Morgunblaðið - 12.12.1961, Page 13

Þriðjudagur 12. des. 1961
13
MORGUNBLAÐIÐ
--k----------
Hlutverk og staöa hins
háskólamenntaða manns
Ræða Hákonar Guðmundssonar,
ritara Hæstaréttar 1. des
Flutt 1. des. 1961 í Háskól-
anum við hátíðahald stúd-
enta.
FYRIR rúmum 60 árum gekk
Einar skáld Benediktsson á sjón
arhól tímans og svipaðist um
eftir stefnum og straumum í ár
degi nýrrar aldar. Hann leit til
'liðinna tíða til þess að fá hæfi-
lega dýpt í sviðið, því
að fortíð skal hyggja, ef frum-
legt skal byggja,
án fræðslu þess liðna, sézt ei
hvað er nýtt.
/
■ En hugur hans beindist þó
iyrst og fremst til framtímans
©g þeirra möguleika, sem hann
ekynjaði að komandi öld fól í
skauti sér. Hvert sem skáldið
liorfði sá hann fyrir sér óþrjót-
andi verkefni og ónotaðar auð-
lindir til lands og sjávar. En
hvernig átti þjóðin að verða
þess umkomin, í fátækt sinni
og úrræðaleysi, að ráða fram
úr viðfangsefnunum og leysa
vandann svo þekkingarlaus sem
hún var í raunvísindum og verk
legum efnum,
oss vantar að sjá, hvað
vísindin ynnu hér
þjóðleg og há.
Sjá náttúru lands vors náminu
háða.
Sjá not þeirrar menntar, sem
oss væri hent.
t' Þegar við nú í dag göngum
á þenna sama vettvang og horf-
um til átta, ættum við — eftir
allar þær miklu breytingar, sem
orðið hafa á högum þjóðarinn-
ar, það sem af er þessari öld —
að geta svarað ýmsum þeim
atriðum, sem voru óleyst gáta
um síðastliðin aldamót. Og við
settum einnig að vera þess um-
komin, að gera okkur nokkra
ígrein fyrir því, hver hafi orðið
not þeirrar æðri menntunar og
eérþekkingar, sem synir og
dætur þjóðarinnar hafa aflað
sér .... séð hvaða sess þetta
fólk skipar og hvaða kjör og
lífsskilyrði því eru búin af þjóð
félagsins hálfu.
i Á þeim skamma tíma, sem
hér er til umráða, er að sjálf-
sögðu aðeins hægt að stikla á
6tóru — einungis unnt að bregða
upp nokkrum höfuðdráttum af
íþví, sem sagan og reynslan hafa
iþegar kennt oss um gildi lær-
dóms og þekkingar fyrir ís-
lenzku þjóðina, allt frá þeim
tíma, er Sæmundur prestur Í3ig-
fússon í Odda, lærður frá París-
arháskóla, ritaði hina fyrstu bók
©g studdi Gissur biskup ísleifs-
son með þekkingu sinni og holl-
um ráðum í því, að koma kirkju
legri starfsemi hérlendis og
þjóðfélagsháttum öðrum í skipu
legra horf en áður var ........
Með sama hætti blasa við oss
ú tjaldi sögunnar ótal margir
lærdóms- og öndvegismenn, lög
tnenn, biskupar og fræðimenn,
6em fengið höfðu menntun er-
Jendis við æðri skóla þar, en
gengu svo til þjónustu við þjóð
eína, og settu svipmót sitt á
menningu og aldarfar, í fá-
breyttum og einföldum lifnað-
arháttum þjóðarinnar. Og á síð-
ari öldum, þegar fyrst bjarmar
fyrir degi á sviði náttúru- og
raunvísinda, koma þegar fram
á sjónarsviðið lærdómsmenn
eins og Eggert Ólafsson og
Bjarni Pálsson, sem leitast við
að bera ljós þekkingar og
fræðslu inn í svartnætti hjátrú-
ar og hindurvitna.
Nær oss og enn auðsærra er
svo hið mikilvæga hlutverk ís-
lenzkra háskólamanna, við nám
og í starfi, í sjálfstæðisbaráttu
íslendinga á síðastliðinni öld, og
í hvers konar framfara- og
menningarviðleitni þess tíma-
bils. í margháttuðum embættum
og störfum lögðu þessir nítj-
ándu aldar menntamenn á ó-
ruddar heiðar fátæktar og kyrr
stöðu og bentu á nýjar leiðir
inn á svið fjölbreyttari atvinnu-
hátta. Þeir blésu lífi í sofanda-
háttinn, vöktu félagsandann -og
hvöttu til samstöðu. Má nefna
sem dæmi um hlut hinna há-
skólamenntuðu manna í félags-
málastarfi aldarinnar, að þegar
efnt er til fyrstu búnaðarsam-
takanna órið 1837, en landbún-
aður var þá höfuðatvinnuvegur
þjóðarinnar, þá standa að þeirri
félagsstofnun lærðustu embætt-
ismenn þjóðarinnar, hver á sínu
sviði, svo sem dómstjórinn í
landsyfirréttinum, landlæknir-
inn og biskupinn.
Hér var þannig að þessu leyti
á gömlum grunni að byggja, og
góðum menningararfi, sem bar
því glöggt vitni, hve hagkvæm
þjóðinni hafði reynzt þekking
þeirra sona hennar, sem þrátt
fyrir misjöfn efni og margs kon
ar erfiðleika, höfðu brotizt til
þeirrar menntunar erlendis, sem
þá var að fá, þótt eigi skiluðu
þeir allir þá, frekar en nú, jafn
góðu pundi, og ýmsir færust eða
liðu skipbrot í þekkingarleit
sinni.
En með komu tuttugustu ald-
arinnar, þessarar aldar, sem
gert hefur tækni og vélvæðingu
að kjörorðum sínum, og þekk-
ingu á lögmálum náttúrunnar
að leiðarstjörnu, hasla íslenzkir
háskólamenn sér vöíl á nýjum
sviðum þjóðlífsins og ganga til
starfa í heimi náttúruvísinda og
verklegra framkvæmda. Við ald
arhvörfin er Þorvaldur Thor-
oddsen — vísindamaður á al-
þjóðamælikvarða — þegar önn-
um kafinn við rannsóknir á nátt
úru landsins, — en Sigurður
Thoroddsen hefur þá nýlega —
fyrstur íslendinga — lokið prófi
í verkfræði, en annar mennta-
maður, Jón Þorláksson, síðar
landsverkfræðingur og forsætis-
ráðherra, er í þann veginn að
ljúka verkfræðinámi sínu. Eigi
var þó skilningur manna á hag-
nýtu gildi sérfræðináms í raun-
vísindum meiri en svo, að
nærri liggur að segja megi, að
skilningsleysi yfirvalda og al-
mennings hafi valdið því, að
fyrsti verkfræðingurinn hvarf
frá verkfræðistörfum yfir í
kennslu. Hefur fálæti gagnvart
sérfræðiþekkingu reyndar orðið
furðu lífseigt hér á landi, og
jaðraði við um skeið, að mörg-
um væri það eins konar trúar-
atriði. Mun sú afstaða meðal
annars hafa átt rætur sínar að
rekja til þess, að menn gerðu
sér ekki nógu ljósa grein fyrir
þeim mun, sem á vísindalegum
útreikningum og sérfræðilegum
áætlunum annars vegar og verk
legri hagsýni eða verklægni
hins vegar, en hún er að sjálf-
sögðu mjög mikilsverð í öllum
störfum, þótt hún geti engan
veginn staðið ein sér og þurfi
að styðjast við vísindalegar stoð
ir, þegar um meiri háttar fram-
kvæmdir er að ræða. Hefur mis-
skilningur þessi ef til vill að
einhverju leyti tafið hérlenda
tækniþróun, enda þótt vantrú á
vísindi og langskólagengna menn
hamlaði því ekki, að æ fleiri
af æskumönnum landsins legðu
inn á brautir háskólanáms og
vísindalegrar þjálfunar, og hösl-
uðu sér að loknu námi völl á
vettvangi atvinnulífs og náttúru
vísinda. Smám saman hefur svo
straumur tímans, með aukinni
Hákon Guðmundsson.
bjartsýni og trú á það, að þetta
land ætti ærinn auð, ef menn
kynnu að nota hann, skapað
þessum menntamönnum nýja
tímans starfsmöguleika og víkk
að það svið, þar sem þekking
háskólamenntaðra manna gat
komið þjóðinni að notum. Og nú
hittum við þá hvarvetna við
þýðingarrrþkil og ómissandi
störf, enda verður verksvið
þeirra víðfeðmara og þörfin fyr
ir þá brýnni með hverju ári
sem líður.
Það yrði of langt mál að rekja
til hlítar öll þau störf, sem
þannig eru komin á hendur
manna með háskólamenntun.
Við skulum rétt til yfirlits rekja
stærstu drætti starfssviðs þeirra.
Ef við byrjum á orkuverun-
um mætum við þeim þegar í
upphafi við nákvæmar og fjöl-
þættar athuganir og mælinga-
ar, við jarðfræðilegar rannsókn-
ir og hávísindalega útreikninga,
þar sem rafmagnsfræðingar og
vélaverkfræðingar og arkitektar
leggja grunn að orkuverum nú-
tíðarinnar. Þessar virkjanir veita
svo orku sinni til iðjuvera, sem
byggja starfsemi sína á háþró-
aðri tækni og vísindalegri ná-
kvæmni, og mætum við þannig
efnaverkfræðingunum víðs veg-
ar í hinu fjölbreytilega völund-
arhúsi iðnaðarins. Við sjávarsíð-
una og á hafinu umhverfis land
ið vísar haffræðingurinn og
fiskifræðingurinn leið að leynd-
ardómum sævarins og auði hans,
meðan starfsbróðir þeirra í
landi teiknar og stendur fyrir
smíði þeirra skipa, sem flytja
aflann á land, en þar tekur
fiskiðnfræðingurinn við honum
og sér um, að hann fái þá með-
ferð og nýtingu, sem þjónar því
hvöru tveggja, að auka arð
þeirra, sem þenna atvinnuveg
stunda og stuðlar að því, að
hin bezta vara komist á borð
neytandans. Þá má ekki gleyma
hinum viðskiptafróða háskóla-
borgara, sem með hverju ári
lætur meira til sín taka á sviði
verzlunar og viðskipta og fær
ásamt hagfræðingnum aukið
verksvið, þegar farið verður inn
á þá sjálfsögðu braut, sem
reyndar er þegar byrjað, að
gera áætlanir fram í tímann um
búskap þjóðarinnar.
Eigi er það síður mikilvægt,
að háskólagengnir menn hafa
þegar gengið í lið með bændum
landsins og eiga þar þó enn
stærra hlutskipti fyrir höndum.
Nútímabóndinn hefur ekki leng
ur ráð á því, að reka búskap
sinn eftir hinni gömlu happa og
glappa-aðferð. Hann kemst ekki
hjá því, góðbóndinn, hins nýja
tíma, að byggja starf sitt og fram
leiðsluhætti á rannsóknum bú-
vísindamannsins, jarðvegsfræð-
ingsins, kynbótafræðingsins og
vísindalegum tilraunum jurta-
fræðingsins í grasrækt og rækt-
un annarra nytjajurta, og hann
verður einnig, að fela hinum
hæfustu sérfræðingum meðferð
og vinnslu afurða sinna. Þá má
ekki gleyma þeim lærðu mönn-
um, veðurfræðingunum. Að
vísu ráða þeír ekki enn veðri
og vindum, en eru þó orðnir
svo snar þáttur í daglegu lífi
voru, að það er að kalla gleymd
saga, að bændur og sjómenn
urðu að láta sér nægja blikur
og bólstra sem spásögn um veð-
ur komandi dags, ef þeir voru
ekki svo heppnir að eiga sér
draumkonu, sem hvíslaði að
þeim veðurspánni.
Auðvelt væri, að halda þann-
ig áfram að rekja dæmi því til
sönnunar, hversu not náttúru
lands vors eru orðin háð námi
manna, sem aflað hafa sér þekk
ingar í svokölluðum hagnýtum
fræðum og raunvísindum, með
háskólagöngu hérlendis eða er-
lendis. Er þjónusta þessara
menntamanna þegar orðin snar-
ari þáttur í framleiðsluháttum
og rekstri þjóðarbúsins en menn
gera sér grein fyrir að óathug-
uðu máli. Og eigi þarf mikla
spásagnargáfu til þess að sjá,
að hluttaka hins háskólamennt-
aða manns í þjóðlífinu mun fara
sívaxandi á komandi árum, ef
íslenzka þjóðin ætlar að halda
atvinnuvegum sínum í horfi á
þessari öld tækni og hraða, og
verða þess umkomin að brauð-
fæða og ala önn fyrir mjög
auknum fólksfjölda.
Sé nú auk þessa litið til þeirra
fjölmörgu háskólamanna, sem
skipa þær stéttir, er eiga sér
lengri og rótgrónari sögu í lífi
þjóðarinnar, en náttúrufræðing-
ar og raunvísindamenn, svo sem
lögfræðingar, læknar, prestar,
fræðimenn og fjölmenn kennara
stétt, má það vera lýðum ljóst,
hve fjölþættu og mikilvægu hlut
verki háskólagengnir menn
gegna í önn og starfi líðandi
stundar. Og það gefur nokkra
hugmynd um þátttöku þeirra í
félagsmálum og opinberu lífi,
að af kjörnum fulltrúum þjóð-
arinnar til setu á Alþingi ís-
lendinga hefur hartnær helming
urinn, eða 27 alþingismenn af
60, háskólanám að baki. Hins
vegar mun láta nærri að 1300
félagar, konur og karlar, séu
innan samtaka háskólagenginna
manna.
Þegar þessa alls er gætt, sem
nú hefur verið rakið, vona eg
að það verði eigi talið ofmat,
þótt þjóðfélagslegt mikilvægi
hinna háskólamenntuðu manna
sé metið að jöfnu við undirstöð-
ur og stálgrind stórbyggingar,
enda er það ekki ætlun mín
með þeirri samlíkingu, að stíga
skóinn niður af öðrum þegnum
þjóðfélagsins. Má og í því sam-
bandi hafa það hugfast, að svo
nauðsynleg sem grindin er bygg
ingunni, þá veitir húsið þó eigi
það skjól, sem því er ætlað,
nema veggir séu klæddir og gler
í gluggum, enda er því að sjálf-
sögðu svo farið um hinar mörgu
starfsgreinar þjóðfélagsins, að
hver og ein gegnir sínu hlut-
verki, litlu eða stóru, sem nauð
synlegur þáttur hinnar sam-
virku heildar. Og þá fyrst er
samfélag manna komið í rétt
horf, þegar hver og einn leggur
rétt mat á starf og stöðu hins.
Enn er þess að minnast, þeg-
ar rætt er um gildi æðri mennt
unar, að vísindamennska , og
sérfræðiþekking á að verða til
þess, að lyfta þjóðfélaginu í
heild til meiri menningar. Er
þar hvort tveggja, að dregur
hver dám af sessunaut sínum og
svo hitt, að þegar atvinnuveg-
imir eru komnir á það stig, að
hafa í þjónustu sinni margt
manna með vísindalega þjálfun
og þekkingu, þá þarfnast þeir
aftur í ríkum mæli starfsfróðra
aðstoðarmanna, sem fengið hafa
þjálfun til þess að fara með
þau tæki og beita þeim aðferð-
um, sem sérfræðiþekkingin vís-
ar leiðina til. Mun nokkuð hafa
á skort, að þessu hafi verið
gefinn nægur gaumur hér á
landi, þótt nú sé sýnilega að
verða breyting í þeim efnum.
En hvað bera nú þessir hlut-
gengu háskólamenn úr býtum?
Hver er hlutur þeirra við afla-
skipti þjóðfélagsins?
Hvað er það sem til skipta á
að koma? Er það ekki sú fúlga,
sem þjóðarheildin dregur í bú
sitt á ári hverju? Og þeim
feng eiga svo stéttir og starfs-
greinar að skipta í réttu hlut-
falli við aflahæfi sitt og starfs-
framlag, enda sé lagt til grund-
vallar tiltekið lágmark, sem
endist til mannsæmandi lifnað-
arhátta.
Sé nú litið til kjara háskóla-
genginna manna á íslandi, þá
eru störf þeirra, eins og rakið
hefur verið, mjög margvísleg og
launakjör þeirra að sama skapi
ólík. Er því nokkur vandi á
höndum, ef gera skal nákvæm-
an samanburð á launum þeirra
og annara þegna þjóðfélagsins,
þar sem alhliða línurit eða töfl-
ur eru ekki tiltæk. Eigi að síð-
ur eru þó fyrir hendi nægileg
gögn til þess að draga af ýms-
ar ályktanir og athugun á þeim
leiðir í Ijós það mikilvæga atr-
iði, að kjör háskólamenntaðra
manna hér á landi eru hlutfalls
lega mun lakari en hliðstæðra
manna í öðrum löndum, sem
heimilt er að jafna til, ^svo sem
á Norðurlöndum, en þar mun
vera komið á nokkuð fast hlut-
fall milli launakjara verka- og
iðnaðarmanna annars vegar og
manna með háskólamenntun
hins vegar, þótt það hlutfall sé
reyndar dálítið mismunandi í
hverju landi fyrir sig. Þannig
mun háskólakennari í Svíþjóð,
svo dæmi sé nefnt, fá eigi minna
en fjórföld verkamannslaun;
norskur stéttarbróðir hans
hálf þriðju verkamannslaun, en
íslenzki háskólakennarinn fær,
eftir 5, 6 eða 7 ára háskólanám
Iiðlega hálf önnur verkmanns-
laun, og skal því þó engan veg-
inn haldið fram, að hlutur verka
mannsins sé of stór. Séu önnur
störf hérlend athuguð, kemur i
ljós, að fjölmargir launþegar
með 4—5 ára háskólanám að
baki jafnast í kaupi hvorki á
við matreiðslumenn né vélstjóra,
að maður tali nú ekki um þjóna
á veitingahúsum eða pilta, sem
skreppa á síld, þegar vel geng-
ur. Hins vegar geta þeir ef til
vill farið fram úr stýrimanni á
fyrsta starfsári og tekst máski
Framhald á bls. 14.