Morgunblaðið - 29.12.1961, Side 8

8
MORCVNBLAÐIÐ
Föstudagur 29. des. 1961
Guðmundur G. Hagalín:
„ Viö götuna er barn sem
byggir hiís úr sandi“
Til Sigurðar A. Hiagnussonar
SIGURÐUR A. Magnússon gaf út
fyrstu bók sína fyrir átta árum.
Hún heitir Grískir reisudagar.
Önnur bók hans var Krotað í
sand, órímuð Ijóð — frumsamin
og þýdd, og sú þriðja greinasafn-
ið Nýju fötin keisarans. En þrátt
fyrir útgáfu þriggja bóka hefur
hann verið kunnastur af blaða-
greinum sínum um skáldskap.
f haust hafa komið tvær bæk-
ur fré hans hendi, skáldsagan
Næturgestir og Hafið og klettur-
inn, safn rímlausra Ijóða. Þegar
þessar bækur bárust mér og til
þess var mælzt við mig af einum
af ritstjórum Morgunblaðsins, að
ég léti þeirra getið í blaðinu,
greip ég Nýju fötin keisarans og
síðan ýmsar af rímlausum Ijóða-
bóku-m hinna yngstu skálda.
Svo vaknaði þá hjá mér só ugg-
ur, sem aftur og aftur hefur að
mér setzt, þegar ég hef séð einn
manninn af öðrum senda frá sér
rímleysu, svo að ætla mætti, að
nær ellefu alda íslenzk ljóðhefð
væri gengin fyrir ætternisstaþa,
og þótt telja megi, að nú gerist
ég elliipóður, stóðst ég ekki mát-
ið, en ákvað að krota ekki að-
eins nokkrar línur um nýjar bæk
ur Sigurðar A. Magnússonar,
heldur ræða nokkuð þá bliku,
sem mér virðist hafa dregið á
himin íslenzkra menningarerfða.
ý Ritdómarinn og
leiðtoginn
Bókmenntagreinar Sieurðar
A. Magnússonar hafa flestar
birzt í Morgunblaðinu, sem mun
víðlesnara en nokkurt blað hef-
ur orðið hér á landi fyrr og síðar.
Mikil ábyrgð hvílir á þeim mönn
um, sem skrifa í slíkt blað um
bókmenntir og gildir þetta frek-
ar skrif um bókmenntaleg og
menningarleg viðhorf en um ein-
stæðar bækur. Margt bendir til
þess, að Sigurði sé þetta Ijóst.
Hann gengur að starfi sínu af
djúpri alvöru og gerir sér auð-
sjáanlega mikið far u>m að vanda
til ails, sem hann skrifar um
bækur og rithöfunda. Það, sem
þar fer miður — og þar á meðal
sú staðreynd, sem ég kem síðar
að og er orsök þess, að ég geri
þessar línur að öðru og meira
«n því, sem ég ætlaði í fyrstu,
virðist honum ekki meðvitað, —
hvað þá að hafhn gangi þar vit-
andi vits erinda þeirra dulrömmu
tortímingarafla, sem fengu sökkt
Atlantis og lagt Bellas í rústir.
Nýju fötin keisaráns komu út
árið 1959. í þeirri forvitnilegu
bók eru birtar allar þær veiga-
mestu greinar, sem Sigurður A-
Magnússon hafði þá skrifað,
einnig athyglisverður fyrirlestur
og viðtal, sumt af þessu á dönsku
eða ensku, en allt um skáld og
rithöfunda, skáldskap eða önnur
menningarmál. I bókinni er víða
fjallað þannig um þessi efni —
og þá einkum íslenzka ljóðagerð,
að eigi íslenzk menning ekki fyr-
ir sér að drukkna í apakattar-
hætti og algeru formleysi og ís-
lenzk tunga sæta sömu örlögum
og hún sætti forðurn í Noregi,
Færeyjum og á Skotlandseyjum
og nú eru búin írskunni á ír-
landi, mun það einhvern tíma
þykja allfurðulegur vitnisburður
um menningarlegaíi dásvefn, að
þessi bók Sigurðar. samfara sí-
hækkandi tízkugengi rímleys-
unnar, skuli vart hafa verið
nefnd til lofs eða lasts, hvað þá
að hún hafi vakið styrr í hópi
íslenzkra menntamanna eða það
sé vitað, að eftir henni hafi þeir j
tekið, sem mundu frekast verða
að teljast útvaldir vökumenn á
varðbergi íslenzkra menningar-
erfða. En það er svo sem fleira,
er mundi bykja bera Vöku okkar
íslendinga á því varðbergi all
ömurlegt vitni, enda hefur komið
fyrir, þegar mér hafa verið efst í
huga örlög íslenzkrar menningar,
að mér hefur orðið hugsað til
„einliðans dagaða upp um kvöld
hjá útlögztum ræningjaher, sem
hlustar með lokuðum augunum
á, að óvinir læðast að sér . . “
En eins og ég hef þegar tekið
fram, er Sigurður A, Magnússon
áreiðanlega maður, sem tekur
köllun sína sem bókmenntadóm-
ari og menningarlegur leiðtogi
af ærinni alvöru og auk þess er
hann mikill starfsmaður, vökull
í andlegum efnum og vel einarð-
ur, og virðist jafnvel vera sér
þess meðvitandi, að hann hafi
köllun að rækja. Hitt er svo ann-
að mál, að ég tel enn vandséð,
hve víðsýnn hann sé og skarp-
skyggn á ýmis menningarleg
rök, mannleg eigindi og viðhorf
við lífinu — allt meginstoðir and-
legrar þróunar með þjóð hans
— sem og allra þjóða — og þess
vegna það mikilvægar, að þeim
bókmenntadómara og menningar
leiðtoga verði að teljast ekki lít-
ils vant, sem fái ekki komið á
þær auga og því ekki gert sér
grein fyrir gildi þeirra.
Af skrifum Sigurðar um bók-
menntir má ráða, að hann geri
sér ljóst, að hlutverk ritdómara
sé fyrst og fremst það að skýra
lesendunum, hvað vakir fyrir
höfundi skáldrits, að orð ritdóm-
arans eigi að geta orðið sá töfra-
sproti, sem opni bergið, svo að
þar sem lesandanum ef til vill
virðist aðeins hrufóttur steinn
eða honum í hæsta lagi bjó í
grun, að ekki væri allt sem sýnd-
ist, megi honuim birtast stór eða
lítill heimur hugsana og tilfinn-
inga, sem standa djúpum rótum
í sammannlegu eðli og í þekk-
ingu og reynslu kynslóðanna, en
áhrif umhverfisins hafa vakið og
síðan hafa mótazt af persónulegri
gerð og sköpunargetu höfundar-
ins. En svo fer það auðvitað eftir
glöggskyggni og fjölhæfni, skap-
gerð og mótun, hvað ritdómarinn
sér, jafnvel hvort hann sér ann-
að en lokað bergið sums staðar
þar, sem raunverulega eru þó
dyr. Og mótunin ein getur stund-
um haft svo víðtæk áhrif, að hún
felli ritdómaranum blöðkur fyrir
augu, þótt hann sé allt í senn:
gáfaður, vel menntaður og meira
að segja samvizkusemin sjálf.
Sigurður A. Magnússon sagði í
grein um bókmenntir, að meginið
Guðm. G. Hagalín
af epískum kveðskap íslendinga
sé frekar frásögn en skáldskapur.
Ég varð ekki aðeins hissa á þess-
um ummælum, heldur líka lítið
eitt vonsvikinn, því ég taldi víst,
að Sigurður ætti þarna ekki við
rímnakveðskapinn, heldur sögu-
kivæði ort á 19. og 20. öld. En
meginið af þeim er að finna hjá
Grími Thomsen, Matthíasi
Jochumssyni, Stephani G. Steph-
anssyni, Þorsteini Erlingssyni,
Fornólfi, Einari Benediktssyni,
og Guðmundi Friðjónssyni. Og
hafi það verið rétt hjá mér, að
Sigurður ætti við epísk Ijóð þess
ara skálda, leyfi ég mér að halda
því fram, að hann hafi farið
nokkuð mikils á mis . . . Þá er
og það, að mér hefur virzt, að
hann væri ekki ýkjaglöggskyggn
á skopskyn höfunda og fengi því
lítt notið þess, hvað þá vakið á
því athygli annarra, hve slíkt
skyn skálda, hvort heldur það
kemur fram í ljóði, leik eða sögu,
varpar tíðum skæru skini á menn
og málefni — og hve mikið það
fær orkað í þá átt að létta af
mönnum því lífsfargi, sem imynd
un þeirra og stundum tilhneiging
til einhvers ekki allt of alvarlegs
píslarvættis leggur þeim á herð-
ar. Einnig hefur mér þótt hann
leggja næstum óeðlilega mikið af
skarpskyggni sinni í að leita uppi
eitthvað bitastætt, þótt ekki væri
nema eina mynd, í verkum þeirra
ungskálda, sem að formi, fram-
setningu og viðhorfum mætti
skipa í flokk, er á sér sem sam-
eiginleg aðaleinkenni rímleysu,
torrætt og meira og minna sund-
urleitt og tætingslegt táknmál og
kímnilausa og oft ærið væmna
bölmæði. Ég skal taka það fram,
að honum hefur oft farizt þetta
furðanlega, já, ef til vill sýnir
ekkert betur möguleika hans til
jákvæðrar og menningarlega mik
ilváegrar gagnrýni, — og eins
skal hins getið, að sú andúð,
sem skáldskapur þessara ungu
manna hefur vakið — að miklu
leyti sakir hópmennsku þeirra —
meðal ýmissa ljóðelskra manna,
hér á landi, muni hafa átt all-
mikinn þátt í því, hve Sigurður
hefur lagt sig fram í leitinni. Þó
er auðsætt af greinum hans, að
hann telur sig vera að rækja
menningarhlutverk.
★ Fram, fram fylking.
Ég er ekki einn af þeim, sem
tel, að rím sé skilyrði þess, að
skáldskapur geti kallazt ljóð eða
ljóð sé skóldskapur. Ungur las
ég mér til mikillar ununar órím-
uð Ijóð eftir J P. Jacobsen, Sig-
björn Obtsfelder og Johannes V.
Jensen, og litlu síðar eftir Walt
Whitman — og auðvitað Ljóða-
Ijóðin. Ég jafnvel býddi órímuð
ljóð eftir Jacobsen og eftir Obst
felder sögu, sem var í rauninni
mjög ljóðræn, þótt ekki væri
henni skipt í Ijóðlínur. Og ég hef
fyllilega kunnað að meta skóld-
legt gildi ýmissa þeirra órímuðu
ljóða, sem ég hef lesið eftir ís-
lenzk skóld. En þegar ég þóttist
verða þess vís, að allmargt skóld-
hneigðra manna skipaði sér í
fylkingu, sem virtist líta á sig
sem eins konar velgerðasveit is-
lenzkrar menningar, þar eð hið
órímaða form væri í rauninni hið
eina hugsanlega til skáldlegrar
túlkunar mannlegum tilfinning-
um og viðhorfum, svo sem þau
hlytu nú að vera og, þess varð
meira en litið vart, að í rauninni
væri ósköp lítilvægur flestur
eldri kveðskapur, þá leizt mér
ekki á blikuna. Ég sá og lítt
örla á íslandi í sumum þessara
ijóða, — helzt, að því brygði fyr-
ir, þegar ýmis skáldin töldu sig
verða að rísa úr sæti, snúa á
skegg sitt og greiða vindmyllum
högg til þóknunar blekki- og
áróðurspostulum erlendra bokka.
Ég hef og mér til mikillar undr-
unar komizt að raun um, að sum
ir þessara manna, jafnvel þeir,
sem stundað hafa langskólanám,
hafa ekki lesið nema lítið brot af
þeim íslenzku bókmenntum, sem
hver íslenzkur maður ætti að sjá
sóma sinn í að kynnast, ef hann
hyggst iðka skáldskap, finna sér
form við sitt hæfi og marka sín
viðhorf við tilverunni, jafnt á
alþjóðlegum sem þjóðlegum vett-
vangi. Hins vegar hrjóta þessum
aðilum af vörum og úr penna
— stundum tilefnislítið — nöfn
erlendra höfunda og ýmiss konar
erlendar tilvitnanir, einkum úr
hinum engilsaxneska, rómanska
eða jafnvel austræna heimi, þótt
auðsjáanlega hafi þeir fyrst og
fremst ausið af misjafnlega tær-
um brunnum í lautum sænskrar
ljóðagerðar, — en vitaskuld er
Svíþjóð ekki jafnframandlega 1
ilmandi og ýmis önnur og fjarlæg
ari lönd, þótt vel sé við Svíum
lítandi með tilliti til væntanlegra
! Nóbelsverðlauna. Þá eru hinar
1 torræðu myndir flestum þessara
skálda sameiginlegar. En hjá ýms
um þeirra eru þ»"r ur en svo
smekklegar, hvað þa p_■ slu sem
sindur af heitum afl mikils skáld.
anda. og auk þess eru þær oft,
þegar verst gegnir. ósamstæðar,
enda ljóðin sjaldnast áhrifaheild.
Því er það, að engan veginn verð
ur sagt, að merkja megi af meg-
inhluta þessara Ijóða, að með rím
leysunni og táknmálinu torræða
hafi skáldin fundið það tjáning-
arform, sem sé þeim skáldleg
nauðsyn .... En þá bölmæðin?
Til eru þeir meðal þessara skálda,
sem eru ótvírætt haldnir þjak-
andi innri sársauka. Þegar
Hannes Sigfússon er einn með
sjálfum séy og lífsgátunum, þarf
enginn, sem skilur mál hans,
eintal sálar hans, að ganga þess
dulinn, að hans torræðu myndir
eru frostrósir feigðarkulda utan
að, orðnar til sakir þeirra elda,
sem innra loga, en þetta virðist
síður en svo bundið umheimin-
um og hinum samfélagslegu
vandamálum dagsins í dag og á
morgun. Hjá Matthíasi Johannes-
sen er ógn nóinnar framtíðar lif-
andi og næsta bitur veruleiki,
þegar hann yrkir Jörð úr Ægi,
en við skynjum líka glöggt. að
hann veit sig eiga eitthvað að
missa hið næsta sér. mólar ekki
svart á svart, því annars vegar
er allt, sem hann ann heitast,
landið hans, með undursamleg-
um línum sínum og litum, hrjóstr
um og ilmgróðri, hrikaleik og
Ijúfri mildi, — öllu þessu, sem
það mannlíf verður að fó að
njóta, sem næst stendur skáldinu
— hins vegar feiknskuggi feigð-
aruggs, sem stundum myrkvar
sólina, þegar gróðraröfl jarðar
eru unaðslegast önnum kafin.
Og ógn hinna válegu vænda er
ekki hugsanaleikur, ekki tízku-
legt apaspil í Dauða Baldurs í
nýrri ljóðabók Sigurð A. Magn-
ússonar — svo sem síðar verð-
ur vikið að í þessu greinarkornL
En hjó. ýmsum þessara skálda
verkar bölmæðin sannarlega
ekki sem veruleiki, heldur ekki
ósvipað og við mættum einu
skóldinu með dinglandi kross í
ofsnemmvöxnu alskeggi.
Órækt merki.
Sigurður A. Magnúsaon lauk
ritgerð um íslenzka ljóðagerð
á tilvitnun í grein eftir Sig-
urð Norðdal, lagði orð hins vísa
og spaka manns inn í reikning
hins lausrímaða forms. Tilvitnun
in hljóðar þannig:
„Ef íslenzkar bókmenntir eig>a
sér nokikra framtíð, verður hún
að vera í höndum þeirra manna,
sem þora bæði að sökkva sér of-
an í erlenda menningu og vinza
miskunnarlaust úr henni með <
sjálfstæðri hugsun og saman-
burði við íslenzkt eðli og
reynslu.“
Ég hygg, að ég megi fullyrða,
að Sigurður sé svo heiðarlegur
Framh. á bls. 12.
VERZLUN vor að Ægisgöfu 10 er fluft að
SUDURLANDSBRAIJT 4
Móttaka
beiðna um viðgerðir
eftir kl. 18.00
í síma 1-14-25
GOTT ÚRVAL AF GAS OG OLÍUKYNDITÆKJUM
SÍMI VERZLUtfARINNAR OG VIÐGERÐARÞJÓNUSTL
OLÍUKYNDITÆKJA ER
3-81-25
OLÍUFÉLAGIÐ SKELJUNGUR H.F.