Morgunblaðið - 30.11.1961, Blaðsíða 10

10
MORGVNVLAÐIÐ
Fimmtudagur 30. nóv. 196)
Saga Reykjavíkur
EKKI verður því neitað að margt
blasir það við augum utanhúss
hér í hoíuðstaðnusm sem virðist
benda til þess, að ekki sé Reyk-
víkingum næsta ant um bæinn
sinn. Enn sannleikurinn mun sá,
að þessi alltof mörgu ómenning
armerki beri fremur vott um al-
mennan skort á siðfágum og
smekkvísi heldur en ræktarleysi.
Til allrar hamingju mun hitt líka
satt, að smámsaman séum við að
vaxa upp úr þessari leiðinlegu og
skaðlegu ómenningu. Við þurfum
ekki að fara langt aftur í tím-
ann til þess að finna þessum
orðum stað með nokkrum sam-
anburði; einn áratugur nægir.
I>að er annar svipur á Reykjavík
núna en var fyrir tíu árum og að
öðrum tíu árum hér frá, ætti að
mega vænta þess að þá verði hún
orðin að sæmilega hreinlegum
bæ, með Ijósu og björtu yfir-
bragði. Húsin sem nú eru dökk
og dimmgrá að lit, dumbrauð eða
sóðalega gul, verða þá væntan-
lega orðin ljós á lit, göturnar sem
nú eru ekki annað en svað, skul-
um við vona að þá verði búið að
malbika eða öllu heldur stein-
steypa, að komnar verði þá hellu
lagðar gangstéttir þar sem við
verðum nú að vaða forina upp á
ristar þegar blautt er um, og
nálega eins djúpt lag af mold-
ryki í þurrviðrum. Og þá ættu
að vera að mestu leyti horfnir úr
sögunni sandbyljirnir, sem nú
Á r n i Ó I a
fylla vitin (og líka gluggakisturn-
ar) jafnskjótt og hvessir á norð-
an. Og þá verður farið að klippa
trén í görðunum svo að þau hætti
að minna á skakkhyrndar eða
hornbrotnar ær; og þá verður
trjálimið meðfram gangstéttun-
um ekki látið hanga svo niður
að fólk hröklist af þeim út á ak-
brautina, þar sem bílarnir æða
áfram.
Já, „hönd konu minnar bar
harðindaspor, en hún var þó alt
um það mín“; og hversu ósnyrti-
leg sem okkar litla höfuðborg er,
og hversu illa sem hún stenzt sam
anburð við jafnvel fiskiþorp
grannþjóðanna, þá er það nú
samt sannleikurinn a, Reykvík-
ingar elska hana. Þeir-finna þá
ást allrabezt í brjósti sér þegar
þeir hafa dvalizt fjarvistum og
hún kemur á ný í augsýn. Hvað
þeim hlýnar þá til hennar. Og
þegar þeir um dimma nótt eru
komnir svo í námunda að þeir
sjái úr flugunni ofan á ljósadýrð
bæjarins — er það ekki undur
samleg tilfinning sem þá vaknar
í brjóstinu?
Já, hversu áfátt sem okkur ann
ars er í umgengni við hana, þá er
þó borgin okkur sannarlega kær.
Og ef við, því miður, erum ófús
að gera mikið fyrir hana, þá vilj-
um við samt helzt vita sem allra-
mest um hana, fortíð hennar
jafnt sem nútíðina. Helzt vildum
við kunna hvert sigurljóð og
hverja raunabögu hennar; helzt
kunna alla hennar sögu, sögu
gleðidaganna og sögu raunadag-
anna. Við viljum sjá hana eins
Og hún var hörmungadaginn
mikla 7. apríl 1906, og við viljum
sjá hana eins og hún var sólskins
daginn 17. júní 1911, þegar ökk-
ur fannst hún vera að heilsa nýrri
og betri öld. En í sandfoki tím-
ans skeflir yfir jafnvel rauna-
dagana miklu og gleðidagana
björtu, og enn dýpri skaflar hlað
ast yfir spor tilbreytingarlitlu
starfsdaganna. En einnig þá daga
viljum við láta grafa upp og sýna
okkur í skuggsjá sögunnar. Því
víst eru þeir dagar, þessir hvers-
dagslegu, uppistaðan í lífinu, lífi
einstaklings og lífi þjóðar. ívafið
í þeim köllum við grátt, en ívafið
í hinum margbreytilega liti —
liti hrygðarinnar og liti gleðinn-
ar. —
En þennan uppgröft megnum
við ekki að gera sjálf; það er
starf sem þar til kjörnir menn
— alltaf örfáir — verða að vinna
fyrir okkur. Og hvað við megum
vera þessum fágætu mönnum
þakklát fyrir verk þeirra, ef við
hugleiðum það af skilningi.
Annað veifið nú að undan-
föruu hefi ég stund og stund ver-
ið að líta yfir mikið starf eins
þessara ötulu og óþreytandi upp-
mokstrarmanna: áratuga starf
Árna Óla. Eg hefi að síðustu ver-
ið að lesa nýjustu bók hans, sem
hann nefnir Skuggsjá Reykjavík-
ur. Og að rýna í þessar fjölbreyti-
legu og fróðlegu bækur hans,
hefir að síðustu vakið hjá mér
svo margar hugsanir að mér finst
ég verða að víkja. að nokkrum
þeirra á almennum vettvangi.
En það er þó af skiljanlegum
ástæðum aðeins örfátt sem ég get
vikið að í einni blaðagrein, sem
ekki með nokkru móti má verða
löng.
Eg skal þá snöggvast grípa aft-
ur fyrir mig til þess sem ég
sagði rétt núna; sem sé, að m'st
hugsa Reykvíkingar af ræktar-
sem um bæinn sinn. Þetta kemur
berlega fram í því, að hvenær
sem út er gefin einhver bók am
Reykjavík og sögu hennar, þá
er sú bók tætt út svo að hún
hverfur nálega tafarlaust af
markaðinum. Löng upptalning er
hér óþörf. Saga Reykjavíkur eft-
ir Klemens Jónsson var sökum
stærðar sinnar eðlilega nokkuð
dýr, og hún kom út þegar kaup-
geta almennings var lítil, svo
margfalt minni en nú. Eigi að sið-
ux var þó upplagið fljótt að
hverfa. Fyrri útgáfan af Árbók-
um Reykjavíkur, stórri bók, eftir
Jón biskup Helgason, hvarf í
einu vetfangi að heita mátti, og
önnur bók hans, Þeir sem settu
svip á bæinn (prentuð beinlínis
fyrir mína afskiptasemi), seldist
upp á fáum dögum, þó að upp-
lagið væri með stærra móti. Svip-
aða sögu er að segja um bækur
Árna Óla, og vantar þó á að þær
hafi verið einskorðaðar við sögu
Reykjavíkur, þangað til þessi síð-
asta, sem að framan var nefnd;
en fyrir Reykvíkinga má hún telj
ast merkust þeirra allra.
Þessar staðreyndir hygg ég að
sanni svo mál mitt að ekki verði
í móti mælt.
Ef ég væri að skrifa ritdóm,
mundi ég fara hér miklu nánara
út í efni þessarar bókar, því sð
það væri skemmtilegt verk. En
ritdóm er ég ekki að skrifa. Hins
vil ég ekki láta ógetið, að mér
virðist Árni Óla mikils góðs mak
legur af hálfu Reykvíkinga fyrir
það uppmokstursstarf sem hann
hefir fyrir þá unnið og orðið er
geysimikið. Eg vildi óska að enn
mætti hann lengi halda þvi á-
fram. Og annars til vildi ég óska;
en það er að hinar fyrri bækur
/-í

verið að halda fyrsta sam-
kvæmið, sem dótturróttir
hans, Celia Sandys, tók þátt
í sem „uppkomin stúlka“.
|| Hann stóð við þarna í tvo
tíma, og enginn var svo ónær
gætinn að telja kampavíns-
glösin sem hann drakk.
Það amar ekkert að honum
nema heyrnarleysið. Beztu
vinir hans hafa fyrir löngu
ráðlagt honum að fá sér heyrn
artæki, en hann eyddi því
jafnan með hægð, unz hann
þraut þolinmæðina og varð
vondur. Hann sagði að heyrn-
artækin gerðu rödd kunn-
ingjanna óþekkjanlega. Auk
þess getur hann lesið og skrif
að því meir, sem hann heyrir
minna. Því sjónin er ágæt.
Ohurohill er hættur að eta
reyktan lax og kjúkling í
litla skatt, og var það gert
forsætisráðherranum og
sagði: „Eg lifi mjög fábrotnu
lífi. Eg drekk ekki áfengi og
ég reyki ekki. Eg iðka fim-
leika og heilsan er 10 T% góð.“
„Marskálkur“, sawoi Cbur-
chill eftir langa þögn. „Eg et
það sem mig langar í, og hve-
nær sem mig langar í það. Eg
reyki og ég drekk og iðka aldr
ei fimleika. Heilsan er 105%
góð.“
— Sir Winston Churchill
hefur nóg að bíta og brenna,
en ríkur er hann ekki. Hann
græðir vel á bókum sínum,
en ríkið tekur mikið af því í
skatt. I fyrra tók hann í fyrsta
skipti við eftirlaunum þeim,
sem honum ber, sem fyrrver-
andi forsætisráðherra, en þau
eru 5.600 pund á ári. Hann
býr á víxl í Chartwell .og í
CHURCHILL
heyrír illa
en neitar að nota heyrnartæki

WINSTON Churtíhill er orð-
inn svo heyrnardaufur, að erf-
itt er að tala við hann. Þess
hefur verið óskað, bæði opin-
berlega af kunningjum hans,
að hann fengi sér heyrnar-
hjálp, en hann tekur það ekki
í mál og segist heyra allt sem
hann vilji heyra, en telur
hlunnindi, að heyra ekki hitt.
Hann er 87 ára í dag, 30.
nóvember. Fyrir nokkru kvef
aðist hann svo illilega að hann
gat ekki mætt á árshátíð
gamla skólans síns í Harrow,
og nú héldu flestir, að hann
væri að berja í nestið og
bjuggust við þjóðarsorg. En
nokkrum dögum síðar lagði
tóbaksreyk út úr lyftunni í
Quagliano-klúbbnum, og reyk
urinn kom út úr Churchill.
Hann var að fara í klúbbinn
í tilefni af því, að þar var
samkvæmt læknisráði. Hins-
vegar skellir hann skolleyrum
við öllum læknisráðum um
áfengið. Maður, sem nýlega
var gestur hjá honum, segir
að það mundi hafa glatt
koníaksframleiðendur í Frakk
landi að sjá hve hressilega
Churchill drakk koníak eftir
miðdegisverðinn.
Frá stríðsárunum er til
saga um, að Montgomery mar-
skálkur — sem er annálaður
fyrir sparneytni og hófsemi.
ætlaði að vekja aðdáun hjá
húsi sínu í Hyde Park Gate í
London.
Hann málar minna uppá
síðkastið en hann gerði áður.
En í Chartwell eru um 400
myndir eftir hann, svo að erf-
ingjar fá talsvert til að skípta
á milli sín. Talið er að hon-
um finnist myndin ,,Bottle-
rama“ sú bezta, sem hann hef
ur gert. Hún hangir á bezta
stað í aðalstofunni, og er af
fjöldamörgum whisky- og
koníaksflöskum — öllum
tómum.
og reykir og drekkur
eins og áður
hans yrðu sem fyrst prentaðar
upp á ný, og þá gerð sameigin-
leg nafnaskrá yfir þær allar. Það
er hreint og beint nauðsynja-
verk.
En svo hefi ég miklu stærri il-
lögu fram að leggja og tel að
þar sé um merkilegt miál að ræða:
Við þurfum að fara að hugsa
fyrir ítarlegri og samfeldri sögu
Reykjavíkur, frá fyrstu tímum
allt til þessa dags. Klemens Jóns-
son hefir að vísu lagt undirstöð-
una og rutt brautina, en full-
nægjandi væri hans rit ekki þó
að gefið væri út á ný — sem ég
tel raunar að gera ætti til bráða-
birgða. Hann var sjálfur ótæm-
andi fróðleikssjór um j etta efni
(og raunar um margt fleira), en
það var Ijóður á hans ráði hve
spart hann miðlaði sínum mikla
fróðleik þegar hann skrifaði. Fyr
ir því er Reykjavíkursaga hans
(og Akureyrarsagan sömuleiðis)
brotakendari og beinagrindar-
legri en ástæða var til. Hann vita
skuld hafði óbeit á málæði (og
ekki er það honum til lasts), en
hann syndgaði með því að halda
um og aftur af sér. Eins og fleir-
um varð honum meðalhófið vand
ratað. Finnur bróðir hans rataði
réttari leið, og fyrir það varð
bókmenntasaga hans sú gersemi
sem hún alla daga verður.
Það er augljóst mál, að enn her
að hafa á þessu sama hátt og fyr.
Bæjarsjóður styrkti Klemens um
allmörg ár til þess að vinna að
sögunni. Þennan kost verður enn
að taka. Það verður að finna efni-
legan mann á meðal hinna yngri
fræðimanna og veita honum fjár-
styrk til þess að safna til sögu
bæjarins og rita hana. Og styrk-
inn verður að ætla honum um
a. m. k. tíu ára bil, ef til vill leng-
ur, enda má gera ráð fyrir að
sagan yrði, við skulum segja fer-
falt stærri en bók Klemensar.
Þetta fyrirtæki ætti ekki að vera
bæjarfélaginu ofvaxið. Það tak-
mark ætti að setja, að útkomu
sögunnar verði lokið ekki síðar
en 1986, helzt miklu fyr.
Þegar hafist er handa um ritun
þessarar sögu, mun það koma í
ljós, hve gagnlegt starf Árni Óla
vann á þessu sviði. Og alltaf verð
ur það mikið og margt í hans rit-
um, sem ekki fer inn í hina al-
mennu sögu og ekki á þar heima,
en er þó ekki síður merkilegt
fyrir það. Hans rit munu lengi
halda gildi sínu; en þar r eð er
vitanlega ekki sagt að ekki kunni
frekari rannsóknir að bæta um
eitt og annað í þeini. ,
Náttúrlega þarf að halda verki
Árna áfram, líka eftir hans daga,
því að náman er í rauninni ótæm-
andi. Sumum rannsóknum hans
þarf að halda áfram einurn
áfanga lengra en hann hefir gert,
eða jafnvel átt kost á. Sem dæmi
vil ég nefna hinn fróðlega og
skemmtilega þátt nú í síðustu
bókinni um bókasafnshús Latínu
skólans, íþöku. Hver var Charles
Kelsall? Þess mun margur
spyrja og þess mun margur hafa
spurt allt frá öndverðu, en hér
á landi er fráleitt kostur þeirra
gagna, er spurningunni svari.
Svarsins verður að leita á Eng-
landi. Og rannsókn þess þar get-
ur naumast orðið næsta torveld,
úr því að arfleiðslumálið fór fyr-
ir Court of Chancery. Með þeim
lykli sem þar fæst, ætti að vera
auðvelt að opna dyr leyndardóms
ins. Og mynd af Kelsall þarf þá
að útvega.
Meðal þeirra heimilda, sem
enn hefir verið of lítill gaumur
gefinn, eru erlend rit þau er
eitthvað greina frá fslandi, og
þar verða þá ferðabækur fremst-
ar í flokki. Sumar þeirra á alveg
fortakaslaust að þýða af mikilli
vandvirkni og gefa þær út með
sem rækilegustum skýringum og
athugasemdum. Á meðal þeirra
er þannig átti fyrir löngu að vera
búið að gefa út, er ferðabúk eftir
Arthur Dillon, A Winter in Ice-
land and Laplaiid (London 1840),
þ. e. a. s. fyrra bindi hennar,
sem fjallar um dvöl hans á fs-
landi 1834—35. Bókin er frá upp-
hafi til enda verulega skemmtí-
leg, því að jafnvel frásögnin um
baslið við að komast hingað, held
ur lesandanum hugföngnum. Eng
in leið var að komast hingað frá
Englandi, heldur varð fyrst að
fara til Danmerkur, og til þess
að komast þangað, varð Dillon
fyrst að fara til Svíþjóðar, og
sjálfum Danakonungi átti hann
það að þakka að hingað komst
hann samjumars — á herskipi
sem var að sækja hingað Friðrik
Danaprins. Annar farþegi var á
skipinu og var sá sira Tómas
Sæmudsson, sem þá var að kóma
heim úr suðurför sinni. Þeir töl-
uðust við á ítölsku, því að t
henni var sira Tómas liðugri en
í ensku eða frönsku.
Hvenær sem þessi bólt verður
gefin út á íslenzku, þarf mjóg
að vanda til athugasemda og
skýringa, svo að þar er aðeins á
fárra færurn að gera vel, en langt
hygg ég að Árni Óla mundi kom-
ast þar. Það má ekki koma fyrir
að kastað sé höndum til þess
verks, en að sjálfsögðu er bað
ekki nauðsynlegt að sami maður-
inn geri hvorttveggja, að þýða og
gefa út. Annar sjálfsagður hlut-
ur er það, að í öllum slíkum þýð-
ingum sé sýnt blaðsíðutal frum-
ritsins, á samia hátt og gert var 1
Ferðabók Hendersons.
f íslenzkum ritum hefir víða
verið minst á Arthur Dillon og
að jafnaði talað um hann sem
aðalsmann (lávarð). Þetta er ekki
rétt. Hann var ekki aðalsmaður,
En frægir menn hafa öldum sam-
an borið þetta nafn, lávarðar og
riddara, og sennilegt þykir mér
að Dillon sá, er hér var, hafi ver-
ið aðalsmanns sonur, þó að ekki
sé mér ljóst hver faðir hans var.
Framh. á bls. 15.