Morgunblaðið - 24.10.1961, Blaðsíða 11

Þriðjudagur 24. okt. 1961
MORGUNBLAÐIÐ
11
i.anir r»i~nrnr p-— **•■

Byltingin frá degi til dags
til að votta þeim virðingu
sina. Höfðu þeir verið grafn-
ir upp og voru síðan jarð-
settir með viðhöfn. Jafnframt
var því lýst yfir, að þeir
hefðu verið teknir af lífi al-
saklausir.
BYI/TINGIN
Þetta var í stuttu máli for-
saga og aðdragandi uppreisn-
arinnar fyrir fimm árum.
Það er löng og flókin saga
um svik, lygar, pyndingar,
réttarmorð, ógnaröld lögreglu
veldis, innbyrðis baráttu
valdastreitumanna og algera
undirgefni ungverskra vald-
hafa við fyrirmæli foringj-
anna í Moskvu. Meðan þess-
um óhugnanlega skrípaleik
fór fram, lifði ungversk al-
þýða við skort og stöðugan
ótta. Sagt er að nálega hver
einasti Ungverji, jafnt valda-
menn sem almúginn, hafi
gengið með „bjöllu-óttann“,
þ.e. óttann við að vera
vakinn upp af dyrabjöllunni
um miðja nótt og fluttur
burt —• í nauðungarvinnu í
Sovétríkjunum, í þrælabúðir,
í fangelsi eða á aftökustað-
inn.
Dagar hinnar skammlifu
byltingar voru hlaðnir eftir-
væntingu, ótta, hugrekki,
fórnarlund. Bak við hinar
köldu og stuttorðu lýsingar
blaða og útvarps af þessum
atburðum liggur mikil og
geigvænleg harmsaga, sem
þeir einir getá gert sér fulla
grein fyrir, er þátt tóku í
harmleiknum. Orð og myndir
lýsa því ekki nema að sára-
litlu leyti, og samt varð ung-
verska byltingin einn áhrifa-
mesti viðburður í sögu Ev-
rópu á þessari öld í hugum
milljóna manna, og hefur þó
margt sögulegt gengið yfir
álfuna á liðnum sextíu árum.
Sjaldan hefur óundirbúin og
á ýmsan hátt handahófs-
kennd bylting hrifið með sér
heila þjóð svo snögglega og
svo algerlega. Sjaldan hefur
ofurefli vopna og mannafla
verið beitt gegn varnarlítilli
alþýðunni af jafn skefjalausu
miskunnarleysi — og það í
nafni stefnu sem státað hef-
ur af því í meir en 40 ár að
bera hag lítilmagnans fyrir
brjósti. Aldrei fyrr var grím-
unni svipt jafn eftirminni-
lega frá hinni sönnu ásjónu
kommúnismans. Aldrei á
þessari öld hefur baráttan
fyrir frelsinu verið jafn von-
laus og hugprúð eins og í
Ungverjalandi fyrir fimm ár-
um — nema ef vera skyldi í
Varsjá árið 1944, þegar Rúss-
ar tóku höndum saman við
erkifjandann um að þurrka
út tugi þúsunda manna á
rúmum mánuði.
Hið heimskunna banda-
ríska ljóðskáld Archibald
MacLeish reit eftirfatandi
orð um imgverska harmleik-
inn, og gætu þau verið berg-
mál af því sem Gísli Bryn-
júlfsson skrifaði fyrir rúmri
öld um sams konar viðburð
á sama stað:
„Við tölum ekki um ung-
verska byltingu. Við tölum
um ungversku hörmungarn-
ar. Frá þeirri stund, þegar
valdhafar kommúnismans í
Búdapest hófu skothríð á
varnarlausan mannfjölda og
breyttu átökum sínum við
ungversku þjóðina úr pólitísk
um átökum, sem þeir gátu
ekki unnið, í vopnuð átök,
sem þeir gátu ekki tapað
vegna hinnar rússnesku hjálp
ar, frá þeirri stund var ó-
hjákvæmilegt að imgverska
byltingin yrði brotin á bak
aftur. yeröldixx virtist líta
svo á, að hún ætti ekki ann-
an kost, að frátöldu kjarn-
orkustríði, en sitja aðgerða-
laus og horfa á það með
hryllingi og viðbjóði, hvernig
reiðri þjóð var markvisst og
grimmilega tortímt með ofur
efli liðs og samvizkulausum
svikum.
Það er vissulega skiljan-
legt, að Bandaríkin beri
kinnroða fyrir getuleysi okk-
ar til að hafast nokkuð að í
þessari martröð. Eigi að síður
megum við ekki gleyma því
í öllum hörmungunum og
þjáningunni, að við skuldum
ungversku þjóðinni meira en
meðaumkun okkar. Við
skuldum henni líka stolt okk
ar og virðingu. Því ósigur
hennar var einnig sigur.
Þessir ungversku stúdentar
og verkamenn og konur og
vopnuðu börn hafa gert
meira til að innsigla framtíð
kommúnismans en herfýlki
eða stjórnmálamenn höfðu
gert á undan þeim. Þau hafa
fórnað meiru og afrekað
meira. Því það sem þau
gerðu var að afhjúpa skefja-
lausa hræsni kommúnismans
fyrir augunum á allri Asíu,
allri Afríku, allri heimsbyggð
inni. Meðan til eru menn,
hvar sem er í heiminum,
sem muna morðið á ung-
versku þjóðinni, munu Sovét
ríkin aldrei framar geta tekið
á sig gervi velgerðamanns
mannkynsins. Hinar látnu
hetjur Ungverjalands hafa
svipt grímunni burt. Hendur
þeirra halda á tætlum henn-
ar í gröfunum“.
ÞJOÐARMORÐIÐ í Ungverja-
landi vakti furðu víða um
heim og réttláta reiði í öllum
löndum. 1 öllum helztu borg-
um jarðarinnar utan áhrifa-
svæðis kommúnismans komu
mílljónir manna saman til að
mótmæla þessum fáheyrða
glæpi. Alls staðar þar sem So-
vétríkin áttu sendiráð safnað-
ist múgur Og margmenni til að
láta í ljós gremju sína. Víða
kom til átaka og á nokkrum
stöðum var kveikt í sendiráðs-
byggingum, t. d. í Luxemborg.
1 París var kveikt í aðalstöðv-
um franska kommúnistaflokks
ins þar sem ritstjórnarskrifstof
ur kommúnistablaðsins „L’
Humanité' ‘eru til húsa. I Dan-
mörku tók öll þjóðin (nema
kannski einhverjir kommún-
istar) þátt í fimm mínútna
þögn í samúðarskyni við ung-
versku byltinguna. 1 Lundún-
um ger.gu stúdentar með svört
sorgarbönd um handlegginn,
og 600 gestir, sem boðið var í
sendiráðið þar vegna afmælis
rússnesku byltingarinnar, sátu
heima. Sömu sögu var að segja
úr flestum rússneskum sendi-
ráðum í heiminum, einnig hér
á Islandi, þar seih engir nema
kommúnistar létu sjá sig.
Mörgum fannst sem Sam-
einuðu þjóðirnar hefðu brugð-
izt skyldu sinni í ungversku
byltingunni. Dag Hammar-
skjöld fór þess á leit að sér-
stök rannsóknarnefnd Samein-
uðu þjóðanna fengi leyfi til að
heimsækja landið og athuga
allar aðstæður, en þeirri
beiðni var synjað, og Hamm-
arskjöld fékk ekki einu sinni
sjálfur að koma til landsins.
Salvador de Madariaga, hinn
kunni spænski rithöfundur
sem lifað hefur landflótta síð-
an Franco kúgaði spænsku
þjóðina undir sig, sagði m. a.:
„Hvers vegna senda Samein-
uðu þjóðirnar ekki Sovétríkj-
unum úrslitakosti og krefjast
heimkvaðningar rússnesku her
sveitanna frá Ungverjalandi
23. okt. Stúdentar í Búdapest
koma saman til að láta
í ljós samúð með hinni nýju stjórn
Póllands, sem Krúsjeff hafði reynt
að steypa úr stóli. Mannfjöldinn
hrópar: „Málfrelsi!** ,,Trúfrelsi!“
„Við munum aldrei verða þrælar!“
Vopnlaus mannfjöldinn heldur til
útvarpsstöðvarinnar í Búdapest,
þar sem öryggislögreglan hóf skot-
hríð á hann. Óeirðirnar hefjast. Um
kvöldið er risalíkneskjunni af Stal
ín steypt af stalli og hún brotin.
24. okt. Tíu þúsund rússneskir
hermenn koma til Búda-
pest með skridreka og brynvagna.
í>essir hermenn ásamt öryggislög-
reglunni strádrepa mannfjöldann
fyrir framan þinghúsið. Bardagar
hefjast um alla borgina. Ungverski
herinn dreifir vopnum til frelsis-
innan viku og tafarlauss vopna
hiés? Hvers vegna senda Sam-
einuðu þjóðirnar ekki gæzlu-
lið til Ungverjalands? Er það
vegna þess að Bandaríkin og
Bretland afhentu Sovétríkjun-
um Ungverjaland í Yalta? Ef
svc er, hafa þá ekki Sovétrík-
in fyrirgert þeim rétti sem þau
fe.ngu með þeim óheillavæn-
lega sáttmála? Eða er það af
ótta við allsherjarstríð og vetn
issprengjuna?
Ef svo er, hvers vegna
skyldu Sovétríkin ekki vera
jafn hrædd og við? Sovét-
stjórnin getur ekki treyst sínu
eigin fótgönguliði. Þess vegna
var þessi mergð af skriðdrek-
um send á vettvang. Geta vest
ræn ríki þolað þá vitneskju, að
einustu mennirnir sem barizt
hafa fyrir frelsi Ungverja-
lands, auk Ungverja sjálfra,
hafa verið rússnesku liðhlaup-
arnir? Er trú vestrænna ríkja
á frelsið svo veikburða, að þau
sjái ekki vonina um að frelsa
Austur-Evrópu og jafnvel So-
vétríkin sjálf undan kommún-
ismanum, ef þau taka ákveðna
afstöðu nú og koma í veg fyrir
morðið á ungversku þjóð-
inni? '*
Kommúnistaheimurinn fór
ekki heldur varhluta af þeim
hræringum. sem ungverska
byltingin olli um heim allan.
Starfsmenn ungverskra sendi-
ráða viða um heim gengu úr
þjónustu kommúnista. í Aust
urríki og mörgum löndum öðr-
um gengu stórir hópar manna
úr kommúnistaflokknum.
Margir franskir kommúnistar
voru sem þrumu slegnir. „Þið
þurfið ekki að spyrja mig hvað
ég segi um dráp á verkamönn
um“, sagði franskur málm-
steypumaður úr kommúnista-
flokknum. Helzti rithöfundur
franskra kommúnista, Jean-
Paul Sartre, gekk úr flokknum
með allt annað en hlýjum
kveðjum. 1 Englandi gerðist
það m. a. að „Gabriel“, sem
verið hafði skopteiknari komm
sveitanna. Kommúnistaforinginn
Ernö Gerö, sem kvatt hafði Rauða
herinn á vettvang, fer frá völdum
og við tekur Imre Nagy.
Uppreisnarmenn krefjast þess að
rússneski herinn hverfi úr landi.
25. okt. Nagy lýsir því yfir að
hann muni semja við
stjórnina í Moskvu um brottkvaðn-
ingu Bauða hersins jafnskjótt og
regla sé komin á. — Janos
Kadar, sem var innanríkisráð-
herra meðan Mindszenty-
réttarhöldin fóru fram, verður leið-
togi ungverska kommúnistaflokks-
ins. Strjálir bardagar í Búdapest,
frelsissveitirnar og rússnesku her-
sveitirnar koma sér upp virkjum.
26. okt. Bardagar hefjast úti á
landsbyggðinni.
27. okt. Nagy - endurskipuleggur
ríkisstjórnina. Uppreisnar
menn eru ekki ánægðir með breyt-
ingarnar á stjórninni. Þeir eru nú
sagðir hafa allan suðvesturhluta
Ungverjalands á valdi sínu.
28. okt. Nagy lýsir því yfir að
rússneski herinn muni
fara frá Búdapest.
29. okt. Rússamir neita að fara
fyrr en uppreisnarmenn
hafi lagt niður vopn. Uppreisnar-
menn neita að leggja niður vopn
fyrr en rússneski herinn sé far-
inn. Götubardagar hefjast að nýju.
Rússar hætta skyndilega að berj-
ast.
30. okt. Byrjað að flytja rússnesk
ar hersveitir frá Búdapest.
Uppreisnarmenn hafa borgina á
valdi sínu. Ungverski flugherinn
tilkynnir, að hann muni gera loft-
árás á rússneska skriðdreka ef
þeir hverfi ekki frá Búdapest inn-
an 12 klukkustunda. Uppreisnar-
menn ráðast á aðalstöðvar ung-
versku öryggislögreglunnar og á
skrifstofubyggingu kommúnista-
flokksins. Valdhafamir 1 Moskvu
segjast hafa til athugunar að
kveðja heim rússneskar hersveitir
únistaolaðsins „Daily Worker"
í 20 ár, sagði upp starfi sínu
ása’nt fjórðungi af ritstjórn
b’aðsms. Svipaða sögu var að
segja af danska kommúnista-
blaðinu „Land Og Folk“. Og
þannig mætti lengi telja.
Einn helzti fræðimaður og
frumkvöðull heimskommún-
ismans, Milovan Djilas, sem
síðar lenti í fangelsi hjá Tító,
skrifaði m. a. eftirfarandi í
bandaríska tímaritið „The
New Leader": „Byltingin í
Ungverjalandi táknar upphaf-
ið á endalokum kommúnism-
ans yfirleitt. . . . Ungverska
byltingin lýsti upp veg sem
önnur kommúnistaríki verða
að fara fyrr eða síðar ....
Þrátt fyrir kúgun Sovétríkj-
anna á Ungverjum, geta vald-
hafarnir í Moskvu ekki gert
annað en tefja fyrir breyting-
unum: þeir geta ekki komið
í veg fyrir þær þegar frá líð-
ur. . . . Ef heimsvaldastefna
Sovétríkjanna verður fyrir
skakkaföllum og leiðir þau
ekki út í styrjaldarævintýri,
munu þau einnig verða fyrir
veruicgum innri breytingum.
. . . Heimskommúnisminn
stendur andspænis stormasöm
um dögum og óyfirstíganíeg-
um erfiðleikum, og þjóðir
Austur-Evrópu eiga í vændum
nýja hetjulega baráttu fyrir
frelsi sínu og sjálfstæði“.
Titó marskálkur setti Djilas
að vísu í fangelsi fyrir þessi
ummæli Og önnur svipuð, m.
a. í bók hans, „Hin nýja stétt“,
en hann var sjálfur sárreiður
Rússum fyrir griðrofin á Nagy
og vegna grimmdar þeirra í
Ungvexjalandi. Leiddi það til
nýrra átaka millí Sovétríkj-
anna og Júgóslavíu. Jafnvel
í Póiiandi fóru stúdentar í
mótmælagöngur gegn Sovét-
rikjunum og verkamenn heimt
uðu að russneskir borgarar
yrðu sendir heim til sín. Og
til að kóróna allt saman, neit-
uðu Pólveijar að greiða at-
kvæði með Sovétríkjunum
gegn heimild handa rannsókn-
arnefnd Sameinuðu þjóðanna
til að heimsækja Ungverja-
land.
Þetta voru "okkrar vísbend-
ingar um það, að ungverska
byitingin var ekki algerlega
unnin fyrir gýg, þó henni
væri drekkt í blóði frelsisvin-
anna.
frá Ungverjalandi, Póllandi og
Rúmeníu að loknum samningsvið-
ræðum. Mindszenty kardínáli leyst-
ur úr prísundinni.
31. okt. Skriðdrekasveitir Rússa
halda áfram að hverfa frá
Búdapest. Sigurgleði meðal udd-
reisnarmanna. Lýðræðisflokkar
koma fram. Nagy leggur til að
Ungverjaland verði hlutlaust ríki.
Aðrir ráðherrar hvetja Rússa til að
yfirgefa Ungverjaland algerlega.
Rússneskir skriðdrekar taka sér
stöðu fyrir utan Búdapest.
1. nóv. Rússar senda liðsauka til
Ungverjalands. Nagy mót
mælir. Hann lýsir yfir hlutleysi
Ungverjalands og biður Sameinuðu
þjóðimar um vernd.
2. nóv. Fleiri rússneskar hersveit
ir koma til Ungverjalands.
Rússneskir skriðdrekar loka landa-
mærum Austurríkis.
3. nóv. Pal Maleter hershöfðingi,
hetja uppreisnarinnar og
nýskipaður hermálaráðherra, byrj-
ar samningsviðræður við rússneska
hershöfðingjann Malinin um brott-
kvaðningu rússneska hersins.
4. nóv. Rússar hefja árás að nýju.
Hundruð rússneskra skrið
dreka ráðast inn í Búdapest. Malet-
er og íélagar hans eru horfnir.
Rússar slátra fólkinu miskunnar-
laust, vinna nokkur virki uppreisn-
armanna og hóta að gera loftárás
á Búdapest, ef uppreisnarmenn gef
ist ekki upp. Mindszenty kardínáli
leitair hælis í bandaríska sendiráð-
inu. Nagy flýr á náðir júgóslav-
neska sendiráðsins. Kadar verður
forsætisráðherra. Ógnaröldin hefst
að nýju.
5. nóv. Útvarp uppreisnarmanna
getur aðeins sent orðsend-
ingar endrum og eins.
6. nóv. Útvarp uppreisnarmanna
sendir síðustu kveðju sína.
7. nóv. Uppreisnarmenn gera árás
á Rússa í Búdapest. Rúss-
nesku hersveitirnar berjast frá húsi
til húss. Síðasta útvarpsstöð upp-
reisnarmanna þagnar. Flóttamenn
streyma til Austurríkis. *
8. -10. nóv. Ungverskir kommún-
istar játa að flokkur
þeirra sé tvístraður. Eldurinn æð-
ir um Búdapest. Rússar ræna borg-
ina og hóta að svelta alla uppreisn
armenn sem ekki gefist upp strax.
11.-15. nóv. Rússar hefja stór-
fellda nauðungarflutn-
inga á vinnufærum Ungverjum til
þrælabúða í Sovétríkjunum. Alls-
herjarverkfall skellur á. Uppreisn-
armenn halda velli hér og þar úti
á landsbyggðinni. Bardagar brjótast
út við og við í Búdapest, þar til
síðasta virkið á eyju í Dóná fellur.
16.-17. nóv. Allsherjarverkfallið er
enn yfirstandandi. Kad
ar hótar að taka fyrir matvæla-
sendingar til borgarinnar ef verk-
fallinu haldi áfram.
18. nóv. Tilkyríht að 10.000 Ungverj
ar hafi verið fluttir nauð-
ungarflutningi til Sovétríkjanna.
19. -21. nóv. Aðeins urn 25% verka-
manna eru aftur komn
ir til vinnu sinnar. Kuldinn í Búda
pest er óvenjumikill og borgin hef-
ur aðeins 1/7 af þeim kolum sem
hún þarfnast og 1/3 af nauðsynlegu
rafmagni. Lömunarveiki og gula
hrjá borgina.
22. nóv. Ivan A. Serov hershöfð-
ingi, yfirmaður öryggislög
reglu Sovétríkjanna, tekur við
stjóm í Búdapest.
23. nóv. Imre Nagy fer frá sendi-
ráði Júgóslaviu eftir að
kommúnistar hafa heitið honum
griðum. Hann hverfur, og er talið
að Rússar hafi rænt honum.
24. nóv. Bardagar gjósa upp hér og
þar úti á landsbyggðinni.
Nokkrir rússneskir hermenn ger-
ast liðhlaupar. Aðrir skjóta á flótta
fólkið sem er að reyna að komast
til Austurríkis.
25. nóv. Verkalýðsráðið í Búda-
pest biður verkamenn að
hefja vinnu i 24 tíma, þar eð stjórn
Kadars hafi lofað að hefja samn-
inga um að Nagy taki aftur við
völdum og rússneskar hersveitir
verði sendar heim. Sagt er að Nagy
sé í Rúmeníu.
26. nóv. Fjöldi ungverskra flótta-
manna sem komnir eru til
Austurríkis nálgast 80.000.
27. nóv. Verkamenn byrja smátt
og smátt að vinna aftur.
28. nóv. Rússar heimta að gerð
verði nákvæm leit um allt
Ungverjaland að föðurlandsvinum,
sem voru viðriðnir byltinguna.

■