Morgunblaðið - 16.12.1961, Qupperneq 10

10
MORGTJNBLAÐIÐ
Laugardagur 16. des. 1961
Jóhannes Helgi: Hús málar-
ans. Endurminningar Jóns
Engilberts. 150 bls. Setberg,
Reykjavík 1961.
ÞEGAR samtalsbók þeirra
Matthíasar Johannessens og
Þórbergs Þórðarsonar kom út
íyrir tæpum þrem árum, lét ég
orð falla í þá átt að hún vaeri
upphaf nýrrar bókmetintagrein-
ar á íslandi, sem í höndum
þjálfaðra manna gæti orðið
gróskumikil. Sú spá hefur rætzt
í tveim seinni samtalsbókum
Matthíasar við þá Tómas Guð-
mundsson og Pál ísólfsson, og
nu hefur Jóhannes Helgi haslað
sér völl á sama vettvangi með
samtalsbók sinni við Jón Engil-
berts, sem hann nefnir „Hús
málarans".
Bókin ber reyndar undirtitil-
inn „Endurminningar Jóns
Engilberts“, og mætti kannski
flokka hana undir þá grein bók-
mennta sem Guðmundur Haga-
lín átti upptök að hér á landi
með „Virkum dögum“, því end-
urminningar málarans eru vissu
lega burðarás bókarinnar. Samt
virðist mér bókin í heild vera
miklu nær því formi, sem
Matthías hefur mótað, bæði
vegna þess að Jóhannes Helgi
gegnir víða hlutverki spyrilsins
og beinir samtölunum í ákveðna
farvegi, en einkanlega þó
vegna þess að hann er sjálfur
þátttakandi í bókinni, litar frá-
sögnina og lýsir umhverfinu af
eigin sjónarhóli, en dregur sig
ekki í hlé eins og þeir höfund-
ar aðrir sem skráð hafa ævi-
minningar samtíðarmanna.
Hjtt er svo annað mál, að
mér finnst Jóhannes Helgi ekki
hafa komizt jafnlangt inn fyrir
skinnið á „viðfangsefni“ sínu
og æskilegt væri, m.a. sökum
þess að hann er ekki nógu
harðsnúinn spyrjandi, ekki
nægilega nærgöngull. eða bein-
skeyttur. Við kynnumst Jóni
vel á yfirborðinu, frásagnar-
gáfu hans, tiktúrum, hugðar-
efnum, viðbrögðum og viðhorf-
um, en komumst aldrei eða
mjög sjaldan í snertingu við
sjálfa kvikuna í sál hans. Þetta
kann að stafa af dulu eðli
hans eða andúð á opinberri
krufningu, en það er sennilega
meginvandi þessa bókmennta-
forms að framkvæma slíka
krufningu án þess að viðmæl-
andinn . verði þess var — fyrr
en þá eftir á. Mér er ekki grun-
laust um, að Jón eða þeir báð-
ir, Jóhannes og hann, hafi ver-
ið sér meðvitandi um þennan
annmarka á bókinni, því undir
lokin segir málarinn: „Það sem
ég hef sagt þér er aðeins kont-
úran í lífsvef mínum, hinn ytri
veruleiki. Þá ævi mína sem
skiptir máli er annarsstaðar að
finna — í myndum mínum, en
ég hef haft gaman af að rifja
þetta upp með þér“ (bls. 148).
Ég á bágt með að trúa, að
það hafi ekki verið upphafleg
ætlun Jóhannesar Helga að ’ná
á spjöld þessarar bókar ein-
hverju af þeirri ævi málarans
„sem skiptir máli“. Hafi það
mistekizt, verður að ætla að
höfundurinn hafi ekki náð
nægilega öruggum tökum á
hinu erfiða formi enn sem kom-
ið er, en auðvitað verða fáir
smiðir í fyrsta höggi.
Ekki er því að neita, að víða
í þessum samtölum er brugðið
upp Ijósri mynd af málaranum
sem manneskju. Sumir drættir
í þeirri mynd virðast ekki full-
komlega m^ðvitaðir af hálfu
höfundarins, eins og síðar skal
drepið á.
Þeir þættir í fari Jóns sem
skýrast koma fram eru hrein-
skilni og sanngirni í dómum um
aðra. Þetta tvennt fer sjaldan
saman hjá íslendingum, en Jö'n
hefur furðulegt lag á að láta
menn njóta sannmælis, segja
frá göllum þeirra án þess að
skyggja á kostina — eða öfugt.
Þessi eiginleiki er ljósastur í
lýsingum málarans á ýmsum
gömlum kunningjum, t.d. þeim
Jón Engilberts _
Ragnari í Smára, Sigurjóni Ól-
afssyni, Svavari Guðnasyni,
Eggerti Stefánssyni og Krist-
manni Guðmundssyni. Slíkar
lýsingar leyna oft á sér, eru
undirhyggjufullar og slungnar
góðlátlegri kímni, þó þær hitti
beint í mark, eins og t.d. lýs-
ingin á prakkaraskap og pen-
Jóhannes Helgi
ingaást Sigurjóns eða lýsingin
á ósvífni Kristmanns annars
vegar og næstum sjúklegum
ótta hans við ástleitnar konur
hins vegar.
Aftur á móti verða menn eins
og Árni Kristjánsson, Snorri
Hjartarson, Gunnlaugur Schev-
ing, Þorvaldur Skúlason og Jón
Matthíasson vammlausar mann-
eskjur í ætt við engla, og má
vel vera að einn eða tveir
skuggar hefðu skýrt mynd
þeirra, þó þeir séu sennilega
vandfundnir hjá svo ljúflynd-
um og heilsteyptum mönnum.
Næst ofannefndum tveim
þáttum í fari Jóns verður les-
andanum sennilega minnisstæð-
astur einkennilegur klofningur
í sál listamannsins. Hann er rót-
tækur í skoðunum, vinur verka
lýðs og fátæklinga, svarinn
fjandmaður stjórnmálamanna og
valdamanna yfirleitt. Á hinu
leitinu virðist hann vera hald-
inn þeim leiða kvilla sem á nú-
tíðarmáli er almennt nefndur
,,snobb“ og gægist víða fram
milli línanna, einkanlega í frá-
sögnum af „fínu fólki“ og
Bjarna bróður hans sem var
„tízkuherra og kvikmyndaleik-
ari“ í Höfn, og í lýsingunni á
upphefðinni í sambandi við
væntanlegt kvonfang og mægð-
ir við máttarstólpa hins danska
þjóðfélags. Þegar ég sagði að
sumir drættir í myndinni af
málaranum virtust ekki vera
fullkomlega meðvitaðir af hálfu
höfundarins, átti ég við þenn-
an kynlega tvískinnung, sem ég
þykist ekki vera að lesa inn í
frásögnina, heldur leynist hann
milli línanna.
Bókin í heild er skemmtileg
aflestrar, hvergi langdregin, full
af smellnum sögum og skemmti-
legum atvikum. Margir litríkir
einstaklingar koma við sögu,
einkum listamenn, bæði dansk-
ir og íslenzkir. Mörgum þeirra
bregður fyrir rétt sem snöggv-
ast, en þeir eru dregnir sterk-
um, greinilegum dráttum,
þannig að lesandinn sér þá fyr-
ir sér.
Þó sums staðar sé tæpt á við-
kvæmum einkamálum, er farið
afargætilega með þau, eins og
vænta má þegar allar aðstæður
eru hafðar í huga, en einhvern
veginn finnst mér margítrekað-
ur áhugi listamannsins á ástum
HÚSMÆÐUR
Athugið verð og greiðsluskilmála á hinum heims-
þekktu General Electric-rafmagnsheimilistækjum.
Til sýnis og sölu í
ELECTRIC H.F.
Túngötu 6, sími 15355.
og kvennamálum dálítið ung-
æðislegur, því hann á sér enga
stoð í þeim atvikum sem sagt
er frá (með einni undantekn-
ingu) og verður nánast eins
konar karlaraup ekki óáþekkt
frægðarsögum Kristmanns: „For
lögin tóku nú að sjá mér fyrir
ókeypis ástalífi og hafa gert það
myndarlega síðan“ (bls. 48),
Jóhannes Helgi er talsvert
hátíðlegur spyrill. Lýsingar hans
á listamanninum og umhverfi
hans eru einatt ljósar, víðast
mjög skáldlegar, en yfrið há-
stemmdar. Frásögnin verður
með köflum nokkuð umbúða-
mikil og margar spurningamar
ekki lausar við tilgerð, sér-
staklega þegar ætlunin er að
bregða á leik. Fyndnin milli
þeirra félaganna fer að jafnaði
forgörðum, af því hún er
þvinguð og stundum beinlínis
billeg. Búdda-táknið, sem höf-
undur ætlar sjáaníega mikið
hlutverk í lýsingunni á málar-
anum, er algerlega utangátta,
en lýsingin á bústáð málarans
er góð.
Frágangur á þessari bók frá
hendi forlagsins er einstaklega
vandaður og smekklegur, og er
mikill skaði að prófarkir skuli
ekki vera betur lesnar, því all-
margar leiðinlegar málvillur
eru í bókinni og prentvillur
alltof margar, bæði í íslenzka
textanum og tilsvörum sem
prentuð eru á dönsku. Bókina
prýða margar myndir úr lífi
málarans, og er fengur að
þeim, þó sumar séu þær raun-
ar dálítið hégómlegar og text-
anum óviðkomandi. Gísli B.
Björnsson teiknaði fallega og
áberandi kápu á bókina.
Sigurður A. Magnússon.
í GLÆSl LEGUM
GJAFAKÖSSUM.
FÁST í NÆSTU
KVENFATA-VERZLUN.
butterfly umboðið
[. TH. MATHÍESEN H.F.
Laugavegi 178 — Sími 36570.