Morgunblaðið - 17.12.1961, Síða 2

2
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 17. des. 1961
Orustan um
Úrslitaorustan á miðju Atlantshafi: Landahréf sem sýnir
skipatjónið frá 1. ágúst
í GÆR kom út hjá bókaútgáfu
ÍSAFOLDAR bókin „Orustan
um Atlantshafið“ eftir Mac
intyre — í þýðingu Hersteins
Pálssonar ritstjóra. Eru í bók-
inni margar fróðlegar og spenn
andi frásagnir af atburðum,
sem í síðari heimsstyrjöld
áttu sér stað á hafinu suður
undan íslandi — en fram til
þessa hefur ekki verið sagt
jafn ítarlega frá á prenti hér
lendis. í sumum tilfellum er
þarna um að ræða styrjaldar-
átök, sem nokkrar spurnir bár
ust af hingað til lands jafn-
óðum og þau gerðust — og
margir fylgdust með meira
eða minna. Mun því áreiðan-
lega ýmsa fýsa að fylla upp
í eyðumar frá þessum örlaga-
þrungnu árum með því að lesa
frásagnirnar í hiimi nýju bók,
sem sýnir glöggt fram á þýð-
ingu íslands í baráttunni um
yfirráðin á Atlantshafi, m. a.
reyndist þá aðstaða banda-
manna til að senda héðan flug
vélar skipalestum til verndar
ómetanleg. — Birtist hér á
síðunni hluti af einum kafla
bókarinnar.
í síðustu viku aprílmánað-
ar (1943) sáust hin fyrstu
raunverulegu merki þess, að
orustan um Atlantshafið væri
að snúast bandamönnum í vil,
því að fimm kafbátum var
grandað umhverfis skipalest-
irnar, en kaupskipatjónið var
hins vegar nær ekkert. En
áður en ósigrinum yrði snúið
upp í algeran og óskipulagðan
flótta, varð ekki komizt hjá
enn einni viðureign, þar sem
tjónið varð verulegt. Sú viður
eign var háð um skipálestina
ONS-5, sem naut verndar
flotadeildar Peter Grettons.
Þetta var lítil skipalest, að-
eins um fjörutíu skip, flest
gömul flutningaskip, sem voru
ótraust á margan hátt og gang
lítil — því að um þessar mund
ir voru flestir sótraftar á sjó
dregnir á Atlantshafi, bæði til
að vinna upp hið gífurlega
tjón undanfarinna tólf mánuða
og til að hraða aðdráttum
birgða á Englandi, því að þar
þurfti að safna gífurlegu
magni skotfæra og alls konar
búnaðar vegna hins mikla
fyrirtækis, sem fyrir höndum
var í Nörmandí. í fylgdarsveit
inni, sem fylkti sér umhverfis
skipalestina, er hún sigldi um
Norðursund 22. apríl, voru
skip Grettons sjálfs, tundur-
spillirinn Duncan, freigátan
Tay, sem var af nýrri gerð
verndarskipa, og fjórar kor-
vettur, Sunflower, Loosestrife,
Snowflake og Pink. Annar
tundurspillir, Vidette, hafði
farið á undan til íslands, til að
fylgja þaðan þrem skipum,
sem bætast áttu í skipalestina.
ONS-5 varð að þola næstum
hvers konar reynslu, sem
mögulega gat kómið fyrir
skipalest á Atlantshafi. Á þess
ari siglingu varð hún. því að
þola harkalegt mótlæti, unz
sigur var unninn um síðir. Það
er þess vert, að saga hennar
sé skráð hér af þeim ástæðum,
og einnig vegna þess, að sigl-
ing hennar hefur verið talin
tákn þáttaskila í orustunni um
Atlantshafið.
Erfið sigling
Sú norðlæga siglingaleið,
sem skipalestinni hafði verið
valin, og hafði í för með sér,
að hún átti að fara um svæði,
þar sem nær sífelldir stormar
geisa, svo og virðulegt útlit og
lítil ferming margra skipanna,
voru yfirmanni verndarskip-
anna aðvörun um, að erfiðleik
ar mundu framundan. Storm-
ar mundu draga svo úr litl-
um ganghraða hennar, að hún
þumlungaðist rétt áfram. Sum
skip mundu stöðvast alger-
lega, önnur verða stjórnlaus.
Ekki leið á löngu, áður en
þessi kvíði reyndist á rökum
reistur. Þegar skipalestin sil-
aðist norðvestur á bóginn,
voru korvetturnar önríúm
kafnar við að sinna eftirlegu-
kindum og fylgja þeim aftur
lentu tvö skipanna í árekstri
Og laskaðist annað svo mjög,
að það varð að halda til ís-
lands til viðgerðar. Skipalest-
arföringinn, J. Brooks skip-
herra taldi einu sinni hvorki
meira né minna en átta skip,
sem uppi höfðu „tvö lárétt,
raúð ljós“ en þau táknuðu, að
skipið léti ekki að stjórn.
En þann 27. apríl, þegar
veðrið tók loks að ganga dá-
lítið niður, vantaði aðeins bil-
aða skipið og annað til, sem
látið hafði verið sigla sinn sjó,
af því að það var of hægfara.
Batnandi veður létti og þeim
áhyggjum um Gretton um
tíma, sem liðu yfirmanni
verndarsveitanna aldrei úr
huga, umhugsuninni um elds
neyti tundurspilla sinna. Dunc
an hafði ekki verið breytt eins
Og öðrum gömlum tundurspill-
um, þ. á. m. Vidette, sem gátu
flutt meiri eldsneytisgbirgðir,
af því að olíugeymir hafði ver
ið látinn koma í stað eins ket-
ilsins. Siglingarþol Dúncans
var ófullnægjandi fyrir mjög
langar sjóferðir. Tundurspillir
inn mundi ekki geta fylgzt
með skipalestinni mjög langt
vestur fyrir ísland, nema hann
gæti fengið nýjar eldsneytis-
birgðir við og við úr olíuskipi,
sem sérstaklega var til þess
búið. En nú gátu bæði Duncan
og Vidette, sem slegizt hafði
í hópinn með skipum frá ís-
landi daginn áður, fyllt olíu-
geyma sína.
1942 til 31. maí 1943,
Kafbátarnir sýna sig
Það mátti ekki seinna vera.
Snemma þann 28. apríl kom
nyrzti kafbátahópurinn, sem
myndaði langa varðröð frá
norðri til suðurs þvert á sigl-
ingaleiðir, auga á skipalestina.
Skeyti var þegar sent um þetta
til yfirstjórnar kafbátanna, en
þaðan bárust um hæl skipanir,
sem leiddu til þess, að allur
kafbátaskarinn stefndi tafar
laust í áttina að skipalestinni.
Mennirnir við hátíðnimiðunar
stöðvarnar á verndarskipun-
um urðu einnig varir við þetta
skeyti, ög var það aðvörun
um, að fylgzt væri með ferð-
um skipalestarinnar. En nú
fór veðrið versnandi aftur
Stormur var og svo lágskýjað,
að ekki var hægt að njóta
flugvélaverndar. Fylgdarskip-
in gátu aðeins siglt mjög
hægt, og dró það úr getu
þeirra til að sundra eða hræða
úlfahópinn, sem var að safnast
saman. En skömmu fyrir myrk
ur, þegar Gretton hélt Duncan
í þá átt, sem skeytasendingar
hafði orðið vart úr, kom hann
auga á sælöður, sem þeyttist
frá kafbáti á ferð ofansjávar.
Eins og ástatt var, gátu asdic-
tækin ekki fundið kafbátinn,
'þegar hann hafði kafað, en
Tay var látinn um að halda
honum í kafi, þar til dimmt
væri orðið.
Yfirstjórn flotans, er gætti
siglingaleiða fyrir vestan Bret
land, hafði fljótlega gert sér
grein fyrir hættunni, sem
vofði yfir skipalestinni. Strand
sveitir brezka flughersins vöru
beðnar aðstoðar. Katalina-flug
bátar frá íslandi voru sendir
af stað. Fyrir sunnan skipa-
lestina sáu þeir þrjá kafbáta,
er stefndu norður ofansjávar.
Flugvélarnar steyptu sér nið-
ur til atlögu, neyddu kafbát-
ana til að kafa, svo að þeir
voru þar með úr leik, og var
einn lasaður alvarlega. En
nóttina eftir gerðu samt marg-
ir kafbátar ítrekaðar tilraunir
til að laumast gegnum verndar
skipahringinn. Sex sinnum
varð þeirra vart á ratsjám, og
varð Duncan var fjórum sinn-
um en Sunflower og Snow-
flake einu sinni hvor. í hvert
skipti var kafbátnum veitt eft-
irför og hann neyddur til að
kafa, en viðureignirnar báru
ekki árangur, því að veður fór
vernandi og sjógangur vax-
andi, svo að skipin ultu að
kalla borðstokkafull og særok-
ið náði upp fyrir sigluhúna.
Fárviðri og haugasjór
Árásartilrauninni var hrund
ið. Þegar dagur rann á ný,
hafði ekki fækkað í skipalest-
inni, sem brauzt hægt vestur
á bóginn mót þungum sjó und
an þungbúnum himni. Úlfa-
hópnum hafði fallizt hendur
vegna þess, sem um nóttina
gerðist, hann hafði hætt eftir-
förinni um skeið og sam-
kvæmt fyrirmælum frá yfir-
stjórn kafbátanna hafði hann
haldið suðvestur á bóginn, til
að sameinast þar öðrum kaf-
bátahóp, sem beið í fjarska
á þeirri leið, sem gert var ráð
fyrir, ftð skipalestin mundi
fara — þó að einum kafbáti
undanskildum. Hann hafði
komizt í góða aðstöðu fram-
undan, lá þar í kafi og beið
þess, að bráðin kæmi í skot-
færi. Þrátt fyrir illviðri og
hugasjó tókst kafbátsforingjan
um að gera árás og sökkva
einu skipi. Fylgdarskipin
framkvæmdu tafarlaust leit-
aráætlun þá, sem ákveðin
hafði verið fyrir fram, ef eitt-
hvað þvílíkt kæmi fyrir, en
leit þeirra bar ekki árangur.
Þessi skiptapi var dapurleg
reynsla eftir hina ágætu vörn
nóttina á undan. En þetta var
eina skipið, sem sökkt var í
«ambandi við ffyrirsát úlfa-
hópsins. Næstu fimm daga var
illviðrið sá fjandmaður, sem
berjast varð gegn, en storm-
inn herti í sífellu. Þegar kom-
ið var að kvöldi 30. apríl, geis
aði stórviðri af suðvestri. Sá
mildi maímánuður hófst
þannig, að því er skipalestina
snerti, að fárviðri geisaði og
haugasjór, en stormurinn reif
með sér öldufaldana að kalla
í heilu Iagi, svo að skyggni
var aðeins nokkur hundruð
mietrar vegna særoksins. Kaup
förin í skipalestinni, sem voru
í senn vélvana og flutu hátt í
sjó vegna lítillar hleðslu,
neyddust til að snúa upp í
vindinn og hugsa einvörðungu
um öryggi sitt. Tók því skipa-
lestin að tvístrast. Tvö skip-
anna hleyptu undan í var við
ísland. Hin dreifðust um allan
sjó. Það var ekki fyrr en 2.
maí að veðrinu slotaði svo, að
fylgdarskipin, sem nutu jafn-
framt aðstoðar Liberatorflug-
flugvéla frá íslandi, gátu tekið
til við að safna kaupskipunum
saman á nýjan leik. Það var
ekki seinna að vænna. Fram-
undan og þvert á siglingaleið
þeirra var ísbreiðan mikla,
sem rekur ævinlega norðan úr
íshafi um þessar mundir. Skip
in voru þá í þrem hópum —
í fyrsta íagi aðalhópurinn, 20
skip, undir leiðsögn skipalest-
arforingjans, tíu bættust bráð-
lega við og var freigátan Tay
þeim til fylgdar, en um það
bil fimmtíu mílur á efftir voru
sex skip að auki, sem nutu
verndar Pinks.---------
Látlausar árásir
Um daginn dreif að meira en
þrátíu kafbáta, því að nú fór
veður loks að stillast. Þegar
nóttin datt á, ruddust þeir
fram til atlögu. Fyrsta skipið,
sem fyrir þeim varð, hafði
dregizt aftur úr, var sex mílur
á eftir aðalhópnum. Á næstu
24 klukkustundum tókst hver
árásin á fætur annarsi, og
þegar komið var að kvöldi 6.
maí, hafði ellefu skipum ver-
ið sökkt úr skipalestinni. Þótt
verndarskipin hefðu hvað eft-
ir annað orðið vör við kafbát-
ana og stökkt þeim á flótta,
var fjöldinn einfaldlega svo
mikill, að þau voru ofurliði
borin. Að kvöldi 5. maí virtist
glötun ein blasa við skipalest—
inni. Hægt er að bera fram
afsakanir fyrir því, að yfir-
maður „3ju stuðningsdeildar“
færði í bækur sínar um þær
mundir, að „skipalestin virtist
dæmd til algerrar tortíming-
ar“. En sannleikurinn var sá,
að þrákelknisleg, óþreytandi
vörn verndarskipanna var nú
um það bil að snúa við taflinu.
í því efni nutu þau þess, að
nú skall á þoka, sem fylgir
svo oft í kjölfar storma á At-
lantshafi. Tveim kafbátum
hafði þegar verið sökkt. Hinn
fyrri hafði verið U-630, sem
getið er hér að framan. Árdeg-
is þann 5. tókst korvettunni
Pink, sem var undir stjórn
Roberts Atkinsons sjóliðsfor-
ingja, er gætti fáeinna eftir-
legukinda, að ná asdicsam-
bandi við kafbát, sem var að
búast til árásar. Djúpsprengj-
ur frá Pink eyðilögðu kafbát-
inn, sem síðar reyndist vera
U-182.
Kafbátatjónið var þegar
orðið svo mikið, að úrsiitin
voru vart hagstæðari en jafn-
tefli, að því er fjandmanninn
snerti. Þegar þokan lagðist
yfir, kom greinilega í ljós,
hversu miklu betur verndar-
skipin stóðu að vígi vegna
ágætis ratsjártækja þeirra.
Þau hagnýttu líka tæki þessi
út í æsar.
Kapp og áræði
Sherwood skipstjóri komst
síðar svo að orði um þetta:
„Áhafnir allra skipa auðsýndu
kapp og áræði. Engum þurfti
að segja, hvað ætti að gera,
og öll skeyti vöktu athygli
fyrir það, hve stuttorð þau
voru og hnyttin".
Þetta var aðalsmerki hinnar
vel þjálfuðu verndarsveitar.
Hún gerði að engu hvorki
meira né minna en 24 tilraunir
til að ryðjast gegnum varnar-
hringinn aðfaranótt 6. maí.
Ein þessara viðureigna leiddi
til þess, að korvettan Loose-
strife, sem Stonehouse sjóliðs
foringi stjórnaði, grandaði
U-638. Korvettan hafði orðið
vör við kafbátinn ofansjávar
og varpaði að honum djúp-
sprengjum, um leið Og hann
reyndi að kafa. Vidette, sem
Raymond Hart sjóliðsforingi
stjórnaði, gerði árás með
„broddgelti::, þegar hann
hafði fundið kafbát í kafi. Síð
ar var gengið úr skugga um,
að sprengingarnar, sem á eftir
fylgdu táknuðu að U-125 hafði
verið tortímt. Tveir kafbátar
að auki fylgdu honum á sjáv-
arbotn áðin: en dagur rann á
ný. J. C. A. Ingram, sem
stjórnaði Oribi, kom U-531 á
óvart í þoku, sigldi á hann og
keyrði í kaf. Loks tókst God-
frey Brewer skipherra á Peli-
can, sem kom með „1 stuðn-
ingsdeild" til liðs við verndar
skipin, að eyðileggja U-438
með dj úpsprengjum.
Þegar birti af 6. maí, lauk
orustunni um ONS-5 með þvi,
að kafbátunum var nóg boð- 2
ið, og þeir höfðu lagt árar í
bát. Hvorki meira né minna en
60 kafbátum hafði verið skip-
að að taka þátt í árásinni.
Sökkt hafði verið tóf kaup-
skipum, en á móti höfðu flug-
vélar eða verndarskip sökkt
sex kafbátum. Tveir aðrir, sem
yoru á hröðu undanhaldi að
»æturlagi höfðu lemt í árekst
og sokkið. Fjöldi annarra hafði
naumlega forðazt tortímingu
Og laskazt mjög.
Atlantshafið