Morgunblaðið - 05.11.1961, Blaðsíða 1

IX
Sunnudagur 5. ndvemS&i
48. árgangur
251. tbl. — Sunnudagur 5. nóvember 1961
Prentsmiðja Morgurbiaðsina
■ ■
Oskjugosið einkenn-
andi fyrir íslenzk gos
Að samsetningu svipað og
undirstaða Reykjavikur
FYRIR nserri fjórum vi'kum fór
Askja að láta á sér bæra iinni í
miðju Ödáðathrauni, ofur hæg-
látlega í fyrstu, með því að
mynda nokkra nýja gufuhveri.
Siðan færðist hún smám saman í
aukana, þar til þann 26. október,
þegar glóandi hraunleðjan tók að
epýtast upp um sprungu, allt upp
í 500—600 metra í fyrstu átökun-
um. Og hún heldur áfram enn, þó
smám soman hafi af henni dregið
BÍðan fyrstu nóttina.
í>etta gos er að ‘því leyti óvenju
legt í sögu Islands, að sérfróðir
inerun hafa nú haft auga með því
frá upphafi og fóru strax og sjálft
Ihraunið tók að vella á staðinn til
Bthugana Við höfum nú rætt við
Iþrjá þeirra manna er fóru til
athugana á gosstöðvamar, til að
fá mynd af því sem þar hefur
gerzt, og spurt þá um athuganir
þeirra.
Ekki stórgos,
en allmikið hraungos.
Dr. Sigurður Þórarinsson fylgd
Ist með gosinu frá því fyrst sá-
ust gufumekkir í Öskju og var
fyrsti jarðfræðingurinn sem sá
sjálft gosið. — Ég hefi reynt að
fá sem gleggsta heildarmynd af
gosinu, segir hann, því þó mikil-
vægt sé að sem flestir geri sínar
athuganir, þá er gott að einhver
hafi heildarmyndina, og beri
saman frá einum tíma til annars
þar sem ekki er hægt að koma
nenis konar mælingum við. Ég
hefi því reynt að halda saman
upr’ýsingu.m frá upphafi.
— Það má ætla að þetta sé
idæmigert hraungos af þeirri teg
und sem algengust er á íslandi,
og sem mikið af mismunandi
nákvæmum sögnum er til um.
Þetta er fyrsta gosið af þessu
tagi ,sem fylgst er sæmilega með.
Það getur því varpað ljósi á
eldri gossagnir fyrir þá sem fást
við gossögu Islands. Stundum
eru aðeins til frásagnir af ein-
hverjum bjarma eða blossa og
erfitt að segja um hvað á að
telja til gosa og hvað ekki.
— í>ú ert að skrifa gossögu
Islands, er það ekki?
—• Jú, ég hefi verið að fást
við það í mörg ár. Nú ýtir það á
eftir að út er að koma stórt verk
á vegum Alþjóða eldfjallafélags-
ins með styrk frá UNESCO og á
það að vera saga hraungosa á
ýmsum stöðum frá upphafi byggð
ar. Nú stendur á 17. bindinu, sem
verður um gos á Islandi síðan
sögur hófust. Þó ég skrifi kannski
seinna fyllri sögu gosanna, þá
verður þarna beinagrindin.
— Óg hvemig er Oskjugosið í
samanburði við önnur slík gos á
Islandi?
— Enn sem komið er, er ekki
hægt að telja það til stórgosa,
en það er þó allmikið gos miðað
við samskonar hraungos. sem
verið 'hafa á landinu. Gosið sjálft
hefur sennilega byrjað um hádegi
þann 26. nóvember og það hefur
áreiðanlega verið mest í upphafi.
Heildarlega séð hefur stöðugt
dregið úr því síðan, þó ekki allt
af jafn mikið. Hversu mikið
hraun hefur komið, vil ég ekki
Ijósi á gosið. En úr því hefur
ekki verið unnið ennþá.
— En hvað um drunurnar, sem
sumir segja að hafi heyrzt til
byggða, og jafnvel ösku eða vik
ur, sem á að hafa borizt?
— Ég tel mjög vafasamt að
drunur hafi getað heyrzt langar
leiðir, því hávaðinn var ekki svo
mikill á staðnum. Vikurinn, sem
liggur sunnan við gossprunguna
í Oskju, hefur komið í upphafi
gossins, þá var norðlæg átt. En
ég tel lífcá vafasamt að nok'kur
aska eða vikur hafi borizt frá
Oskju til byggða.
•— Og hvað um framhald á gos
ifU?
— Ef ráða á af eldri fregnum
af gosum, þá getur hraun runnið
þarna eitthvað áfram, jafnvel í
mánuði. Að óbreyttum aðstæðum
fer nú meira í að bæta ofan á
það hraun sem áður er runnið en
að lengja hraunstrauminn. En á
árunum 1920—30 leið stutt á milli
þess sem hraungos hætti á einum
stað í Oskju og þangað til það
Próf. Trausti Einarsson með sýnishorn af Öskjuhrauni,
hann er að rannsaka.
sem
Við Öskju reyndist mér hraun-
ið heldur þynnra en Hekluhraun
ið við hraunjaðarinn. En þar er
það auðvitað nokkuð kælt. í
Þessi mynd er tekin í Oskju, og sýnir hvernig eldur og ís búa saman í þessu landi. Fremst er
jaðariim á nýja hrauninu, sem var heitt þegar það lagðist ofan á snjóinn, en hann er óbráðinn
alveg upp að röndinrii. Ofan á honum liggur þykkt vikurlag, sem kom í uppliafi gossins.
fullyrða þar eð það hefur ekki
verið mælt nákvæmlega. En ©g
hefi gert teikningar af því til
mimnis á ýmsum stigum. Svo safn
ar maður myndum, sem teknar
eru á ýmsum tímum og varpa
Jarðfræðingarnir Guðmundur Sigvaldason, Sigurður Þórarins-
son og Þorleifur Einarsson horfa á nýjan Ieirhver, sem farinn
er að láta Ula, ogvelta því fyrir sér hvort þarna kunni að
koma nýr gígur. Ljósm. E. Pá.
byrjaði á öðrum. Svo það er ekki
hægt að fullyrða rneitt um þetta.
Eg tel mjög ólíklegt að nokkurt
vikurgos verði.
Hitincn og seigjan.
Próf. Trausti Einarsson gerði
ýmsar eðlisfræðilegar athuganir
á Hekluhrauninu á símum tíma,
og birtust m. a. ritgerðir eftir
hann um það í safnritinu á emsku
sem Vísindafélag íslendinga gaf
út um Heklugosið. Þegar Askja
fór af stað, leið ekki á löngu áð-
ut en hann var komiran á stað-
inn, til að athuga ýmsa eðlisfræði
lega eiginleika hims nýja hrauns.
Við hittum próf. Trausta að máli
er hann kom aftur með fullan
mal af hraunsýnisharnum.
— Tvennt af því sem nauðsyn-
legt er að vita, er hitinn 1 hraun
inu og seigjan í því, sagði Trausti.
Til að finná seigjuna hefi ég not-
að sérstaka aðferð sem ég veit
ekki til að hafi verði notuð í
hrauni fyrr en við Heklu. Þessa
aðferð má nefna ístunguaðferð.
Hún er í því fólgin að finna hve
hratt teiranimn gengur í hraun-
massann. En til að geta beitt
þessari aðferð, verður maður að
komast í seilingsfjarlæg, og það
er oft erfibt. Eg rauk því til að
láta útbúa mér skjöld til hlífðar
áður en ég lagði af stað.
gígnum er það vafalaust miklu
þynnra. En það e.r ekki þægilagt
að komast þar að og stinga tein-
inum í. Til eru fleiri aðferðir til
að mæla þetta, t. d. að abhuga
rennslishraðann, þar sem hraum-
ið rennur í stokk. ístumguaðferð-
arinnar sem ég notaði við Heklu-
hraunið er getið í nýútkominmi
bók um þetta efni í Noregi.
— En hitinn? Hvað reyndist
hann mikill?
— 1 fljótu bragði athugað virð-
ist glóðim í hraunröndinni vera
1000 stig og óhætt mun að reikna
með yfir 1200 stiga hita í gígn-
um. En ég er ekkí búinn að
reikna þetta endanlega. Það er
þýðingarlaust að ætla að stinga
hitamæli í hraunið, og því verð-
ur að beita öðrum aðferðum við
að mæla hitann. Kemur þá helzt
til greina svokölluð ljósfræðileg
aðferð. Þá hefur maður peru,
sem hægt er að breita hitanum
á og lit glóðarþráðarins. Því heit-
ari sem þráðurinn er, þeim mun
hvitleitari verður hann. Síðan
horfi ég á þráðinn og ber saman
við litinn á hrauninu.
Um leið og Trausti útskýrir
þetta, stillir hann tæki sitt.á lit- Ikögglar í upphafi gossins, en amn
inn sem hann sá í gígnum í Öskju ars myndaðist askan við rifnun í
pg einnig þann sem hann sá í seigfljótandi hraunleðju. Þá
hraunglóðinni og leyfir blaða- mynduðust eins og finar nálar
1000 stiga heitu og 1200 stiga
heitu hrauni.
Hitinm og seigjan í hraunimu
gefa miklar upplýsingar en það
eru fleiri eiginleikar þess, sema
athuga þarf, segir Trausti. T. d,
ihvernig storknunin fer fram-
Hraunið getur storknað svo að
það verði að gleri eða að krist-
allasamsöfnum. Það var mjög
fróðlegt að fylgjast með því í
Hekluhrauninu hvenær myndað
ist gler og hvenæ.r ekki. Og nú
er ég mjög forvitinn að sjá hvort
iþetta var eitthvað sérstakt fyrir
Hekluhraunið eða hvort það
sama gildir einnig í Öskjuhraum-
inu. Eg tók með mér ýmis sýnis-
hom þaðan til athugunar. Hér er
t.d. moli, sem hefur storknað
sjálfur smám saman, og hér er
amnar, sem ég kippti fljótandi úr
hraunj aðrinum og snöggkældi í
snjó. Ég reyndi að stöðva storkn
ima á ýmsum stigum, til að sjá
hvernig þetta fer fram.
Vatnsinnihald oa' vikur.
Þá er það vatnið í upphafs-
hrauninu, sem fróðlegt er að vita
um. Holurnar í hraunleðljunni
stafa af gufubólum, sem að lang
mestu leyti eru vatnsbólur. I eid-
fjallafræðinni er mikill áhugi fyr
ir að vita hve mikið vatnið er og
hvað það gerir. Þeim mun meira
vatn, þeim mun meiri sprenging
rr. Ég náði talsverðu af sýnis-
hornum af ýmsum stöðum í
Hekluhrauninu, og reiknaðist
svo til að 0,4% af þunga þess
væri vatn. Þetta þarf líka að
athuga í Öskjuhrauninu.
— Hvers konar hraun er
Öskjuhraunið nýja?
— Grágrýtið sem Reykjavík
stendur á er mjög vel kristallað
basalthraun. Sennilega er Öskju-
hraunið samskonar. En það er
allt mjög fínkomótt og þarf
smásjá til að sjá hvernig það er.
Það virðist vera helluhraun næst
gosstaðnum, en apalhraun alls
staðar fjær. Venjulega hefur það
fyrirbrigði verið skýrt þannig að
þetta stafi af lofttapinu í hraun-
inu. Ég er samt ekki trúaður á
það. Eg held að þegar seigjan
eykst, verði mikil innri bylting í
hraunstraumnum og helluhraun-
ið verði þá að apalhrauni.
— En hvað um vikurinn, sem
kom fyrst í Oskjugosinu?
— I gosinu er mjög þunnfljót-
andi hraun og upp í gegnum það
hefur ruðzt loft, sem rífur þessa
leðj-u í mjög fínar tætlur. í
Heklugosinu myndaðist þetta á
annan hátt. Þar voru heilir vikur
manninum að sjá litarmuninn á
Framh. á bls. 2.