Morgunblaðið - 10.10.1961, Side 13
Þriðjudagur 10. okt. 1961
MORGVHBLAÐtÐ
13
*
í DAG heiðrar norska þjóðin ald-
arminningu þess manns, sem
kallaður hefur verið „mesti
Norðmaður vorrar aldar“. Sem
íþróttamaður hefur hann orðið
fordæmi ungra manna og efling
skíðaíþróttarinnar í Noregi er hon
um manna mest að þakka. Sem
landkönnuður vann hann eigi
minni afrek en Roald Amundsen,
jþó aldrei stigi hann fæti á heim-
skaut. Sem vísindamaður lagði
hann grundvöllinn að haffræði-
xannsóknum Norðmanna, sem
frægar eru orðnar. Það varð
hlutskifti hans að afla Noregi
viðurkenningar stórveldanna, er
landið eginaðist sinn eigin kon-
ung og skildi að fullu við Svia
1905, og fimmtán árum síðar var
Mesti Norðmaður vorrar
aldar, Fridtjof Nansen
Noregshréf frq Skúla Skúlasyni
honum falið það verk, sem mann
kynið má vera honum þakklátast
fyrir: að bjarga milljónum
manna frá hungurmorði. Hann
varð afkastamesti mannvinur sem
nokkurntíma hefur lifað.
Stóra Fröen hét býli, sem fyrir
hundrað árum var fyrir utan
Oslóarbörg en er nú orðið innan
hennar. Þar fæddist Fridtjof
Nansen 10. október 1861. Faðir
hans var málaflutningsmaður,
strangur og siðavandur maður af
gamla skólanum og lítið gefinn
fyrir nýbreytni. Þegar Nansen
var að alast upp voru umbrot
mikil í þjóðfélaginu, annars vegar
„steinrunnir broddborgarar" en
hins vegar „eldrauðir radikalist-
ar“ og í þeirra flokki skáld og
listamenn, sem sumir urðu frægir
síðar. Þessir menn gengu undir
nafninu „Christiania-bohémen“
og létu mikið yfir sér. Verka-
mannahreyfingin var enn í
toernsku og gætti lítið, en í stjórn-
málum voru það einkum vinstri-
menn, sem gengu mest fram í því
að brjóta á bak affcur vald hinnar
rótgrónu embættismanna- og auð
mannastéttar. En stundum voru
það ungir menn úr þeim stéttum,
sem gengu bezt fram í sókninni
gegn þeim. Sum leikrit Ibsens og
Björnsons Og þó einkum sögur
Alexanders Kiellands lýsa vel ald
arhættinum á þeim tíma sem
Nansen var að alast upp.
En þessi ungi piltur fór sínar
eigin götur. í bernsku var það
náttúran en ekki mennirnir, sem
átti sterkust ítök í honum. Hann
ólst upp miðja vegu milli borgar-
innar og skóganna í Norðurmörk,
eem nú eru orðnir mesta skemmti
svæði Olsóarbúa á vetrum, og
6kógurinn heillaði hann meir en
borgin. Hann var öllum stundum
uppi í Norðurmörk, með veiði-
Stöng og byssu eða á skíðum og
skautum. Jafnöldrum hans í Olsó
þótti hann einþykkur Og jafnvel
dálítið hjákátlegur, þessi hái,
renglulegi unglingur, sem hirti
lítt um tízkuna en gekk í nær-
skorinni vaðmálstreygju með upp
Stæðum kraga. Hann kynntist
fremur fáum, en þeir sem hann
ikynntist vel urðu vinir hans til
eeviloka, svo sem Erik Weren-
skjöld málarL
Hann varð stúdent 1880 og
valdi náttúrufræði að framhalds-
námi, einkum dýrafræði. Tveim
érum síðar kynntist hann norður-
höfum, því að þá réðst hann á
selveiðiskip og var í ísnum við
Austur-Grænland og drap sel.
Hann sá þá Grænland í fyrsta
sinn og strengdi þess heit að
ganga á skíðum yfir landið þvert.
Umhaustið (1882) varð hann safn
vörður í Bergens Museum. Þar
var lítið tækifæri til að ganga á
skíðum. En svo bar við meðan
hann átti heima í Bergen, að
honum datt í hug að taka þátt í
skíðamótinu á Huseby, við Osló.
— Þar voru mótin háð áður en
Hölmenkollen kom til sögunnar.
En þá var Bergensbrautin ekki
til, og of seint að komast sjó-
leiðina. Nansen var ekki úrræða-
laus. Hann afréð að fara til Voss
og ganga á skíðum austur yfir
HarðangursCræfi til að komast
til mótsins. Það þótti bíræfni og
hafði aldrei verið gert í manna
minnum. En það tókst og Nansen
kom nógu snemma á Husebymót-
ið. Ferðin var góður skóli fyrir
Grænlandsferðina, sem hann
hafði í huga.
En fyrst varð að ljúka náminu.
Hann snéTi sér nú einkum að haf-
fræði og dýralífi sjávarins og
dvaldi um skeið á hafrannsókna-
stöðinni í Napoli. Og 1888 varði
hann doktorsritgerð sína um
taugakerfi lágstæðra dýra. Nú
þóttist hann frjáls að því að
láta díaum sinn um Grænlands-
ferðina rætast. Hann leitaði til
manna um fjárframlög en fékk
allstaðar nei: — menn svöruðu
að þeir vildu ekki sutðla að því
að hann dræpi sig. Loks varð
kunnur kaffigrósséri, Gamél, til
þess að veita honum þann styrk
sem hann þurfti, og svo hélt hann
af stað við 6. mann og steig fæti
á austurströnd Grænlands 29.
júlí 1888. Af förunautum hans er
kunnastur Otto Sverdrup, en hin-
ir voru O. C. Dietriehson og
Kristian Kristiansen og samarnir
Ole Ravna og Samuel Balto.
Þeir höfðu nesti til tíu vikna:
vindþurrkað ket, súkkulaði,
lirökkbrauð og kex, smér, lifrar-
kæfu, súputeninga, rikling, hafra
mél, þurrkað kál, kaffi, te og
kókó, og lítilsháttar af dósamat.
Hann var of þungt nesti handa
þeim, sem allt urðu að flytja á
sjálfum sér. En matarval Nansens
í þessa ferð hefur gefið mörgum
fordæmi síðan. Engum varð meint
af matnum og enginn fékk skyr-
bjúg. f septemberlok komust þeir
vestur yfir ísinn. Þá var síðasta
skip farið frá Godthaab, en Nan-
sen gat sent bréf til Ivigtut um
að ferðin hefði tekizt, og það
komst til Noregs um haustið. En
þeir sexmenningarnir höfðu vet-
ursetu á Grænlandi og notaði
Nansen tímann til að kynnast
háttum Eskimóa og fara með
þeim á veiðar. Ferðasaga hans,
„Pá Ski over Grönland“ og
„Eskimoliv“ bera með sér að
hann hefur tekið vel eftir. Það
eru bráðskemmtilegar bækur.
Nansen og félagar hans komu
til Kristianiu 30. maí vorið 1889
og var fagnað sem hetjum. Ferð-
in varð víðfræg og æskan dáðist
af afrekinu. Nú hófst sú vakning
skíðaáhugans á Norðurlöndum
sem enn býr að. Allir ungir menn
vildu líkjast Nansen, og nú fóru
höfuðstaðabúar að fjölmenna í
Norðurmörkina. Og Nansenshúf-
an, sem skíðamenn allra landa
nota nú, komst í tízku. Tjöld, sleð
ar og annar vetrarferðaútbúnaður
Nansens var tekið til fyrirmynd-
ar. Nansen var orðinn heimsfræg-
ur — sem landkönnuður.
Áður en Nansen fór í Græn-
landsförina hafði hann trúlofazt.
Stúlkan hét Eva Sars, dóttir
Michael Sars prófessors. Þau
höfðu rekizt á í snjóskafli uppi
í Norðurmörk og þetta hluzt af.
Nú giftust þau um haustið. Eva
Sars var glæsileg kona og ágæt
söngkona. Þau eignuðust fimm
börn, og var Liv elst. Hún hefur
skrifað tvær bækur um foreldra
sína, hvora annari betri. Af son-
um Nansens er arkitektinn Odd,
kunnastur. Hann hélt áfram starf
inu í þágu flóttamanna eftir föð-
ur sinn. — Evu konu sína missti
Nansen árið 1907 og harmaði
hana mjög.
„FRAM OVER POLHAVET"
Skíðagangan yfir Harðangurs-
öræfi hafði orðið Nánsen náms-
skeið undir Grænlandsförina, en
hún varð honum undirbúningur
lengstu ferð hans og frægustu um
ævina. Nansen hafði ályktað það,
af reki timburs frá Síberíu vestur
Atlantshaf, að straumur til Vest-
urs væri í íshafinu norður að
heimskauti og ísaþökin ræki því
vestur. Á þessu byggði hann
djarfa ákvörðun: að sigla skipi
inn í ísinn austurlega með Asíu-
strönd og láta það reka með ísn-
um. Þá mundi leiðin ekki liggja
fjarri norðurskautinu!
Nú var að framkvæma þetta.
Nansen ferðaðist um og hélt fyrir
lestra um Grænlandsferð sína á
Norðurlöndum og á Bretlandseyj-
um, en þó alltaf væri húsfyllir
sá ágóðinn skammt í kostnaðinn
við íshafsferðina. í London hélt
hann fyrirlestur um áform sitt í
kgl. landfræðifélaginu, og lýsti til
höguninni. Hann vildi smíða skip,
með öðru lagi en selveiðiskipin
í þá daga, breiðara og með svo
hallandi byrðingi upp fyrir
hleðslumark, að ísinn gæti ekki
kramið það eins og lús milli
nagla heldur lyftist skipið upp
þegar ísinn þrýsti að. í brezka
landfræðifélaginu andmæltu ýms
ir ráðagerð Nansens en þó hét
félagið nokkrum styrk til farar-
innar. Og heima fyrir urðu pen-
ingarnir auðfengnari nú, en þegar
Nansen hafði verið í fjárbónum
undir Grænlandsferðina. Ríkis-
sjóður veitti honum 280 þús. krón
ur, Oscar konungur Og ýmsir ein-
staklingar 140 þúsund og alls
hafði hann 450.000 kr, úr að spila.
Nú var Colin Archer bátasmið
falið að smíða skipið, stutt Og
breitt, stefnið úr eik, 125 sm.
þykkt og byrðingurinn þrefaldur,
fyrst tvö lög úr eik Og skjöldur
úr „greenhart" utanyfir, en alls
var byrðingurinn 75 sm. þykkur.
Gufuvél var í skipinu, Og það var
raflýst. Það hljóp af stokkunum
haustið 1892 og heitir „FRAM“.
Það er enn til sýnis á Bygdö
í Osló.
Þeir voru þrettán, sem lögðu
upp í þennan leiðangur, sem
sumir vel metnir menn í Land-
fræðifélaginu brezka höfðu kall-
að bíræfnasta tiltækið í landa-
leitasögunni. „Fram“ sigldi frá
Vardö, norðaustustu höfninni í
Noregi, 21. júlí 1893 og viku síðar
lenti skipið í tuski við rekís og
dugði vel. „Það er konungleg
skemmtun að sjá skútuna komast
um erfiðan ís. Hún snýst og svig-
ar, eins og ketsnúður í súpudiski“
skrifar Nansen í dagbók sinni. í
Kjabarova í Síberíu komu þeir
við til að taka hunda, sem Nan-
sen hafði keypt til sleðadráttar,
og kol handa þeim í vélinni. Hund
ana fengu þeir en kolin ekki, og
héldu svo áfram. f september-
byrjun sigldu þeir fyrir Tsjeju-
skinhöfða inn í Karahaf, sem
þeir höfðu óttast mest á austur-
leiðinni, en allt gekk slysalaust.
Og svo er haldið beint í norður,
í opnum sjó. Á 78. breiddarstigi
kemur „Fram“ inn í ísinn. í sept-
emberlok 1893.
Nú var sjálf ferðin að byrja.
Skipið var eins og örlítill punktur
í ísbreiðunni, og hreyfing hennar
réð ferðinni. Um borð var ekkert
að gera nema gera stöðumælingar
og veðurathuganir — fjórða
hvern klukkutima — og svo að
spila á spil eða tefla.
Og svona var beðið og beðið. En
það mikilvægasta sem gerðist var
þetta: „Fram“ þokaði norður, þó
margir krókar væru á „kúrsin-
um“. Margir hlykkir suður og
norður, en aðalstefnan þó í norð-
vestur. Að skipið færi í vestur
efaðist enginn um.
Nansen var óánægður. Hann
hafði búizt við þessu betra. Og
svo hrannast ísinn að skipinu,
svo geigvænlega, að Nansen skip-
ar áhöfninni að fara frá borði
og taka með sér það, sem hverj-
um þyki verðmætast. En þá lin-
ast hrönnin og nú stendur „Fram“
á „þurrum sjó“ — uppi á jaka-
hrönninni. En færist suður.
Nansen er vonsvikinn. Honum
finnst kenning sín, um að láta
rekhjarnið bera „Fram“ norður
á heimskaut, hafa brugðizt. En
samt vill hann reyna komast á
heimskautið — gangandi.
Við annan mann. Hann ámálg-
aði þetta við Hjalmar Johansen,
þann skipverjann, sem honum
hafði þótt einna sprækastur um
borð. Og Hjalmar var til í að
ganga á norðurpólinn — hvort
það nú var!
Og svo skildu þeir við skipið,
Og Nansen fal Otto Sverdrup,
vini sínum úr Grænlandsferðinni,
stjórnina á „Fram“. Þann 14.
marz 1895 yfirgáfu þeir Hjalmar
og Nansen félaga sína og héldu
í norðurátt með sleða og
samójedahunda. Þá var „Fram“
statt á 84. breiddarstig' og 102
lengdarbaugum austur af Green-
wich. — Þeir Nansen komust
norður á 86° 14‘ þann 7. apríl,
tveim stigum og 40 mn. norðar
en nokkur hafði áður koizt — og
sneru þá við. Engum sem skemmt
ir sér við lestur æsisagna mundi
leiðast að lesa bók Nansens um
þétta ferðalag. „Fram over Pol-
havet“ heitir hún, því að þar eru
æsilegir viðburðir. En sannir
líka.
En svo miklar torfærur höfðu
orðið á vegi Nansens og Johan-
sens að þeir gáfust upp við að
komast á „pólinn“. Þeir sneru
aftur, eftir að hafa sett upp tvo
fána á ísnum: annar var norski
fáninn en einingarmerkinu við
Svía í efra hórni við stöngina,
en hinn án merkisins, eins og
hann er í dag. Svo héldu þeir í
suðurátt og í ágústlok stigu þeir
á fasta grund á vesturbarði Franz
Jósepslands. Þeir bjuggust ekki
við að hitta nokkurn lifandi mann
þar, og gerðu það ekki fyrst um
sinn. Byggðu sér kofa úr grjóti,
náðu í rekaviðardrumb í mæniás
og rostungshúðir notuðu þeir
sem þekju. Þarna var nóg til fæð-
is og skæðis. Nóg af birni og
sel, en þeim þótti bjarnaketið
betra og nítján birni skutu þeir
um veturinn. En 19. maí héldu
þeir suður með landi, á tveim
húðkeipum, sem þeir festu sam-
an, borð við borð, svo að minni
hætta yrði á því að þeir yltu.
Á þessari tvífleytu ætluðu þeir
sér að kómast til Síberíu eða jafn
vel til norðurstranda Noregs, ef
heppnin yrði með.
En 17. júní 1896 bar óvænna
við. Þeir höfðu farið í land á
veiðar, og heyrðu þá allt í einu
hundgá! Þar voru menn á ferð?
Það reyndist svo. Maðurinn var
brezki könnuðurinn Jackson. Báð
ir aðilar voru jafn hissa á því
að hittast þarna. Og Nansen og
Johansen fengu far á skipi Jack-
sons til Vardö, sömu hafnarinnar
og þeir höfðu siglt frá fyrir þrem
árum og þrem vikum. Þeir lentu
þar 13. ágúst 1896.
Á ný var þjóðarfögnuður í
Noregi, eigi minn en orðið hafði
eftir Grænlandsför Nansens.
Dráttarskipið var sent norður til
þess að flýta ferð ,,Fram“ til
Osló, og þegar Nansen steig í
land á „Honnörbrygga" þar, var
honum fagnað betur en nokkrum
konungi.
En Nansen var þreyttur eftir
þessa ferð. Er ég úttaugaður af
þjáningu, söknuði og þrá? spyr
hann sjálfan sig í dagbók sinni..
En þegar hann var kominn til
sinna heima leið ekki á löngu unz
hann tók gleði sína aftur, enda
hlaut honum að hlýna um hjarta-
ræturnar við öll þau vinarhót
og aðdáunina, sem þjóð hans öll
sýndi nú, „sínum mesta syni",
eins og þá var komist að'orði. En
það var frægð hans og traust þjóð
arinnar, sem nú beindi atorku
hans að nýjum verkefnum.
„Fram“-ferðin hans varð síð-
asta afrek hans í „bíræfnum
ferðalögum“. Og nú verða þátta-
skifti í ævi Nansens, þó alla daga
yrði „hugurinn heima" hjá því,
sem honum var kærast í upphafi.
Frægð hans og álit gerði honum
óhjákvæmilegt að verða við kalli
þjóðar sinnar um að gegna öðrum
hlutverkum, þegar henni lá mik-
ið á því. íþróttamaðurinn, skíða-
garpurinn, vísindamaðurinn og
„bíræfnasti landkönnuðurinn“
Fridtjof Nansen, breytist allt í
einu í stjórnmálafulltrúa og síðar
allsherj artrúa Þj óðabandalagsins,
og verður heimsfrægur fyrir allt
annað en það, sem hann hafði
orðið frægur fyrir áður.
Frá því verður sagt 1 síðara
þætti bessarar ereinar.