Morgunblaðið - 20.10.1961, Blaðsíða 15

Föstudagur 20. okt. 1961
ftf O IX G V /V fí 1. 4 Ð I Ð
15
'Ú
Fann nýja
haf þess, sem koma skal. Jafn-
vel þótt engin gerbreyting yrði
á. þarf stöðugt að bæta við það
afl, er þjóðin þarf til daglegrar
neyzlu. Virkjanir verða því hag-
kvæmari sem þær verða stærri.
Þess vegna er eðlilegt að kann-
að sé, með hverjum hætti tryggð
verði fyrirsjáanleg orkuþörf í
svipað vaxandi mæli og verið
hefur hin síðustu ár og orkufram
leiðsla, sem orðið gæti undir-
staða nýrrar atvinnugreinar,
stóriðju. Það orð lætur illa í j
eyrum sumra en verkar lokk-
andi á aðra. Þarna er þó einung
is um að ræða eðlilegt framhald
fþess, sem þegar er orðið og verða
hlýtur í náiiyii framtíð, enda lík-
legasta leiðin til að fá ódýra
orku, sem gæti orðið aflgjafi
margháttaðs smáiðnaðar. I
Til slíkra framkvæmda þarf
mikið fé á okkar mælikvarða.
Hugsanlegt er, að við viljum
einir verða eigendur allra mann
virkja og þar með taka á okkur
áhættu af sjálfri stóriðjunni og
sölu þeirra afurða, sem þar væru
framleiddar. Þess er ekki að
dyljast, að slíkt yrði í fyrstu
mikil áhætta fyrír ekki fjársterk
ari þjóð en okkur Islendinga.
Hætt er við, að ýmsum vand-
kvæðum yrði bundið að fá nægi
legt, hag’kvæmt lánsfé í þessu
skyni, þegar fyrsta tilraunin er
gerð. 1
Sá möguleiki er og fyrir hendi,
að samið yrði við erlendan aðila
um að hann resti t. d. alúmíníum
verxsmiðju á sinn kostnað og
sina ábyrgð gegn því, að hann
keypti rafmagnsorku af okkur
gegn ákveðnu verði um tiltek’.ð
árabil. Þá mundum við sjálfir
eiga orkuverið, og sjálfir þurfa
að afla l'ánsfjár til þess. En það
yrði mun auðveldara en ella, ef
sala orkunnar er fyrirfram
tryggð, með því verði, sem undir
lánum getur staðið. Svissneskt
stórfyrirtæki hefir þreifað fyrir í
sér um samvinnu á þessum grund
velli. Ríkisstjómin er nú að láta
kanna þá möguleika frá grunni.' of hægt væri af stað farið um einstaklingar og félög ráða þar
Um árangur þeirrar könnunar endurbætur. Nú er eftir að sjá,
skal ég ekkert segja fyrirfram,1 hvernig gengur að afla nauðsyn-
en hér er tvímælalaust um að legs fjár til framkvæmda, þegar
ræða eitt veigamesta viðfangs- eftir því verður sótt af veruleg-
efni næstu ára. Ef tekst að leysa um krafti og með stuðningi í
(það á viðunandi hátt, þá verður j þeirri löggjöf, sem allsherjarsam-
öryggi og jafnvægi efnahagslífs þykki var fyrir að sett skyldi.
þjóðarinnar meira en áður og |
FRA ÞVÍ VAR skýrt hér íj
blaðinu nýlega, að kvikmynda
stjarnan Vivi Ba’k sagði skil-
ið við umboðsmann sinli Fritz
Ruzickas, af því hann talaði
illa um unnusta hennar. En
ekki liðu margir dagar áður
en umboðsmaðurinn fann
nýja stúlku, sem hann hyggst
gera að „stjörnu". Og þá má
Vivi fara að vara sig.
Stúlkan sem Ruzickas fann,
heitir Ulla Darni og vakti
fyrst athygli, þegar hún var
kosin Marilyn Monroe Dan-
merkur fyrir nokkrum árum.
Eftir það tók hún nok'kra
söngtíma; fékk aðalhlutverk í
tyrkneslcri kvikmynd, og tvö
lítil hlutverk hjá Nordisk
Film. Þó hefur hún enn ekki
vakið verulega athygli í kvik
myndaheiminum.
Nú ætlar Ruzickas að
breyta Ullu Dami úr kyn-
þokkadís í dramatiska kvik-
myndaleikkonu, ríka af per-
sónutöfrum. Hann hefur góð
sambönd í þýzka kvikmynda-
heiminum og telur sig hafa
góða möguleika á að gera
Ullu fræga, ef hún hlýðir öll-
um hans ráðum. Þau hafa
þegar gert samninga; hann
fær 25% af tekjum leikkon-
unnar, sem hann áætlar að
nemi 200 þúsund árlega.
I vændum eru ýmsar breyt- þýzku og ýmislegt fleira. Fn
ingar á Úllu Darni. Hún mun um það. hvort Ruzicka tekst
eiga að skipta um háralit, að gera hana fræga, sker fram
breyta um göngulag, læra tíðin
Ulla Darni og Ruzicka.
opnuð leið til þeirrar hagnýting
ar auðlinda landsins, sem við
þurfum til allsherjaruppbygging
ar þjóðfélagsins.
Mörg verkefni framundan
Við verðum að gera okkur þess' hrinda áleiðis samtímis. Þetta hef
grein, að atvinnulíf okkar er ur orðið til þess, að öllu hefur
ekki einungis einhæft um of, seinkað, og leitt til mikillar fjár-
íheldur skortir okkur ýmsar þær muna-sóunnar og skorts á erlend
stofnanir, sem erfitt er án að um gjaldeyri. Meðal annars af
Fimm ára framkvæmdaáætlun
En þá er komið að því, sem
lengi hefur legið í landi, að oft
höfum við keppst við að gera allt
í senn og ráðizt í að framkvæma
miklu meira en unnt var að
vera í nútíma þjóðfélagi. Stjórn-
arráð, þinghús, skólar, spítalar,
þessum orsökum er ríkisstjórnin
nú að láta vinna að samningu
fangelsi og ótalmargt fleira, allt framkvæmdaáætlunar • fyrir
er þetta raunar að nafninu til næstu fimm ár. Þar eru að verki
fyrir hendi, en flest af slíkum sérfræðingar, sem norska ríkis-
vanefnum gert, að ekki er viðhlít \ stjómin var svo vinsamleg að
andi. Vegna þess að fangelsin eru láta okkur í té. Eru það menn,
óvinsælust þessara stofnana, j sem hafa mikla reynslu í þess-
skal ég fara örfáum orðum um um efnum og hér hafa unnið og
þörf umbóta á þeim. Þó að við vinna ágætt verk í samvinnu við
séum ekki sömu skoðunar og fjölmarga innlenda aðila.
valdhafarnir úti í Dammörku, þeg Efni þessarar áætlunar má
ar þeir fyrir 200 árum, tóku að skipta í þrjá meginþætti. í
Ihugsa um endurreisn íslands og fyrsta lagi verður samið almennt
töldu landið helzt af öllu vanta i yfirlit eða heildarmynd af þjóð-
ibetrumarhús, sem reist var af arbúskapnum og væntanlegri og
slíkum höfðingsskap, að það varð æskilegri þróun hans á árunum
síðar og er enn aðsetur hinnar 1962—1966. Þessu heildaryfir-
æðstu innlendu stjórnar, þá verð liti verður fyrst og fremst ætlað
ur lögbundnu skipulagi ekki að sýna, hvaða fjármunum þjóð-
haldið uppi nema fangelsi séu til. j in muni væntanlega ráða yfir til
Á síðustu áratugum hafa menn þeSs að fullnægja þörfum sín-
'þó aldrei fengizt til að sinna því Um og óskum, bæði um neyzlu
verkefni af neinni alvöru. Það | og framkvæmdir. Á grundvelli
var einungis, ef skamma þurfti þess verður hægt að ákveða,
ráðherra fyrir hirðuleysi, að hve mikið megi í ráðast án
maenn vöknuðu til vitundar um þess að bera getu þjóðarinn-
Iþá skömm og hættu, sem niður- [ ar ofurliði. í öðru lagi verður
lægingu fangelsismálanna er sam reynt að semja rækilegar og
fara. Ef sótt var eftir fjárhæðum í heilsteyptar áætlanir um opin-
til lítilsháttar endurbóta, var það j berar framkvæmdir á þessu
hins vegar oft talið merki um j tímabili, svo að þær megi verða
grimmdaræði eða ofsóknarhneigð sem mestar og hagkvæmastar.
hjá þeim ráðherra, sem fram á J Má hér til nefna áætlanir um
Blíkt fór. Það er því ánægjulegt raforkuframkvæmdir, vegagerð,
tímanna tákn, að í vetur skyldi hafnarmannvirki, skólabygging-
fást samþykkt heildarlöggjöf um ar, heilsuhæli o. fl. í þriðja lagi
fangelsismál. Enginn hafði þar verða gerðar áætlanir um þró-
neitt út á að setja annað en, að un atvinnuveganna, en þarsem
sjálf mestu um framkvæmdir,
getur sú áætlun ekki orðið ann-
að en almennur rammi, er
mundi hafa þá meginþýðingu að
skapa grundvöll fyrir stefnu
ríkisstjórnarinnar og opinberra
aðila varðandi þróun atvinnu-
veganna. Markmið þessararfram
kvæmdaáætlunar er ekki að
skipuleggja allt og alla eða
hneppa menn í fjötra áætlunar-
búskapar. Tilgangur hennar er
tvíþættur, annars vegar að
koma fastri skipan á fram-
kvæmdir ríkisins og annarra
opinberra aðila og marka stefnu
ríkisins í atvinnumálum, en hins
vegar að sýna einstaklingum og
samtökum landsmanna, hverju
þjóðin getur áorkað, ef hún sam
einar krafta sína til skipulegrar,
en frjálsrar uppbyggingar á efna
hagskerfi landsins.
Úrelt réttarskipun
En það er ekki einungis svo,
að okkur vanti ýmsar þær bygg-
ingar eða stofnanir, sem hvar-
vetna þykja sjálfsagðar í sið-
menntuðu þjóðfélagi. Réttarskip-
un okkar er að ýmsu leyti ger-
samlega úrelt og helgast einung-
is af því, hversu byggðin er dreifð
í okkar tiltölulega stóra landi og
því erfitt að hafa þar þá starfs-
greiningu, sem er frumskilyrði
réttaröryggis. Hættan af þessu
var ef til vill ekki ýkja mikil í
óbrotnu bændaþjóðfélagi, þar
sem flest, er gerðist, var gegnum
sætt, ef svo má segja. En eftir
því sem þjóðfélagið verður flókn-
ara, tilfellin fleiri og margbreytt-
ari, sem úr þarf að leysa, og
margs konar þrýstingur og áhrif
á valdsmenn og dómendur meiri
en við áður höfum þekkt, þá
komumst við ekki hjá því að taka
upp svipaða hætti og aðrir.
Stofnun embættis saksóknara
ríkisins, jafnframt því sem ákæru
vald var tekið af ráðherra og
fengið ópólitískum embættis-
manni, er ánægjulegt vitni um
vaxandi skilning á þessu við-
fangsefni. Þetta er þó einungis
upphaf.
Ein af orsökum hinnar taum-
lausu kröfugerðar, sem hér tíðk-
ast í efnahagsmálum, er tor-
tryggni um, að ekki sé rétt haft
við í skiptum þjóðfélags-þegn-
anna. Hinir stóru sleppi en þeir
litlu séu dæmdir og það sé kom-
ið undir vild eða óvild dómara,
valdsmanns eða ráðherra, hvort
menn þurfi að taka afleiðingum
verka sinna. Níðhöggar nota sér
þennan hugsunarhátt og ala á
honum í því skyni að naga und-
an réttaröryggi og öðrum stoð-
um lýðræðis-þjóðfélags.
Dómsvald í hendur
almennings
Heilbrigð réttarvitund almenn
ings er bezta vörnin gegn þessu
niðurrifsstarfi. Hún eflist bezt
með því, að sem flestir taki þátt
í dómsstörfum og kveði á um
það, hvort sá, sem fyrir sökum er
hafður, sé sýkn eða sekur. Engin
tilviljun er, að í engil-saxnesk-
um löndum, þar sem lýðræði hef-
ur þróazt lengst samfellt og steiid
ur föstum fótum, er aðild almenn
ings að dómsstörfum og réttar-
gæzlu með þátttöku hans í kvið-
dómum talin ein bezta trygging
mannréttinda og meðal horn-
steina frjáls þjóðfélags. Einn
mesti lögfræðingur íslendinga
fyrr og síðar, Vilhjálmur Finsen,
eini fslendingurinn, sem átt hef-
ur sæti í Hæstarétti Dana, skrif-
aði á æskuárum sínum í Ný fé-
lagsrit 1851, grein, þar sem hann
rökstuddi, að rétt mundi að taka
upp kviðdóma á íslandi. Þessi
hugmynd hefur hingað til ekki
fengið byr, e.t.v. vegna þess að
við höfum um of „dependerað"
af Dönum í þessu og þó ekki síð-
ur af því, að menn hafa óttazt,
; að í okkar litla þjóðfélagi væri
erfitt að finna hlutlausa kvið-
dómendur, svo að persónuleg sjón
armið mundu ráða of miklu. En í
öllum meiriháttar málum tekur
almenningur, hvort eð er afstöðu,
of oft án nægilegs kunnugleika
og ábyrgðartilfinningar.
Eins og nú háttar deemir hér-
aðsdómari um of um eigið verk,
þegar hann kveður upp dóm í
máli, sem hann sjálfur hefur rann
sakað. Og hæstiréttur er mjög
háður rannsókn og bókunum und
irdómara og kynnist ekki sak-
borning af eigin raun. Oftast skað
ar þetta ekki og trauðla mun
koma fyrir, að saklaus maður sé
dæmdur. En heilbrigð dómgreind
almennings er stundum úrskurð-
arbetri um einfaldar staðreyndir
en vangaveltur löglærðra dóm-
ara, sem fyrirvara hafa á flestu.
Allir viljxun við gera rétt og
j einmitt þess vegna eigum við að
búa þannig um, að allir geti sann-
færzt um, að við gerum það.
Með því að láta úrslitavaldið í
hinum þýðingarmestu dómsmál-
um í hendur sjálfum almenningi,
verður og unnt að greina dóms-
störf betur frá gerólíkum störf-
urn en hingað til hefur verið
gert.
Einangrun og niðurlæging
héldust í hendur
Eg hefi drepið á, hvernig ytri
aðstæður og skortur ýmsra frum-
stofnana gera þjóðfélag okkar ó-
tryggara en skyldi. f engu birtist
þetta þó augljósar en í varnar-
leysi landsins. Til varnarleysisins
fundum við lítt á meðan landið
var einangrað og úr alfaraleið.
Hvort sem mönnum líkar betur
eða ver, er einangruninni nú lok-
ið. Ferðir flugvéla á nótt sem
degi og stórir erlendir skipaflot-
ar við landið, stundum á meðan
heimsfriður hefur hangið á blá-
þræði, hafa sannfært okkur um,
að ekkert væri hægara en að
setja á svipstundu óvígan her á
land, ef engar varnir væru fyr-
ir hendi.
Sumir harma, að einangruninni
sé lokið og segja, að samskipti
okkar við erlendar þjóðir, jafnvel
dvöl nokkurra þúsunda erlendra
manna á útskaga, tefli tilveru
þjóðarinnar í hættu. Sannleikur-
inn er sá, að einangrun og nið-
urlæging þjóðarinnar hafa jafn-
an haldizt í hendur. Á síðastliðn-
um vetri var deilt um það í
Danmörku, hvort hin fornu hand
rit væru íslenzk að uppruna eða
norræn. Auðvitað eru þau ís-
lenak, en þau fræði, kvæði og
--------------------------------“1
sagnir, sem í handritin eru skráð,
eru að því leyti norræn, meira
að segja germönsk Oig engilsax-
nesk, að uppruna, að á þeim öld-
um höfðu íslendingar náin skipti
við allar þessar þjóðir, tileink-
uðu sér margt úr menningu
þeirra, og gerðu úr þeim efnivið
beztu bókmenntir, sem til urðu
á nokkurra alda bili. En þegar
einangrunin umlukti íslendinga
Og allar bjargir voru bannaðar,
varð niðurlægingin svo mikil, að
jafnvel þessi merki fornrar frægð
ar voru flutt úr landi. Þetta er
ekkert einsdæmi um íslendinga,
margar kraftmiklar smáþjóðir
hafa sömu sögu að segja. Fyrir
rúmu ári skoðaði ég fornminjar
í Grikklandi, á þeim. slóðum, þar
sem menning hófst fyrst í Evr-
ópu. Bor.gríki Grikkja voru þá
mannfærri en við íslendingar er-
um nú. Engu að síður sköpuðu
þau menningu, sem menn dást
en enn í dag, vegna þess að
þáu áttu óhrædd samskipti
við aðra og lærðu af þeim, en
steyptu lærdóminn í sitt mót og
kveiktu kyndil menningarinnar,
sem lýsir fram á þennan dag.
Dæmi þeirra og dæmi forfeðra
okkar sýna, að smáþjóðir þurfa
ekki að óttast samskipti við aðra,
ef þær búa sjálfar yfir nægu
innra afli.
Hlutleysisyfirlýsing verri
en sjálfsbiekking
Um þetta mætti lengi ræða en
hér skiptir máli, að hvort sem
okk-ur líkar betur eða ver, er
einangrunin úr sögunni og veit-
ir okkur ekki lengur skjól. Enda
getur ekkert sjálfstætt ríki látið
undir höfuð leggjast að tryggja
öryggi sitt. Það er meiningar-
leysa, mótsögn í sjálfu sér, að
tala um rlki, sem ekki reynir að
tryggja sitt eigið öryggi. Hlut-
leysisyfirlýsingin 1918 var gefin í
því skyni að veita þvílíka trygg-
ingu. Aðstæður í heiminum, þar
á meðal hernaðarþýðing fslands,
voru þá allt aðrar en nú. Engu
að síður var hlutlysisyfirlýsing-
in sjálfsblekking frá upphafi.
Engir skýrðu það betur en ís-
lenzkir kommúnistar á árunum
fyrir 1939. Við förum nærri úm,
hvaðan þeir fengu þann fróðleik.
Frá þeim sömu, sem fyrir
skemmstu fordæmdu harðast til-
raunir með kjarnorkusprengjur,
en hafa nú eitrað andrúmsloftið
með tuguih þvílíkra tilrauna og
hælast þessa dagana um yfir, að
enn meirj. ógnir séu í vændum.
Hernám fslands í maí 1940, aðr-
ir atburðir seinni heimsstyrjald-
arinnar og allt heimsástand sann-
ar, að traust á hlutleysisyfirlýs-
ingu væri nú verra en sjálfs-
blekking. Það væri svik við ís-
lenzku þjóðina, svik við’málstað
frelsisins, svik við tilraunir til
að hindra, að þriðja heimsstyrj-
öldin brjótist út.
Engin þjóð er vill halda uppi
sjálfstæðu ríki, lætur sér nægja
eina saman yfirlýsingu um hlut-
leysi. Þær hafa allar sínar eigin
varnir, sinn eigin her til að verja
sig, ef á þær verður ráðizt. Her
ir þeirra eru litlir eða stórir eft-
ir atvikum, en þeir eru ætlaðir til
að sýna, að þjóðirnar meti frelsi
sitt og vilji einhverju fyrir það
fórna.
Jafnvel við veikburða her eru
tengdar þær vonir, að hann geti
varizt svo lengi, að öðrum gefist
ráðrúm til að koma til hjálpar,
ef í harðbakka slær. Þær vonir
eru á mismunandi sterkum rök-
um reistar. Ég skal ekki ræða um
það í dag, hvort sá tími komi, að
íslendingar stofni sitt eigið varn
arlið og það geti orðið svo sterkt,
að erlends liðs sé ekki þörf í land
inu. Hitt segi ég, að á meðan við
viljum ekkj eða teljum okfcur
ekki fært að gera þetta, þá eigum
við ekki annars úrkosta, ef við
viljum teljast meðal sjálfstæðra
þjóða en að tryggja okkur með
bandalagi við aðra og með dvöl
erlends varnarlis hér, meðan
sama ástand helzt í heimsmálum
og nú.
Varnarlaust hlutleysi býður
heim árás.
Ef við rækjum varnarliðið úr
landi og hyrfum úr Atlantshafs-
Framhald á bls. 16.