Morgunblaðið - 03.12.1961, Side 8
8
MORGUNBLAÐ1Ð
Sunnudagur 3. des. 1961
4. DESEMBER fyrir 100 árum
fæddist einn af glæsilegustu for
dngjum íslenzku þjóðarinnar. —
Þann dag fæddist að Möðruvöll-
um í Hörgárdal akáldið og stjórn
málamaðurinn Hannes Hafstein,
er stóð um langt skeið í fremstu
víglínu og gerðist þjóðforingi í
frelsisbaráttu Islendinga og þeir
áttu að þakka marga sigra, er
unnust milli stjórnarskrárinnar
1874 og sambandslaganna 1918.
Hann varð fyrsti ráðherra ís-
lands (1904—1909) og tók aftur
við ráðherradómi sumarið 1912,
er hann gegndi til hausts 1914,
en þá bilaði heilsa hans. Hann
kom hvarvetna fram með virðu-
leik og festu og naut mikils
itrausts meðal Dana.
Kristján Albertsson rithöfund
Fjölskyldan á ísafirði: Marínó Hafstein, Sigurð ur, Kristjana Havstein, Ragnheiður og Hannes.
líf Hannesar Hafsíeins -
og stjórnmál
Eftir próf. Alexander
Jóhannesson
ur lýsir honum þannig í ævi-
sögu hans, er kemur út á morgun
hjá Almenna bókafélaginu*
„Öll ásýnd hans og fram-
ganga var heillandi, bar með
sér göfugan og stórbrotinn
mann, höfðingja og skáld, stillta,
virðulega karlmennsku, samfara
heitri og næmri lund, hátíðlegt
glaðlyndi og þunga alvöru;
Ijúfmennsku, nærgætni, kurteisi,
en undir niðri mikla og næma
skapsmuni, sem leyndust bak
við fyrirmannlegt ógeð á taum-
leysi og ofsa. Rómurinn var
engum öðrum líkur, dimmur,
djúpsóttur, hreimfagur, skapað-
ur til að flytja ljóð, alvörumál
eða hátíðarræðu, með hægum
þunga — — Hin blágráu augu
lágu djúpt, skin þeirra var
sterkt, tillitið fast, oftast milt.
Það sópaði að hinum stórvaxna
manni hvar sem hann fór, og
þó var framkoma hans full-
komlega látlaus“. Og svo var
hann ljóðskáld, eitt af vinsæl-
ustu og beztu skáldum íslands,
djarfur og víðsýnn og einn af
þeim höfuðskáldum, er söng
kraft. og þrek í þjóðina, er
henni lá mest á, í baráttu fyrir
frelsi og sjálfstæði.
Þótt margt hafi um Hannes
Hafstein verið ritað og hann
hafi átt við harðvítuga andstæð-
inga að etja, er gerðu honum
•llt til miska, eins og titt vill
verða um íslenzka stjórnmála-
menn, líta menn nú öðrum aug-
un á lífsstarf hans en meðan
hann stóð í miðri baráttunni.
Hann kaus að fara fram með
gætni og þoka frelsismálum ís-
lands áleiðis og reyndi þar
mjög á persónuleg áhrif hans á
danska stjórnmálamenn. Það er
sagt um hann, að hann hafi
m. a. fengið dönsku stjórnina
til að fallast á löggildingu ís-
lenzka fánans og haft er eftir
Valtý Guðmundssyni prófessor
að hann hafi talið það furðuleg-
asta afrek Hannesar Hafsteins.
En öll barátta hans miðaði í þá
átt, er síðar varð, að fá Dani
til að fallast á sjálfsákvörðunar- |
rétt íslendinga.
Framan við Stjórnarráðið er
standmynd Hannesar Hafsteins,
er minna á ókomnar kynslóðir
á hinn mikilvæga hlut hans í
þjóðársögunni. Skömmu eftir að
hann lézt (1922) sendu margir
íslendingar, jafnt andstæðingar
hans sem aðrir, út ávarp, þar
sem segir:
„Hvort sem litið er á Hannes
Hafstein sem stjórnmálamann
eða skáld, ann íslenzka þjóðin
honum svo mjög, að hann er
áreiðanlega einn þeirra manna,
sem hugir þjóðarinnar hafa
mest hneigzt að um síðustu
mannsaldra. Með afburða þreki
og lagni hefir hann átt svo
mikinn þátt í hvorutveggja: að
koma sjálfstæðismáli þjóðarinn-
ar fram, og a(S hrinda réttar-
bótum og framfaramálum henn-
ar áfram, að fyrir það getur
þjóðin aldrei sýnt þakklæti sitt
meira en verðugt er“.
v
Ætt og uppruni
Hannes var skírður Hannes
Þórður og voru foreldrar hans
Jörgen Pétur Havstein, amtmað
ur í Norður- og Austuramtinu,
og 3. kona hans Katrín Krist-
jana Gunnarsdóttir prests í
Laufási Gunnarssonar (systir
hins þjóðkunna athafnamanns
Tryggva Gunnarssonar), en
kona Gunnars prests var Jó-
hanna Kristjana Gunnlaugs-
dóttir sýslumanns Briem.
Karlleggur ættarinnar er rak-
inn til Færeyja og Noregs.
Snemma á 16. öld hrakti bát
með nokkrum unglingum langt
á haf út frá Noregi. Þeir lentu
í Færeyjum og þar settist einn
þeirra að, var sá nefndur
Heine, er varð prófastur eyj-
anna og fékk viðurnefnið haí-
reki. Ættarnafnið Hafstein
myndaðist á þann hátt, að
mönnum þótti fallegra að kenna
sig við hafstein eða dranga,
sem hvarvetna standa úr sjó við
strendur eyjanna.
Heine varð kynmargur í Fær-
eyjum. Einn sonur hans var
Jón Heinesen og var lögmaður,
annar var Magnús Heinesen,
frægur sjógarpur, er Danakon-
ungur sendi til að leita Græn-
lands (hefur Júlíus sál. Hav-
steen sýslumaður samið leikrit
um þenna ættingja sinn). Einn
af niðjum Jóns Heinesen, Nieis
Jakobsson Havsteen, var í sigl-
ingum til Indlands á yngri ár-
um, kvæntist síðar í Kaup-
mannahöfn og fékk borgarabréf
1775. Þau dóu frá tveim drengj-
um, Dúa 15 ára og Jakobi 13
ára, en móðurbróðir þeirra, Jó-
hann Höwisch, verzlunarstjóri
I við kóngsverzlunina í Hofsósi,
tók drengina að sér og gekk
þeim í föðurstað. Þeir komu til
Islands 1787. Eftir daga Höwisch
eignaðist Jakob Havsteen verzl-
unina. Hann var mesti dugnað-
armaður og keypti tvö stórbýli
í nánd við kaupstaðinn, Höfða
og Hof og auk þess Drangey.
Hann kvæntist beykisdóttur frá
Akureyri, Maren Birch. Yngsta
barn þeirra hét Pétur (f. 1812).
Hann var snemma hugaður og
harðgerr. Hann varð stúdent og
mælir rektor Bessastaðaskóla
með „þessum ágæta unga manni
vegna hans einstaka, hreina hug
arfars, hæversku, ástar á bók-
menntum og sálargöfgi". Tók
hann seinna lagapróf og varð
sýslumaður í Norður-Múlasýslu.
Eftir 5 ára sýslumennsku var
hann skipaður amtmaður og
flutti hann til Möðruvalla
1850. Hann kvæntist Guðrúnu
dóttur Hannesar Stephensens
prófasts á Ytra-Hólmi á Akranesi
og konu hans Þórunnar, er var
einkadóttir Magnúsar Stephen-
sens. Guðrún Kavsteen dó ung
að aldri. Lá manni hennar við
sturlun vegna sorgar og lögðu
þá' vinir hans að honum að kvæn
ast aftur og bentu honum á
frændkonu Guðrúnar, Sigríði
dóttir Ólafs Stephensens jústist-
ráðs í Viðey. Hjónaband þeirra
varð skammvint og átti hann svo
þriðju konuna.Kristjönu Gunn-
arsdóttur, sem var afbragð ann-
arra kvenna, enda elskaði hún
mjög sinn efnilega son Hannes.
Uppeldi
Hannes Þórður Hafsteinn (eins
og hann ritaði sig áskólaárunum)
sótti latínuskólann í Reykjavík
og varð stúdent 1880 með góðri
1. einkunn, á 19. ári. Reykjavík
hafði um þetta leyti 2500 íbúa
og var óhreinn bær með mest-
megnis einlyftum timburhúsum,
stakkstæðum hér og þar, nokkr-
um timburbryggjum, hjallariml-
um með sundmögum og siginni
grásleppu, með ódaun upp úr
Tjörninni og Læknum, engin götu
lýsing var þar. engin steinlögð
gata, en opnar skolprennurnar.
Götuljósker voru þó sett upp
1877 og áratugi síðar var komið
upp skiltum með götunöfnum og
númer sett á húsin.
Þrátt fyrir þetta voru margs
konar skemmtanir í bænum,
tombólur, dansleikir og söng-
skemmtanir. Matthías Jochums-
son var þá ritstjóri Þjóðóþfs, en
Björn Jónsson ritstjóri ísafoldar.
Þúsund ára afmælið fór fram
1874, konungskoma, mannfundir
um land allt, erlendir gestir og
herskip frá ýmsum löndum settu
sinn svip á bæinn. Þeim unga
Hannesi Hafstein þykir hann
vera kominn nær heimsmenn-
ingunni. Hann tekur þátt í blys-
för fyrir tónskáldið Pétur Guð-
johnsen fer til brennu á þrett-
ánda uppi við Skólavörðu, fer
á aðalhátíð skólans 8. apríl og
fylgist með öllu því merkasta,
er skeður í þessum litla bæ.
Jón Sigurðsson forseti kemur
tij þings og er honum haldið
samsæti í Glasgow og kvæði er
honum flutt eftir Gest Pálsson.
1875 er afhjúpað líkneski Thor-
valdsens gjöf frá Kaupmanna-
höfn til íslands á þúsund ára
afmælinu. Austurvöljur er
skreyttur yfir 50 fánum. Biskup
og landshöfðingi tala. Og um
jólin taka piltar upp skólahúfu,
úr dökkbláu klæði, framháa,
með hvítri snúru umhverfis, en
hörpu framan á. Hannes Hafstein
verður ritstjóri bekkjarblaðsins
Geysir, er hann kemst í annan
bekk. Hann er lítili og grannur.
er hann kemur í skóla, vel vax-
inn og kvikur á fæti. Efribekk-
ingar fóru oft illa með busana.
En Hannes vildi ekki láta sig,
en tók ósigrinum hjjóður og al-
varlegur. Hann reyndist afburða-
námsmaður og var oft efstur í
bekk, síðast á stúdentsprófi.
Hann þurfti ekkert að hafa fyrir
náminu, fluggáfaður. Hann tók
þátt í félagslífi og fundahöldum,
þar sem piltar æfðu sig í ræðu-
mennsku. Skólapiltar héldu uppi
jeiksýningum á sunnudagskvöld-
um, og skáldaklíka myndaðist og
í henni voru þeir Hannes Haf-
stein, Einar Hjörleifsson, Bertel
E. Ó. Þorleifsson og Jónas Jón-
asson (frá Hrafnagili). Annað
félag nefndist Ingólfur. Á sumr-
in fer Hannes heim til móður
sinnar, sem nú býr á Syðra-
Laugalandi í Eyjafirði. Hún elsk-
ar þennan son sinn og skrifar
honum með hverri ferð á vet-
urna og áminnir hann til allra
góðra hluta. Skólapiltar héldu
oft hópinn, norðanpijtar fóru
venjulega heim og heiman, vor
og haust og var þá oft gaman.
Hannes stækkar ört síðustu tvö
árin í skóla og verður með hærri
mönnum og vöxturinn er fagur
og karlmannlegur. En ekki ber
á skáldskapargáfu hans fyrr en
í 6. bekk. Hann velur sér þá að
yrkisefni Skarphéðin. Hann mæl
ir fyrir skál rektors — á jatínu
— á konungsafmæli 1879, en
rektor svarar á latínu. Hann
verður inspector scholae og á þá
m. a. að hafa umsjón við bænir
og kirkjugöngur. Hann er við-
staddur jarðarför Jóns Sigurðs-
sonar og frú Ingibjargar 8. maí
1880 og skrifar á eftir fyrstu
blaðagrein sína fyrir Norðling
á Akureyri skv. beiðni ritstjór-
ans Skafta Jósefssonar. Hannes
var mjög hrifinn af allri skipu-
lagningu og niðurskipun og lýsir
jarðarförinni mjög ítarlega.
Mánuði eftir jarðarförina er
lagður hornsteinn að Alþingis-
húsinu. Og nú verður hann stúd-
ent í júnílok 1880 og kveður
systur sína og mág, er hann bjó
hjá í Reykjavík. Þau bjóðast til
að kosta hann til náms í Kaup-
mannahöfn, fyrir utan Garð-
styrkinn. Hann fer norður til
móður sinnar til að kveðja, full-
ur af æskufjöri.
Og nú er hann kominn til
Kaupmannahafnar og býr ó
Garði. Hann verður að lesa lög,
þótt hugur hans standi til bók-
menntasögu eða heimspeki eða
náttúrufræði.
Og nú koma 6 ár við nám í
lögfræði, sem hann slær mjög
slöku við á þessum árum, en lýk-
ur þó lögfræðiprófi 1886 í júní,
með löku prófi.
Ógerlegt er í blaðagrein að
lýsa því helzta, sem kemur fyr-
ir ungan stúdent á sex árum í
stórri borg, eins og Kaupmanna-
höfn var þá í augum hins unga
manns (hafði þá nál. 230.000
íbúa). Hann yrkir mörg af sínu^
fegurstu kvæðum á þessum ár-
um, tekur þátt í stjórnmálalífi
íslenzkra stúdenta, eins og æ hef-
ir verið siður, gengur í fóst-
bræðralag með 3 öðrum íslenzk-
um skáldum, þeim Einari Hjör-
leifssyni, Bertel E. Ó. Þörleifs-
syni og Gesti Pálssyni. Þeir gáfu
út ritið Verðandi 1882 og voru
þar kvæði eftir Hnnes Hafstein
og Bertel, Kærleiksheimiiið eftir
Gest Pálsson og Upp og niður eft-
ir Einar Hjörleifsson.
Öll þessi ár hefir Kristjana,
móðir Hannesar, verið leiðarljós
hans, skrifað honum ótal bréf og
hvatt hann til dáða. Hún skrifar
honum m.a. 3. maí 1886: ,
einnig að það þurfi að vaxa upp
ný og kröftug þjóð til þess að
sannrar bótar sé von, en hvar
fáum við Móses? Hann getur ris-
ið upp þegar minnst varir, má-
ske þú verðir það, Hannes minn?
. . . alltaf hef ég óskað og óska
enn, að þú yrðir okkar fátæka
föðurlandi til einhvers gagns . . .“
Hafnarvist Hannesar er bráð-
um lokið. Nú er aðeins eftir 1V2
mánuður, þangað til hann fær
próf. Hann býr sig til heimferðar
og sttgur á land í Reykjavík 20.
júlí 1886. Það er sagt um hann,
að hann sé fallegasti maður á
öllu íslandi, dökkur á hár og
suðrænn yfirlitum, gleði og þrótt-
ur í svipnum, frægt skáld og
gáfaður ungur maður.
Störf og embætti-o. fl.
Hannes Hafstein er ekki fyrr
kominn heim en á hann hlaðast
ýmis störf. Hann er settur sýslu-
maður í Dalasýslu í nokkra mán-
uði og býr þá á Staðarfelli, síðar
skipaður málafærslumaður við
yfirréttinn í Reykjavík. Næsta
sumar á eftir er hann jafnframt
settur sýslumáður í Gullbringu-
og Kjósarsýslu. Er settur ritari
hjá landshöfðingja í ágúst 1889,
og verður endurskoðandi við
Landsbanka íslands frá 1. jan..
1890 og Verður loks skipaður
sýslumaður á Isafirði og bæjar-
fógeti og flytur þangað um vorið
1896. Loks er hann skipaður ráð-
herra fslands frá 1. febr. 1904, en
fær lausn 31. marz 1909 og þá
skipaður bankastjóri í fslands-
banka frá 1. apríl. Verður ráð-
herra á ný 25. júlí 1912, en fær
lausn 21. júlí 1914 og er þá á ný
skipaður bankastjóri í fslands-
banka og gegnir því starfi til
1917, er hann verður að hætta
vegna heilsubrests. Situr á Al-
þingi frá 1900—1918, ýmist fyrir
ísfirðinga eða Eyfirðinga eða
landskjörinn (1916 og næstu ár)
og er foringi Heimastjórnar-
flokksins 1901—1912. Tekur þátt i
mörgum milliþinganefndum, um
fjármál, skattamál 0. fl., er fuil-
trúi á Þingvallafundinum 1888,
forseti Sameinaðs þings 1912
m„ m.
Við sjáum af þessu, að hann
lifir og hrærist með þjóð sinni og
verður ráðherra samtals í 9 ár.
Þessi ungi og gáfaði maður,
sem hafði helzt óskað að ferðast
eftir próf og kynnast heimsmenn-
ingunni nánar, verður nú fram-
vegis að lifa og starfa fyrir litla
og fátæka þjóð, um langt skeið í
litlum og afskekktum bæ, þótt
hann taki brátt þátt í þingstörf-
um í Reykjavík og komist til
æðstu metorða. En skömmu eftir
að hann kemur heim (1887) verð-
ur hann hrifinn af 16 ára falíegri
stúlku Ragnheiði Melsteð (kjör-
dóttur Sigurðar Melsteðs lektors,
og konu hans, Ástríðar Helga-
dóttur biskups, er var föðursystir
hennar), en hún var Stefánsdóttir
piests að Ofanleiti Thordersens
og konu hans Sigríðar, miðkonu
Péturs Havsteens. Hún giftist síð-
an Hannesi og varð hjónaband
þeirra mjög farsælt, enda var
það almenningsálit síðar meir, er
hún var orðin ráðherrafrú, að
vart hefði sézt glæsilegri hjón á
öllu Islandi og þó víðar væri
leitað.
Þeim varð margra barna auðið:
Þau misstu 2 ungbörn (Sigurð,
tæpra 9 ára og Kristjönu, tæpra
12 ára), en þau, sem upp kom-
ust, voru: Ástríður, gift Þórarni
Kristjánssyni hafnarstjóra, Þór-
unn, gift Ragnari E. Kvaran
Framh. á bls. 10.