segir Baldwin.
Þessi átök hafa ekki heldur
látið James Baldwin ósnortinn,
þvert á móti. í formála bókarinn-
ar reynir hann að vísu að gera
sem minnst úr sínu eigin kyn-
þáttavandamáli og líta á það
fyrst og fremst sem leitina að
sjálfum sér. En bernskuminning-
arnar frá Harlem og áhrifin, sem
hann varð fyrir í suðurríkjunum,
sýna að það var alvarlegra en
hann vildi vera láta. Þetta kem-
ur líka fram í hinni ýtarlegu
skýrslu hans um ráðstefnu þel-
dökkra rithöfunda og listamanna
í París árið 1956. Þar- bar mjög
á háværri andúð á Evrópu og
Ameríku, sem Baldwin telur ó-
skynsamlega og óraunhæfa. Hann
er líka tortrygginn á sameigin-
lega afríska menningu og gagn-
rýnir með hógværð þá blökku-
menn sem ekki hafa aðra stefnu-
skrá en hatur á hvíta kynstofn-
inum. Hann kveður þá ekki hafa
spurt hinnar miklu grundvallar-
spurningar, hvað reynsla ný-
lendutímans hafi fært blökku-
mönnum og hvað þeir ætli sér
að gera við þá reynslu. Sú spurn
ing er sennilega enn meir að-
kallandi nú en fyrir 'fimm árum.
Á sama hátt reynir James
Baldwin að horfa á vandamál
bandarískra blökkumanna með
yfirsýn og hógværð. Hann læt-
ur sér ekki nægja að fordæma
eða ásaka Bandaríkin, hann
gagnrýnir þau með rólegri yfir-
vegun. Bandaríkjamenn og
blökkumenn eru ein og sama
þjóð, kynþáttavandamálið á ræt-
ur í ótta og öryggisleysi Banda-
ríkjamanna, en nú verða múr-
arnir að hrynja. Það er kominn
tími til að blökkumenn hætti að
aðhæfa sig hinu óbærilega á-
standi í Bandaríkjunum, en
Bandaríkin aðhæfi sig í þess stað
staðreyndum lífsins, segir Bald-
win. Bandaríkjamenn eru blind-
aðir af blekkingunni um hina
auðugu og voldugu Ameríku,
„Guðs eigið land“, og það kemur
í veg fyrir að við getum gert
hana að því sem við viljum að
hún sé.
Baldwin heldur spm sagt uppi
stefnu sjálfsgagnrýninnar, sem
er svo mikilvæg til skilnings á
Bandaríkj unum og bandarískum
bókmenntum. En sú gagnrýni er
hvergi auðkeypt eða óþroskuð.
Hann hefur þroskað með sér
skilning með margra ára dvöl í
Evrópu og kynnum af bókmennt-
um báðum megin Atlantshafs-
ins, enda eru í bókinni ritgerðir
um höfunda eins og André Gide,
William Faulkner og Norman
Mailler, og einnig um kvikmynda
snillinginn Ingmar Bergman.
s-a-m.