Morgunblaðið - 25.10.1961, Blaðsíða 15

Miðvikudagur 25. okt. 1961
M o n c v v n r 4 n 1 f>
15

VÍSIND ÖOG TÆK.NI
\J
Hvað ræður staðsetn-
ingu meginlandanna?
GREIN sú, er hér fer á
eftir, rekur í aðalatriðum
nýjar kenningar banda-
ríska vísindamannsins
Roberts S. Dietz um mynd-
un neðansjávarlandslags
og þróun þess, svo og sam-
band þeirra krafta, er
þarna eru að verki, við
staðsetningu og viðhald
meginlandanna.
Dietz setti þessar kenn-
ingar fram í náttúrufræði
ritinu NATURE í sumar.
EKKI er langt síðan menn
álitu, að jörðin væri umlukin
liarðri og sterkri skorpu, en
undir henni væri glóandi
kjarni, sem sýndi sig í eldgos-
Hugmyndir manna um
gerð jaioannnar naia oreytzt
mjog a seinm árum. r.ngmn.
álitur nú lengur, að iður jarð-
ar séu bráom. Þótt jórðin
verði afar heit, er dýpra kem-
ur, er þrýstingurinn þar svo
mikill, að bergtegundirnar
haldast í föstu eða seig-
fljótandi ástandi.
Nú á dögum er orðið jarð-
skorpa aðeins notað um megin
löndin, setlög þau er, liggja á
botni útlaganna og þunnt berg
lag undir þeim.
Meginlöndin eru gerð úr
granít, en botn úthafanna úr
gabbró. _ Meginlöndin eru all-
miklu léttari í sér en gabbróið.
Þessvegna fljóta þau í laginu,
sem undir er, kápunni
(mantle). Kápan er gerð úr
gabbró efst, neðar tekur það á
sig seigfljótandi mynd, er nefn
ist eclogite eða peridotite. Und
ir höfunum eru mörkin hér
um bil á 11,6 km dýpi, en und-
ir meginlöndum á 35 km dýpi.
A ýmsum stöðum undir eða
í meginlöndum og hafsbotni
hafa myndast pollar af bráðn-
um bergtegundum, sem brjót-
ast upp á yfirborðið í eld-
gosum.
Hinn frægi þýzki jarðfræð-
ingur Alfred Wegener hélt því
fram, að meginlöndin væru á
reki í kápunni. Hann taldi, að
Ameríka hefði áður fyrr verið
áföst við Evrópu, Afríku og
Asíu og væri enn á reki í vest-
urátt. Hugmynd þessa fékk
hann vegna hafsins, og helztu
útlínur vestur- og austur-
stranda Atlantshafsins eru
svipaðar.
★
Robert S. Dietz frá rann-
sóknarstöð Bandaríkjaflotans
í San Diego setti í sumar fram
kenningu um rek meginland-
anna, sem er hinum eldri
frábrugöin í veigamiklum
atriðum.
Wégener áleit á sínum tíma,
að meginionain „sigldu eins
og skip gegnum kapuna“ af
voldum kratta, er myndast við
snúning jarðarinnar. Andstæð-
ingar kenningar hans benda á,
að þótt kápan sé að nokkru
leyti seigfljótandi, er hún engu
veikari en meginlöndin. Auk
þess verður hvergi vart við, að
hafsbotninn hnoðist upp við
„framstafn" hins siglandi meg-
inlands, eins og hann ætti að
gera.
Af þessum ástæðum og ýms-
um fleiri, heldur Dietz því
fram, að meeinlöndin berist
með straum, sehi fyrirfinnist í
kápunni. Straumum þessum.
má líkja við suðu í seigfljót-
andi vökva: siunstaðar vellur
bergið upp og breiðist síðan
út til beggja hliða. Þar, sem
straumar þessir svo mætast,
þvingast bergið niður aftur.
Tillaga til þingsályktunar
um verðtryggingu lífeyris
A DÖGUNUM var úthlutað á Al-
þingi tillögu til þingsályktunar
uan verðtryggingu lífeyris, flutn-
ingsmaður er próf. Ólafur Björns
®on.
Þmgsályktunartillagan er á
þessa leið:
Alþingi ályktar að skora á
ríkisstjómina að láta fara fram
atbugun á því. hvemig fram-
kvæma megi verðtryggingu
frjálsira 1 íf eyristryggimga, bæðii
lífeyrissjóða verkalýðsfélaga og
amnarra launþegasamtaka og líf-
eyristrygginga á vegum einstakl-
inga. Verði niðunstöður þeirrar,
athugunair lagðar fyrir Alþingi
það, er nú situr. ef tími vinnst
til, ella fyrir naasta reglulegt Al-
þingi.
Greinargerð.
Skortur á fjármagni til upp-
ibygginigar atvinnuveganina hefur
löngum verið helzta efnahags-
vandaimál íslendinga. Megin-
orsök fjármagnsskortsins er hirns
vegar ónóg sparifjármyndun 'inn
enlands. Að sparifjármyndun
hins vegar 'hefur ekki orðið meiri
en raun er á. orsakast öðru frem-
ur af sirýmandi verðgildi pen-
inga að undanfömu.
Ein mikilvægasta hvöt manna
til þess að spara er sú að tryggja
sér viðunandi lífsviðurværi, eft-
m* að starfsorkam er þrotin. Þetta
gera menn með aðild að lífeyris-
ejóðum eða því að kaupa séir líf-
eyristrygginigu í einni eða ann-
arri mynd. 1 nágrannalöndum
okkar eru slíkar frjálsar lífeyris-
tryggingar mikilvægur þáttur í
þeirri sparifjármyndun. er á sér
stað. En vegna verðbólgunnar
hér á landi hefur enginn raun-
hæfur grumdvöllur verið fyrir
slíkri sparifjármyndun. Það mun
varla þekkjast, að einistaklingar
kaupi sér lífeyri, og rekstrar-
grundvöllur þeirra lífeyrissjóða,
er verkalýðsfélög og önnur laun-
iþegasamtök hafa stofnað með
samninguim við atvinnurekendur,
hlýtur að verða mjög hæpinn.
verði þeir ekki annaðhvort verð-
n-yggðir eða takast megi að gera
verðlagið stöðugt. Lífeyrissjóðir
á vegum hins opimbera, svo sem
hinn almenni lífeyrissjóður og
lífeyrissjóður opimberra starfs-
manna, em hins vegar raunvem-
lega verðtryggðir. en það er gert
með því, að ríkið leggur þessum
sjóðuim til það. sem á vamtar, til
þiess að tekjur þeirra geti staðið
undir hæk'kun lífeyrisgreiðslna
til samræmis við hækkandi verð-
iag.
Islenzfca þjóðfélagið hefur ekki
efni á því, að svo mikilvæg spam
aðarhvöt sem fyrirhyggjan fyrir
ellinni er, sé raunverulega löm-
uð. En svo hilýtur að verða, með-
an ekki eru gerðar ráðstafanir til
þess að verðtryggja það fé, sem
félög og einstaklingar leggja
fram til frjáisra lífeyristrygginga.
Slík ráðstöfun miindi og verða
lyftistöng aukinnar tryggingar-
starfsemi í landinu. sem telja má
Framhald á bls. 16.
Hann telur straumhraðann í
botni úthafanna vera nokkra
sentmetra á ári. 1 upphafi hef-
ur granítklumpurinn, sem
meginlöndin eru mynduð úr,
brotnað yfir þeim stöðum, þar
sem uppstreymi á sér stað. Síð
an hafa löndin borizt með
straumnum í yfirborði kápunn
ar, og eru nú staðsett yfir nið
urstreymi, þar sem straumar
frá öllum hliðum halda þeim
föstum. Sjávarbotninn heldur
áfram ferð sinni, Og ýtist und-
ir meginlöndin.
Þar sem bergið vellur upp
eru hryggir og spurngur í
botni úthafanna. Slíkar mynd-
anir liggja eftir endilöngu At-
lantshafinu, og er Island ein-
mitt staðsett á þeim. A þess-
um stöðum má búast við eld-
gosum og öðrum jarðhræring-
um.
Dietz telur að, tiltölulega
nýtt uppstreymi se unuxr Miö-
jarðarnaíinu.
★
Kenningin er í góðu sam-
ræmi við margar þenKtar stað
reyndir jarðsögunnar. Jarð-
fræðingar hafa lengi gert sér
grein fyrir þeim þrýstingi, sem
meginlöndin verða fyrir, og
töldu hann stafa af því, að jörð
in væri að kólna og dragast
saman. Þrýstingurinn er or-
sök myndunar fellingafjalla.
Hinsvegar gat kólnunarkenn-
ing þessi ekki útskýrt, að í
hafsbotninum eru togkraftar
finnanlegir.
Rek meginlandanna er nú
almennt viðurkennt. Hin nýja
kenning gerir einnig ráð fyrir
Neðansjávarlandslag í Atlantshafi. Eftir kortinu miðju
(þ.e.a.s. eftir hafinu miðju) liggur hrikalegur fjallgarður.
Hæstu tindar hans standa upp úr og mynda eyjarnar, sem
liggja í miðju Atlantshafinu. Eins og sjá má fylgir hann
stefnu stranda meginlandanna beggja vegna. Fjallgarður
þessi sýnár, hvar basaltið í hafsbotninum vellur upp
(basalt- blágrýti — grágrýti og gabbró eru tvær bergteg-
undir úr sömu efnum). Fjallgarður þessi er aðsetur hinna
ferlegustu umbrota, jarðskjálfta og eldgosa. Nærtækt
dæmi eru náttúruhamfarir þær, sem nú standa yfir á Trist- •
an da Cunha (syðst á kortimu), Island er einmitt staðsett
á mótum fjallgarðs þessa og hryggsins, er liggur frá Græn
landi til Bretlandseyja. Er því engín furða, þótt hér séu
umbrot. Við höfum eittuvert brot úr meginlöndunum
meðferðis, þar sem liparítið er, þvi að lipant og granit
eru tvær myndir sama bergs. Uievz telur einníg, ao upp-
streymi se unuir Iviiojaröarnafinu, en>ua eru eldgos og jaro-
skjaiitar algeng þar. Jarðskjáli'tar peir er herja iðuiega á
Tyrkland og iran eru væntanlega emnig afleioingar sama
uppstreymis. Ei' tii vill á Asia eiiir aö Kioina irá bocni IViið-
jaroarnaisins i átt tu Himaiajafjaiia.
þvi, eins og að framan segir,
en nú þarl ekki að gera ráð
fyrir, að meginlöndin plægi sig
áfram gegnum undirliggjandi
berg.
Kenningin gefur einnig
ágæta skýringu á því, að meg-
inlöndin skuli hafa haldizt
ofansjávar, jafn lengi Og mögu
legt er að rekja sögu þeirra,
þrátt fyrir það, að vatn Og
vindur hafa þrælað við að
sverfa þau niður. Sandurinn
og leirinn, sem berast út í haf-
ið færast með hafsbötninum
inn unciir meginlöndin og
verða þar að granít á ný. Flot-
magn granitsins í hinum
þyngri bergtegundum veldur
svo risi meginlandanna.
A hafsbotni finnast hvergi
jurta- eða dýraleifar eldri en
frá byrjun miðaldar jarðsög-
unnar. Einnig þessi staðreynd
er í fullu samræmi við
umrædda kenningu, hin eldri
lög hafa horfið undir megin-
löndin.
KRÓNU
MUtet&l ttekifóéiU)
— og húsið verður reist fyrir vinnings-
hafa hvar í byggð sem hann óskar