Morgunblaðið - 05.12.1961, Qupperneq 13

Þriðjudagur 5. des. 1961
MORGVN 8L AÐIÐ
13
Aldarminning Hannesar Hafsfeins:
Eftir honum verður lengur rnunað
en öðrum landstjdrnarmönnum
Ræða Bjarna Benediktssonar forsætisráðherra
ÉG VEIT engan íslenzkan mann,
er lifáð hefur á þessari öld, að
í ævi hans væru svo mörg yrkis-
efni fyrir skáld, sem með kynnu
að fara, eins og Hannes Hafstein.
Sjálfur var hann meðal helztu
skálda sinnar samtíðar Og mót-
aði sikáldskaparhneigðin ekki
einungis lífsviðihorf hans heldur
Ihafði úrslitaáhrif á lífsferil hans
og þar með sögu íslands. Um
skáldskap hans mun ég þó ekki
ræða. Það gerir annar mér miklu
fœrari. Ég mun einungis tala um
stjórnmálamanninn Hannes Haf-
stein Oig veit þó, að því fer fjarri,
að ég geti gert þeim þætti lífs-
starfs hans þau skil, sem vert
væri. Löngun mín er að líta hann
hlutlausum augum, ekki skoða
hann sem goð á stalli heldur
mann, sem barðist harðri baráttu,
þar sem rök mátti færa á báða
bóga, og meta síðan hver staða
hans er meðal íslenzkra stjórn-
málamanna á þessari öld.
Ætt og upphaf
Faðir Hannesar, Pétur amt-
maður, var mikil atkvæðamaðúr,
ódeigur til ákvarðana en ekki
einhamur á stundum. Hann hafði
verið tvíkvæntur áður en hann
fékk fyrir konu Kristjönu, móð-
ur Hannesar, er var honum miklu
yngri. Pétur amtmaður dó á með-
an Hannes var enn í æsku, en
Kristjana lifði son sinn, og var
hann henni ætíð mjög handgeng-
inn, enda ber öllum saman um,
að hún hafi verið afbragð ann-
arra kvenna. Foreldrar hennar
og bræður voru þjóð'kunmr og
var Tryggvi Gunnarsson þeirra
þekktastur, einkavinur o-g hjálp-
arhella Jóns Sigurðssonar á hans
efstu árum. Sjálfur var Tryggvi
einn mestai athafna- og áhrifa-
rnaður á síðasta fjórðungi 19. Og
fyrsta tug 20. aldar. Ætíð var
mjög gott með Tryggva og Hann-
esi, systursyni hans, og varð
Hannesi mikill styrkur að þeirri
frændsemi.
Hannes var þegar í æsku
manna álitlegastur, gott skáld
og líklegur til höfðingja. Hann
valdist til foringja meðal skóla-
pilta og stúdenta, bæði í Reykja-
víkurskóla og við Hafnarháskóla.
f lærða skólanum reyndist hann
ágætur námsmaður, en skáld-
skaparáhugi seinkaði laganámi
hans og gerði að verkum, að hann
fékk þá lægri einkunn en ella
Skömmu eftir heimkomuna
kvæntist Hannes Ragnheiði, dótt-
ur miðkonu föður síns. Mjög
þótti jafnræði með þeim hjónum
að höfðingsbrag og var til þess
vitnað, hversu hjónaband þeirra
væri ástríkt. Þrátt fyrir barna-
missi var hjónaband þeirra Hann-
esi hans mesti hamingjutímá,
enda vann hann á þeim árum
þau verk, sem getið hafa honum
orðstír, sem aldrei deyr.
Hannes verður
þingmaður
Fyrst eftir að Hannes kom fra
Kaupmannahöfn, og meðan hann
vann á skrifstofu landshöfðingja
í Reykjavík, fóru af honum litlar
sögur, en Magnús Stephensen,
landshöfðingi, maður vitur og
margreyndur, fékk á honum
miklar mætur. Þess vegna var
Hannes gerður sýslumaður ísa-
fjarðarsýslu, sem vandskipað var
i, bæði vegna þess að embættið
þótti í sjálfu sér erfitt en tekju-
mikið, og af því að um það stóð
enn mikill ófriður, eftir Skúlamál
in svokölluðu. Hannes gat sér gott
orð sem sýslumaður og frægðar
um allt land, þegar hann fór að
brezkum togara á Dýrafirði. Tog-
aramenn reyndu að granda hon-
um Og bátsverjum hans með þeim
afleiðingum, að sumir drukkn-
uðu, en Hannes hélt með herkj-
um lífi vegna frábærrar karl-
mennsku.
Næst vakti Hannes alþjóðar-
athygli, þegar hann, flestum að
óvörum, feldi séra Sigurð í Vig-
ur við þingkosningar í ísafjarðár-
sýslu árið 1900, og hlaút þar
sjálfur kosningu ásamt' Skúla
Thoroddsen, einum helzta stjórn-
málaandstæðingi sínum fyrr og
síðar. Fram að þessu hafði Hann-
es ekki tekið neina forystu í
stjórnmálum. Hann hafði raunar
tvívegis boðið sig fram til þing-
setu án þess að ná kosningu, en
að því er virðist látið sér úrslit-
in í léttu rúmi liggja. Honum
gazt lítt að tillögum Benedikts
sýslumanns Sveinssonar í stjórn-
skipunarmálinu, taldi þær ekki
raunhæfar, og þótti Islendingar
um of eyða kröftum sínum í
gagnslaust þóf við Dani, í stað
þess að einbeina huga sínum að
framikvæmdum og framförum
innanlands, sem hlytu að vera
forsenda fyrir auknu stjórnfreisi.
Á mieðan Benedikt réði enn stefn-
unni og í Danmörku var við völd
harðsvíruð íhaldsstjórn, sem
hafnaði öllum sjálfstæðiskröfum
íslendinga, varð Hannes því
nokkuð utan við meginstraum ís-
lenzkra stjórnmála. Það var fyr^t,
þegar við lá, að tillögur Valtys
Guðmundssonar, „Valtýzkan"
svokallaða, næðu fram að ganga,
að Hannes lét verulega að sér
kveða og hélt fram þeim skoðun-
um, sem fengu almennan hljóm-
grunn. Þegar hér var komið má
segja, að tillögur Benedikts væru
úr sögunni, enda andaðist hann í
þessum svifum, en Hannes hafði
sameinast honum og fylgismönn-
um hans í eindreginni anistöðu
við Valtýzkuna, þá hugmynd að
skipa skyldi sérstakan íslands-
ráðherra m>eð búsetu í Dan-
mörku en með setu á Alþingi og
ábyrgð fyrir því. Þetta var hin
mesta breyting, sem von þótti til,
að þáverandi íhaldsstjórn í Dan-
mörku fengist til að samþykkja
á stjórnarhögum íslands, en ýms-
ir, þar á meðal Hannes, töldu
hana verri en ekki.
Aflar heimastjórnar
Valtýingar töpuðu kosningum
1900 en á Alþin^i 1901 stóð mjög
glöggt, hver skoðunin hefði meiri
hluta, og réðu Valtýingar sarnt
meðferð mála þar vegna þess að
einn þingmanna, Arnljótur Ólafs
son, komst ekki til þings sökum
ellihrumleika. í miðjum klíðum
bárust fregnir af því, að stjórnar-
skipti væru orðin í Danmörku og
frjálslyndari menn teknir þar við
völdum. Engu að síður knúðu
Valtýingar með offorsi fram sam-
þýkkt frumv. síns. Varð þá að
ráði, að andstæðingar þeirra
fengu Hannes til að fara næsta
vetur til Kaupmannahafnar í því
skyni að fá dönsk stjórnarvöld til
að fallast á aðra og íslendingum
hagfeldari skipun.
Áður drap ég á það, að skáld-
skaparhneigð Hannesar hefði
dregið úr áhuga hans fyrir lög-
fræðinámi. Nú kom hún sér aftur
á móti í góðar þarfir. Einangrun
frá þarlandsmönnum einkenndi
löngum dvöl íslendinga í Kaup-
mannahöfn. Ég hefi stundum
furðað mig á því, að allar þær
aldir, sem ísland var í fram-
kvæmd óaðskiljanlegur hluti
Danaveldis, skyldi enginn íslend-
ingur komast til verulegra eða
a. m. k. varanlegra valda í Dan-
mörku. Því að ekki eru ílending-
ar Dönum þeim mun ver gefnir,
að þeir séu ekki hlutgengir á við
þá. Sannleikurinn er sá, að ís-
Bjarni Benediktsson
lendingar héldu lengst af flestir
hópinn og lifðu mest í eigin heimi
í Kaupmannahöfn. Hugurinn var
stöðugt á íslandi. „Heim allir
girnumst vér“, segir Bjarni Thor-
arensen. Auðvitað voru frá þessu
nokkrar undantekningar, en þær
staðfesta einungis regluna.
Hannes Hafstein var ekki und-
antekning að því leyti, að hann
fýsti að ílendast í Danmörku eða
komast til áihrifa þar. En vegna
skáldhneigðar sinnar gekik Hann-
es á stúdentsárum sínum' á fund
Georgs Brandes, sem þá og lengi
síðan var mesti andans maður
í Danmörku og gerðust þeir góð-
ir vinir. Eftir stjórnarskiptin í
Danmörku sumarið 1901 varð
Brandes áhrifamaður meðal
valdamanna þar, þótt hvorki
sæti hann í stjórn né á þingi.
Vinátta Brandes og Hannesar
kom sér nú í góðar þarfir fyrir
Islendinga. Hygg ég sízt ofmælt,
að hún hafi ráðið úrslitum. Fyrst
um, að Hannes var valinn til far-
arinnar, og það, sem meira var
um vert, að hann fékk því fram-
gengt, að íslendingum var gefið
færi á að velja um fcvo kosti.
Frumvarpið, sem ALþingi hafði
samþykkt 1901, og frumivarp, þar
sem heimastjórn var tryggð, þ.
e. búseta ráðherra íslands á land
inu sjálfu. Hnigu að lokum allir
að því ráði að samþykkja fremur
það frumvarpið, sem var fcví-
mælalaust árangur af sendiför
Hannesar Hafstein til Danmerk-
ur.
Ríkisráðsfleygurinn
Danska stjórnin bætti þvi raun-
ar yið, að berum orðum skyldi
fram tekið það, sem áður hafði
tíðkast, að íslenzk mál skyldu
borin upp fyrir konung í ríkis-
ráði. Þessi fleygur Albertis varð
til þess, að ekki komst á sá
friður um lausn málsins, sem
menn höfðu vænzt. Hún var að
vísu samþykkt svo að segja sam-
hljóða á ALþingum 1902 og 1903.
En ríkisráðsákvæðið varð til þess,
að nýr flokkur, Landvarnarflokk
urinn, myndaðist. Þetta ákvæði,
sem Danir hugðu, að myndi
tryggja rétt sinn, hafði þvi alveg
þveröfug áhrif. Fleygurinn stóð
eins og fleinn í holdi manna og
nokkuð á annan áratug varð það
eitt aðalviðfangsefni íslenzkra
stjórnmálamanna, þar á meðal
Hannesar Hafstein sjálfs, að fá
hann numinn úr íslenzkum stjórn
lögum, þótt hann í fyrstu þætti
naumast úmtalsverður. Fyrr og
síðar hefur ýmsum þótt sem
þarna gætti um of orðhengils-
háttar. En það, sem undir niðri
réði, var vaxandi ósk um að
brjótast út úr dönsku ríkisheild-
inni, og umfram allt að binda
sig aldrei með eigin samþykki
til neins, er festi þjóðna þar.
Mögnuð andstaða margra, eink
urn ungra manna, við Hannes,
skapaðist af því, að þeir töldu
hann hafa keypt heimastjórnina
of dýru verði með samiþykkt rík-
isráðsákvæðisins. Af því stafaði
tortryggni og andúð, sem aldrei
varð yfirunnin. Ríkisráðsfleygur-
inn varð fcákn, sem hafði áhrif
langt umfrám raunverulega þýð-
ingu sína. Því að reynslan átti
eftir að sanna, að í framkvæmd
varð hann íslendingum lítt eða
ekki fjötur um fót. En skaðinn
var skeður og átti eftir að kasta
skugga sínum langt fram í tím-
ann,
Auðvitað sá Hannes þetta ekki
fyrir, enda er óvíst, að honum
hafi verið kunnugt um fleyg Al-
bertis fyrr en í konungsboðskap
löngu eftir heimkoihuna. Hvað
sem um það er, þá var Hannes
ekki einn þeirrar skoðunar, að
þetta skilyrði væri naumast um-
talsvert, svo meinlaust væri það.
Allir þingmenn á Alþingi 1902
og allir nema einn á þingi 1903
voru á sama máli. Eins og þá
horfði, hafði Hannes því unnið
einn frækilegasta sigur, sem ís-
lenzkur stjórnmálamaður nokkru
sinni hefur unnið, þegar hann
fékk dönsku stjórnina til að
bjóða heimastjórn með frum-
varpinu 1902. En hverfulleiki
stjórnmálanna lýsti sér í því, að
Hannes féll sama ár við kosning-
ar í Isafjarðarsýslu — og sízt af
öllu vegna ríkisráðsákvæðisins,
sem andstæðingar hans þar voru
sjálfir samþykkir. Árið eftir var
hann kjörinn þingmaður í átt-
högurn sínum í Eyjafirði og naut
þar óbilandi fylgis æ síðan.
Fyrsti ráðherra
Þegar að því kom-að velja ráð-
herra, samkvæmt hinni nýju
stjórnarskrá, sem meira var að
þakka Hannesi Hafstein en nokkr
um öðrum, hefði sýnzt eðlilegt,
að Heimastjórnarmenn, sem voru
í meirihluta á. Alþingi 1903 hefðu
sjálfir nefnt einhvern til starfs-
ins. Ekki komu þeir sér samt
saman um það. Danska stjórnin
réði því þess vegna ábendingar-
laust frá Alþingi, hver valinn
skyldi. í Danmörku minntust ráð
herrarnir enn komu Hannesar
Hafstein á sínum tíma til að
semja um stjórnarskrármálið, en
nú eins og þá sýnist vinskapur
Georgs Brandes hafa ráð’ið úrslit-
um. Ef Hannes hefði ekki öðlast
vináttu Brandes á skólaárunum
vegna þess að hann Hó slöku við
laganám og lagði meiri stund á
skáldskap, er hvorttveggja hæp-
ið, að heimastjórnin hefði feng-
izt svo snemma sem raun varð
á, og að Hannes Hafstein hefði
orðið fyrsti ráðherra íslands. Oft
er erfitt að sjá fyrir hvað úrslit-
um ræður um örlög einstaklinga
og þjóða.
Nú þegar menn hafa haft 'nn-
lenda ráðherra hátt á sjötta tug
ára, marga og misjafna, eins og
gengur, eiga þeir erfitt með að
gera sér grein fyrir, hver ger-
breyting varð, þegar hinn fyrsti
íslenzki áðherra var skipaður né
hver tignarstaða það var í augum
landsmanna. f hinu forna ]ýð-
veldi hafði enginn einn maður
vald yfir öllu landinu og eftir
að það kom undir konung, voru
æðstu valdsmenn hér á landi und
irmenn erlendra höfðingja.
Hannes Hafstein var þess vegna
ebki einungis fyrsti íslendmgur-
inn, heldur fyrsti maður búsettur
hérlendis, er hafði æðsta vald
yfir landinu öllu. Honum var því
mikill vandi á höndum og mikl-
ar vonir voru bundnar við valda-
töku hans.
Á þessum árum var Hannesi
stundum brugðið um, að hann
hneigðist um of til hóglífs og
óraunsærra skáldadrauma. Raun
in varð öll önnur. Með ráðherra-
dómi hans urðu þau þáttaskil í
sögu landsins, sem hinir bjart-
sýnustu höfðu búizt við, og þótt
þjóðin væri enn örsnauð var af
meiri röskleika og glæsibrag af
stað farið en nokkru sinni síð-
ar hefur verið við haldið.
Öflugt löggjafarstarf
Á fyrstu trveimur þingum eft-
ir að Hannes varð ráðherra, 1905
°g 1907, voru samiþykkt rúmlega
80 stjórnarfrumivörp margvíslegs
efnis: Almennar réttarbætur,
mikilsverðar framkvæmdir, betri
tilhögun gamalla úrlausnarefna
Og nýskipan í samræmi við kröf-
ur tímans. Mun það aldrei hafa
bomið fyrir nema 1907, allt frá
því að Alþingi fékk löggjafar-
vald, að það fengi fleiri stjórn-
arfrumvörp til meðferðar en frv.
flutt af einstökum þingmönnum.
Til dæmis um hið umfangs-
mikla starf sem á þessum árum
var unnið, auðvitað af mörgum
góðum mönnurn, en undir yfir-
stjórn ráðherra, til undirbúnings
löggjafar, skal ég nefna nokkur
stjórnarfrumvörp, sem þá .voru
samþykkt:
Lög um hefð, um fyrningu, um
veð í skipum, um metramæli og
vog, um rithöfundarétt og prent-
rétt, um stofnun geðveikrahælis,
um varnir gegn útbreiðslu
næmra sjúkdóma, um skipun
læknishéraða, um skipun presta-
Framihald á bls. 15.