Morgunblaðið - 29.12.1961, Blaðsíða 6

6
MORCUNRLAÐIÐ
Fosffidagur 29. des. 1961
Afrek í átt-
hagafræðum
Kjósamenn og Dalamenn
NÚ Á TÍMUM, þegar brimrót
erlendra áhiifa, hollra og háska-
legra, sverfur grunnberg íslenzkr
ar þjóðmenningar, er vakandi
áhugi á ýmsum greinum íslenzkra
þjóðfræða gleðilegt tímanna tákn.
Hann birtist m. a. í fjölbreyttu
starfi átthagafélaganna, svo sem
með útgáfu héraðslýsinga, oft
Hieð sögulegri baksýn, bólfestu-
sögu, þjóðsagna, kveðskapar
forns og nýs og ekki hvað sízt
ættfræði. Skaftfellingar riðu þar
á vaðið, eins og góðum vatna-
mönnum sæmir, er síra Björn O.
Björnsson gaf út bók sína um
Skaftafellssýslu fyrir um 30 ár-
um, en síðan kom Sögufé-
lag Húnvetninga með sagnaþætti
í nokkrum bindum og átti þar
drýgstan hluta hinn ágæti fræði-
maður Magnús Björnsson á
Syðra-Hóli, Sögufélag Skagfirð-
inga með sagnafræðiriti sínu, svo
sem Landnám í Skagafirði eftir
próf. Ólaf Lárusson, og Barð-
strendingar með Barðstrendinga-
bók, en Þingeyingar urðu fyrstir
með sýnishorn af ljóðum héraðs-
búa, og fylgdu ýmsir aðrir í þá
humátt.
Þau yfirlitsrit, sem hafa hér-
öðslýsinguna að uppistöðu, eru
með ýmiskonar ívafi, svo sem
Hornstrendingabók Þorleifs
Bjarnasonar með lýsingu atvinnu
hátta og þjóðsagnir, en Föðurtún
mín með bólfestusögu og tilraun
tii lýsingar á séreinkennum Hún-
vetninga og menningu þeirra.
Svæði þau, sem þessar bækur
ná yfir, eru mjög mismunandi
að stærð, heill landsfjórðungur
eins og Austurland, ein sýsla, sem
er það venjulegasta, eða jafnvel
aðeins einn hreppur.
Átthagafélag Kjósverja, sem
nær aðeins yfir einn hrepp, hefur
nú sýnt það þrekvirki að gefa út
stóra bók, Kjósarmenn, á 6 hundr
að blaðsíður, með æviskrám nær
1000 bænda í Kjós, eða allra
finnanlegra frá því um 1500. Har-
aldur Pétursson safnhúsvörður og
ættfræðingur hefur tekið saman
þessar æviskrár Kjósverja, en
framan við þær er nákvæm sveit-
arlýsing eftir Ellert Eggertsson,
óðalsbónda á Meðalfelli, ásamt
landabréfi í litum. Enginn, sem
ekki hefur fengizt við ættfræði-
rannsóknir, getur gert sér í hug-
arlund, hversu geysilegt starf
þarf til samningar slíkrar bókar,
enda hefur víða þurft að leita
fanga, því að kirkjubækur ná að-
eins rétt upp fyrir 1800, þegar
bezt lætur. Hér eru taldir allir
bændur, húsfreyjur og börn
þeirra, ásamt fæðingar- og dánar-
dægri, þar sem því verður viðkom
ið, og stundum drepið á afkom-
endur í 2. og 3. lið. Þessu fylgja
myndir einstaklinga, þær elztu,
sem finnast, og fram til 1920, en
slík myndasöfnun, sem ég mun
hafa tekið fyrstur upp með Föð-
urtúnum, er ekki aðeins mikil
bókarprýði, heldur og örugg leið
til að forða frá glötun heimildum
um útlit manna og ættarmót.
Húnvetningar stóðu þar flestum
öðrum betur að vígi, því að í engu
héraði mun hafa verið til jafn-
mikið af gömlum mannamyndum.
sökum búsetu Aróns Egilssonar
ljósmyndara þar tvo síðustu ára-
tugi 19. aldar, en þær voru 1
hættu að glatast.
Haraldur Pétursson hefur far-
ið þá lofsverðu leið að hafa rit
sitt ekki aðeins þurra upptalningu
nafna og ártala, heldur og að
gefa lýsingar á mönnum og starfi
þeirra, eftir því sem heimildir
leyfðu. Hann virðist líka hafa ver
ið mjög gætinn með fulfýrðingar
eða ágizkanir um ættir manna,
þar sem öruggar heimildir þrýt-
ur, og er það einnig mjög lofs-
vert.
Það er auðvelt hverjum manni,
ættuðum úr Kjós, að rekja ættir
sínar innansveitar í allar áttir
4—5 aldir aftur í tímann eftir bók
þessari og hef ég gert það með
ætt konu minnar betur en mér
var áður fært. Auðvitað koma
ættir Kjósverja mjög saman og
má rekja flestar til Jóns Páls-
sönar í Miðdal, sem var bróðir
Alexíusar, síðasta ábóta í Viðey,
uppi á fyrri hluta 16. aldar, og til
Bjarna ívarssonar á Meðalfelli,
en hann var sonur fvars hólms
hirðstjóra yngra, sem sveinar
Jóns Gerrikssonar brenndu inni
1433. Dr. Hannes Þorsteinsson
hefur rakið ætt Hólmanna upp til
Ingólfs Arnarsonar, og voru þeir
tengdir ætt Haukdæla, þeirri af-
bragðsætt, en jarðir þessara ætta
í Kjósarsýslu héldust mjög leng'i
í bændaeign, þrátt fyrir nábýli
við Viðeyjarklaustur Og Bessa-
staðavaldið síðar. Gefur það
nokkra hugmynd um erfðakosti
þessa kyns, að það skyldi svo
vel halda sínum hlut, er voldug-
ir aðiljar sóttu á.
Margir Bandaríkjamenn eru
hróðugir af því að geta rakið ætt-
ir sínar til landnemanna, er komu
vestur um haf á skipinu Mayflo-
wer 1620, en hvað er það móts
við þá Kjósverja, sem ættir rekja
til Ingólfs Arnarsonar, án þess
að ættin hafi nokkurn tíma flutzt
út fyrir landnám hans. Ættir, sem
svo langan tíma hafa verið ból-
fastar á tiltölulega litlu og fá-
mennu svæði, hljóta að fá ýmsa
kynfasta eiginleika, Og í Kjós ber
mjög á hánorrænu útliti og ætt-
armóti.
Það væri kraftaverk, ef engar
skekkjur fyndust í bók sem þess-
ari, og hef ég rekið mig á eina.
Tengdasonur Glímu-Gests, sem
um tíma bjó á Þrándarstöðum,
er talinn Guðmundur Árnason í
Krössanesi á Vatnsnesi, en á að
vera Guðmann ÁrnasOn. Þetta
breytir engu um það, að bókin
er höfundi sínum, útgefendum
og hinni fögru og góðu sveit,
Kjósinni, til ævarandi sóma.
Þá hefur síra Jón Guðnason,
sem er allra manna kunnugastur
ættum á Ströndum norður og í
Dölum vestur, enda fengizt við
rannsóknir þeirra af óþreytandi
elju í áratugi, sent frá sér mik-
ið verk, Dalamenn, sem er í
® Enginn verður kátari en krakk
arnir, þegar hvítar flyksur
fara að síga til jarðar, eins og
einhver þarna uppi hafi verið
að dusta koddana sína og gat
komið á einn eða tvo. Þá
draga þau fram sleðana sína
og streyma út á götuna, til
að nota þetta einstaka tæki-
færi. Ljósm. Mbl. ÓI. K. M.
tveimur stórum bindum. Þetta
eru æviskrár bænda í Dalasýslu
frá því um og fyrir 1700, og er
myndauðugasta verk sinnar teg-
undar fram að þessu, því að I
því eru myndir af um 1400 persón
um. Þetta verk er með sama sniði
Og bók sama höfundar um íbúa
Strandasýslu og standa íbúar
þessara sýslna beggja í mikilli
þakkarskuld við hinn ágæta höf-
und.
Salan á Kjósverjum og Dala-
mönnum mun hafa gengið ágæt-
lega, sumir keypt eintak handa
hverju barna sinna, og sýnir það,
að enn bera margir íslendingar
tryggð til ættar sinnar og átt-
liaga.
P. V- G. Kolka.
•Um hræðslu
við austan rok
í vísu sem við birtum eftir
Egil Jónasson frá Húsavík
fyrir jólin talar hann um aust
an rok sé í Páli og því bezt
að ljúka máli. Páll Bergþórs-
son svarar:
Þingeyinginn þjakar oft
þrálát austan gola.
Mest af því að meira loft
mun hann illa þola.
• Jólakveðjur
eftir miðnætti
,,Gömul sveitakona" átti tal
við okkur. Hún hafði orðið
fyrir vonbrigðum vegna jóla-
kveðjunnar sinnar, sem hún
sendi gegnurn ríkisjitvarpið.
Kveðjan var lesin kl. 24,30
eða eftir miðnætti, þegar
reikna má með að fjölmargt
fólk sé hætt að hlusta á út-
varp og farið að sofa.
Kona þessi kvaðst einu
sinni áður hafa notað sér þá
þjónustu, sem útvarpið býð-
ur og sent jólakveðju með
því. Þá hefði hún verið flutt
á sómasamlegum tíma. Undan
farin tvö ár hefur hún aftur
á móti haft heilsu til að skrifa
vinum sínum og ættingum
kveðjurnar sjálf. En nú ætl-
aði hún aftur vegna heilsu-
leysis að þiggja með þökkum
boð útvarpsins um að taka við
og flytja kveðjur fyrir borg-
un. En kveðjan hennar var
sem sagt flutt eftir miðnætti,
á þeim tíma sem a. m. k. gam
alt fólk og börn eru farin að
sofa og þeir sem byrja vinnu
snemma að morgninum. Auk
þess sem ætlazt er til að út-
varp sé þagnað í sambýlis-
húsum á miðnætti, ef - það
truflar aðra.
• Brosleg svör
Kona þessi kveðst hafa
kvartað yfir þessari þjónustu
við útvarpið og fengið nokk-
uð kynleg svör. Sagt var að
þetta gerði ekkert til, fólk
hlustaði nú á jólakveðjur, ef
það ætti von á þeim. „En
hver heldur útvarpið að sé
tilgangurinn með sendingu
jólakveðja?“, spyr sveitakon-
an. Telja útvarpsmenn að fólk
sendi jólakveðjur til að fá
nafnið sitt lesið í útvarp? Nei,
það var ekki af neinni fordild
að ég kaus að notfæra mér
þessa þjónustu, heldur ein-
faldlega af því að ég treysti
mér ekki til að ná til vina
minna með skriflegri kveðju
í þetta sinn.“ Annað svar, sem
hún fékk, var að einhver yrði
að vera útundan. Og við því
segir hún: „Af hverju er ver-
ið að taka við kveðjum og
bjóða þjónustu, rf ekki er
hægt að anna henni. Því eru
kveðjurnar þá ekki takmark-
aðar á einhvern hátt. Hefði
ég vitað að ekki væri hægt
að taka við fleiri kveðjum,
þá hefði ég vafalaust haft ráð
með að biðja einhvem um að
hjálpa mér til að skrifa jóla-
óskir mínar, og vitað að þær
kæmust til skila.“
Sem sagt, konunni fannst
ekki boðlegt að láta senda
jólakveðju sína eftir miðnætti
og það kæmi mér ekki á ó-
vart þó fleirum fyndist það.
Jólakveðja missir nokkuð
marks, ef fyrst verður að
hringja til viðkomandi eða
skrifa honum og biðja hann
vinsamlegast um að vaka
fram á nótt til að hlusta á
jólakveðjuna sína. Þá fer mál
ið nú að "“-ða dálítið bros-
legt. , -
„Útsala64
hjá póstverzlun
PÓSTVERZLUNIN „Hagkaup'*
við Miklatorg, hefur nú ákveðið
að taka upp útsölufyrirkomulag,
sem lengi hefur tíðkast hjá póst
verzlunum erlendis og notið mik
illa vinsælda. í því skyni hefur
verzlunin orðið sér úti um sam-
bönd, sem gera henni kleift að
kaupa útsöluvörur í verksmiðj-
um.
Til þess að geta orðið þessa "ð
njótandi, þurfa viðskiptavinirnir
að gerast fastir áskrifendur að
•aukablöðum þeim, sem verzlunin
gefur út við aðalverðlista sinn,
Og kosta tíu krónur á ári- I
aukablöðum þessum verður til-
kynnt um útsöluvörumar hverju
sinni, en auk þess verður þar
skýrt frá nýjum vörum öðrum,
sem komið hafa eftir að aðal-
verðlistinn var gefinn út, svo
og verðbreytingum, sem kunna
að hafa orðið.