Morgunblaðið - 10.09.1961, Blaðsíða 6

6
MORCVNBLAÐIÐ
Sunnudagur 10. sept. 1961
JmfereyjtiiA
Þeír hlusta á
ísl. útvarpið

„STUTT og rein innsigling av
öllum miðum á Eysturlandi. —■
Keypstaðurinn nógv störsti á
Eysturlandi Og á staðnum er
nógv góð maskinverkstöð og
sleipistöð, sum tekur skip upp
til 200 tons, öll skipa- Og
maskinviðgerð verður gjörð,
eisini kavari er, góður repara-
törur til telefonir, ekkolodd og
radar. — Nýtt hospital við
góðum læknum og öllum
nýggjastu læknatólum. —
Skjót avgreiðsla av oljú, vatni
og aðrari skipaútgerð“.
Þannig auglýsir Neskaup-
staður í færeyska almanakinu.
Þetta skilja allir íslendingar
Og þess vegna segja menn e.
t. v., að það sé enginn vandi
að skilja færeysku.
• Framburðurinn annarlegur
En íslenzki ferðamaðurinn
kemst fljótlega að raun um
að það er ekki jafnauðvelt og
maður gæti ætlað. Það er ekki
jafngott að skilja talmálið og
ritmálið. Framburðurinn er
miklu fjarlægari íslenzkunni*
en stafsetningin. Þó er þetta
misjafnt, því það er töluverður
munur á hreimnum hjá þeim
á vestur-eyjunum og hjá hin-
um, á eyjunum í austri.
Og Færeyingurinn á jafn-
erfitt með að skilja íslenzk-
una. Þegar þú gengur inn í
verzlun og spyrð hvort þetta
eða hitt sé til, þá kemstu fljót-
lega að raun um, að það er
tímasparnaður að hlífa af-
greiðslumanninum við íslenzk-
unni — Og tala heldur dönsku.,
En eftir nokkra daga, þegar
eyrað er farið að venjast fær-
eyska hreimnum, þá ferðu aft-
ur að tala íslenzku og ætlast
til að fá svar á færeysku, því
það er í rauninni skammar-
legt, að við nágrannarnir, Fær
eyingur ög íslendingur, sem
eigum jafnlíkt ritmál og raun
ber vitni, skiljum ekki hvorn
annan.
• Epli eða súrepli
Og þú ferð inn í næstu búð
og biður um eitt kíló af epl-
um. Þegar heim kemur og pok
inn er opnaður, þá bölvarðu
hraustlega, því þetta eru kar-
töflur. Aftur er arkað af stað
og verzlunarmaðurinn er
spurður að því, hvort það sé
ekki hægt að fá epli.
— Jú, eru þetta ekki epli?
spyr hann og lítur niður í
pokann.
— Nei, ég ætlaði að fá epli,
en ekki kartöflur.
— Þetta eru víst epli, segir
hann.
Svo rennur upp fyrir hon-
um ljós. Aha, þú vildir fá
„súr epli“!
Eftir það talarðu dönsku í
verzlunum.
★
Með þessa reynslu 1 huga
veifum við í leigubíl og beit-
um okkar beztu dönskukunn-
áttu.
— Hvaðan ert þú? spyr
leigubílstjórinn, þegar við er-
um komnir af stað.
— Frá íslandi.
— Búinn að vera lengi hér?
spyr hann — og nú á góðri ís-
lenzku.
Hann hafði verið þrjár ver-
tíðir í Vestmannaeyjum.
Leigubíllinn heitir „hýruvognur" og karöflurnar „epli“
Á veitingahúsinu drögum
við upp íslenzkt blað og för-
um að lesa á meðan beðið er
eftir þjónustustúlkunni.
— Hvað var það fyrir yð-
ur? spyr hún svo á íslenzku —
og horfir á blaðið á borðinu.
Jú, hún hafði verið hálft
þriðja ár í vist á íslandi. Kom
heim til Færeyja fyrir tveim-
ur mánuðum.
• Hlusta á íslenzka útvarpið
Þannig rekumst við á hverju
götuhorni á fólk, sem verið
hefur á íslandi og talar ís-
lenzkuna ágætlega. Mörg
hundruð, ef ekki þúsundir
Færeyinga, hafa verið á ís-
landi um lengri eða skemmri
tíma síðustu 10 árin. Og jafn-
vel þeir Færeyingar, sem
aldrei hafa starfað á fslandi,
en stundað veiðar við, landið
— skilja íslenzku og tala hana
sæmilega. Þeir koma oft í ís-
lenzka höfn og þjálfast þá tölu
vert.
En mestu íslenzkukennsluna
fá þeir samt í íslenzka útvarp-
inu. Færeyingar á íslandsmið-
um Og við A-Grænland hlusta
alltaf á íslenzka útvarpið,
fyrst og fremst til að heyra
veðurfregnifnar — og síðan
aðrar fréttir og danslög.
f Færeyjum er hins vegar
minna hlustað á íslenzkt út-
varp, enda þótt það heyrist
yfirleitt sæmilega.. „Land-
krabbarnir" eiga því erfitt
með að skilja íslenzkuna,
nema talað sé mjög hægt. Fær-
eyingar eru aldir upp við tvö
tungumál, færeysku og dönsku
og þeim finnst því ekkert sjálf
sagðara en tala við íslending-
inn á dönsku, hafi þeir ekki
lært íslenzkuna.
Niðri á höfninni hittum við
trillukarl, sem er að koma að.
Við spyrjum hann á íslenzku,
hvernig aflinn hafi verið.
Hann brosir og svarar á
bjagaðri íslenzku: „Andskot-
ann ekkert. Það er engin hel—
vítis padda í sjónum hérna.
Svo bætir hann við: Nú eru
mörg ár síðan ég var á fs-
landsmiðum, en ég man eftir
Ingibjörgu Þorbergs. — h.j.h.

Getur geislavirkt re^n
borizt hingað
Nú þegar aftur er farið að
sprengja kjarnorkusprengjur,
ásækir spurningin um aukn-
ingu geislavirkra efna í and-
rúmsloftinu, þá sem hugsa um
málin í alvöru, og tólk ræðir
um þetta. Þar sem almenn-
ingur veit yfirleitt lítið um
þessi efni, hefi ég beðið Magn
ús Magnússon, eðlisfræðing
og prófessor við Háskólann
um að segja okkur í stuttu
máli hvernig geislavirkt ryk
berst og hvort geislavirkni
frá þessum fjórum sprenging-
um sem nýlega, hafa verið
gerðar í Sovétríkjunum geti
borizt hingað. Magnús segir:
w

• JSftirJmJivar^
sprengt er
Við kjarnorkusprengingar
myndast mikið af geislavirk-
um efnum og því meira sem
sprengingin er öflugri. Geisla
virkni þessara efna minkar
með tímanum, en mjög mis-
hratt. Sum eru skammlíf,
geislavirknin hverfur á nokkr
um mínútum eða klukku-
stundum. Önnur eru hins
vegar langlíf, t. d. strontium
90. Geislavirkni þess minnkar
um helming á 28 árum. Hvað
um þessi efni verður, fer
nokkuð eftir því hvort
sprengjan er sprengd neðan-
jarðar, við yfirborð jarðar
eða hátt í lofti.
Ef sprengt er djúpt neðan-
jarðar og vel er frá gengið,
kemst hverfandi lítið af
geislavirkum efnum út í gufu
hvolfið við sprenginguna.
Geislavirknin er þá takmörk-
uð við þann stað neðanjarð-
ar, þar s-em sprengingin varð.
Jarðvegurinn má þó vera
traustur til að ekki leki neitt
út.
Þegar sprengingin er við
yfirborð jarðar dreifist geisla
virkt ryk út frá sprengingar-
staðnum. Mikið af því fellur
til jaiðar í naesta nágrenni
staðarins innan nokkurra
klukkutíma. Það sem eftir er
fer upp í gufuhvolfið, fyrst
og fremst í -veðrahvolfið
(trópósferuna) og jafnvel allt
upp í háloftin (stratósferuna),
ef sprengingin er mjög öflug.
Það geislavirka ryk, sem lend
ir í veðrahvolfinu, berst með
vindum umhverfis jörðina,
en þó einkum á svipuðum
breiddargráðum og þar sem
sprengingin varð. Þetta ryk
fellur til jarðar á nokkrum
vikum eða mánuðum og get-
ur rykskýið farið nokkrum
Sinnum kringum jörðina áður
en það hverfur. Það ryk sem
fer upp fyrir veðrahvolfið,
upp í stratósferuna, getur
•haldist þar árum saman og
dreifzt um alla jarðkúluna.
Smám saman fer það þó nið-
ur í veðrahvolfið og fellur þá
til jarðar með úrkomu.
Við sprengingu hátt í lofti
.☆j
FERDINAIMD

fellur lítið ryk á jörðina und-
ir sprengingarstaðnum. Geisla
virka rykið dreifist um gufu-
hvolfið og því meir í stratós-
feruna sem sprengingin er
hærra í lofti.
• Gætir eitthvað á
næstunni
Hér á landi hefur geisla-
virkni í lofti verið mæld síð-
an í október 1958 á Eð :fræði
stofnun háskólans. Einmitt
um það leyti er mælingar hóf
ust, sprengdu Bússar margar
öflugar vetnissprengjur og
varð áhrifa þeirra vart hér.
Hins vegar varð ekki vart hér
við áhrif af sprengingum
Frakka í Sahara eyðimörk-
inni. Þær voru ekki öflugar
og geislavirk- rykið, sem fór
i austur frá Sahara kringum
jörðina, hefur ekki náð hing-
að norður svo að þess yrði
vart.
Þær sprengjur, sem Rúss-
ar hafa sprengt undanfarna
daga, voru rprengdar hátt í
lofti. Mikill hluti af geisla-
virka rykinu hefur sjálfsagt
farið upp í stratósferuna, svo
að það kemur ekki niður
strax. Eitthvað hefur þó farið
í veðrahvolfið og það dreifist
nú kringum jörðina á norð-
lægum breiddargráðum. Þess
'hefur orðið vart í Japan og
Alaska, en hingað hefur það
ekki borizt enn. Vafalítið má
þó telja að þess gæti eitthvað
•hér á landi á næstunni.
Rétt er að hafa það í huga,
þegar rætt er um geislavirkni
frá kjarnorkusprengingum að
mannkynið hefur frá aldaöðli
búið við geislavirkni úr nátt-
úrunni, sem er m. a. hundrað
sinnum meiri en meðalgeisla-
virkni frá kjarnorkuspreng-
ingum fram að þessu. Hins
vegar er öll geislan .kaðleg
og því sjálfsagt að koma í veg
fyrir aukningu á geislavirkni,
einkum vegna þess að sum
langlíf geislavirk efni geta
safnazt 1 líkömum manna og
dýra.