Morgunblaðið - 10.04.1962, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 10. april 1962.
MORCF1SBL AÐI&
13
Nokkrar hugleiðingar um eyðingu
skdga og skógrækt
eftir Steingrím Davíðsson
SEM kunnugt er segir Ari fróði
í íslendingabók, að þegar land-
nám hófist hafi ísland verið viói
vaxið milli fjalls og fjöru. Eng-
ánn treyetir sér til að vefengja
Érósögn Ara, því hann hefur af
öllum verið talinn áreiðanlegast-
ur sagnritara allra tima og vildi
Iþað eitt rita, er sannast reyndist.
í>ó að heimildarmenn Ara hafi
ekki verið óskeikulir svo hallað
igæti réttu máli um einstaka aitr-
iði, þar sem liðið vair svo langt
frá landnámi, er hann reit ís-
lendingabók, þá er engin ástæða
til að ætla, að frásögnin um
landgæðin haifi brenglazst í með-
förum kynslóðanna er geymdu
sögnina í minni hver fram af
annartri. Og vegna þess að með-
an þjóðin varð að leggja á minn-
ið það sem munast Skyldi, og það
er hún frekast vildi. Var það og
metnaður þeirra, er frá sögðu að
íhafa það eitt, er sannast reynd-
ist, svo sem Ari Þorgilsson, enda
var hann sprottinn úr þeim jarð-
vegi, er geymdi sannleiksgildi
frásagna. Hinsvegar ber vitan-
lea að skilja umrædda frásögn í
íslendingab.k, sem yfirsýns lýs-
ingu, þ. e., að kógar hafi vaxið
ó öllu láglendi og upp í fjalla-
Ihlíðar þar sem vaxtaskilyrði
voru fyrir hendi, svo hvert hérað
landsins hafi átt víðlenda skóga,
en misjafha að grózku og vaxtar-
ihæð. Hinsvegar hafa verið víð-
áttumikil rjóður í skógum, þar
sem hann þreifst ekki eða hafði
ekki frið til að vaxa fyrir ágangi
ihöfuðskepnanna. Var svo m. a.
(þar sem flatt land bar lægst yfir
sjó, og myndað var af framburði
fallvatna, og þess vegna oftlega
undir vatnsflóðum. Þar átti vot-
lendisgróðurinn heima. Á hærri
stöðum og þurrlendi hafa einnig
verið rjóður mörg, og stór víða,
og hefur margt valdið er ekki
verður hér rætt. Þar sem skóg-
urinn klæddi dali og fjöllin í
miðjar hlíðar, hefur hann víða
orðið fyrir áföllum af völdum
ekriðufalla og fossandi lækja, er
í leysingum hafa rifið með sér
stórar spildur. Þau sár náði
ekógurinn kannske aldrei að
græða. Grasið var fyrr til að
klæða skriðurnar, og hólana, sem
mynduðust af framhlaupinu. Svo
komu mennimir og reistu býli
sín á skriðufætinum eða á hóln-
um. Þama var búsældarlegt. Á
íbökkum árinnar, er féll eftir
dalnum voru góð slægjulönd,
óin fylltist af fiski á hverju vori,
kjarngóð beitilönd í skógarjóðr-
um og inn til heiða og víðlendur
skógur um ása og hlíðar. Þar
mátti höggva gnægð trjáa til
gerðar peningshúsa, kurla við til
kola og brennslu híbýla elda.
Svipað var, þó land að sjó lægi.
Á fyrstu öld íslands byggðar
hafa 1-andsmenn að vísu flutt
nokkurt timbur frá Noregi til
Ibyggingar stærri húsa og til
skipasmíða, að svo miklu leyti
er bátar og skip voru hér smíð-
uð. Getið er þó um, að hafskip
Ihafi verið smíðuð úr íslenzkum
ekógarviði. En efalaust hafa
landnámsmenn byggt sína fyrstu
skála og bæjarhús úr heima-
fengnu timbri. Þeir höfðu fregn-
ir af, að hér væru víðlendir skóg
er og þó laufskógar væru ein-
göngu, 'á hafla þeir ■ vafalítið
treyst því, að hér fengizt gnægð
húsaviðar. Þá voru knerrimir
evo lítil skip, að vart gátu menn
flutt með sér mikið magn af
iimbri, þar sem á skipi voru
tugir mánna, búslóð fjölskyld-
anna, og nokkuð af búfénaði. En
brátt eftir landnámsöld hefur
víða orðið þurrð á þeim skógar-
viði, er hæfur var í stórar byigg-
ingar, enda norska timbrið meira
eð gæðum, og jókst þá timbur-
flutningur flrá Noregi. svo sem
sögur herma.
Varla hefur þótt byggilegt þar
sem skóglaust var með öllu, enda
mun svo óvíða verið hafa, þar
sem byggð var sett I upphafi.
Svo báðir voru iandsmenn skóg-
inum, að án þess að eiga skógar-
tendur, eða hafa skógarítök, var
vairla hægt bú að reka. Svo sem
áður greinir, vax skógarviðurinn
eina eldsneyti landsmanna og
ekkert býli gat án viðarkola ver-
ið. Jámigerð, járnsmíði og steypa
muna úr öðrum málmum fór
fram við heimagerð viðarkol. Til
alis þessa þurfti gífurlegt viðar-
magn. Og þar sem entgin for-
sjálni var viðhöfð um skógar-
höggið og ekkert gert til að ný
tré gætu uppvaxið í stað þeirra
er hö'ggvin voru, fór svo að skég
urinn eyddist óðum. Hermir sag-
án og, að oft hafi orðið miklir
skógareldar af gáleysi þeirra, er
að kolagerð voru. Þá hafa hraun
runnið yfir skógarlendur á jarð-
eldasvæðum sunnanlands og víð-
ar. En rénshönd manna var þó
mikilvirkust við eyðingarstarfið.
Marka má af ýmisum frásögn
•trrirm". Það hefur um allt land
verið mikið að gert um skógar-
höggið, svo að margur fagur og
rismikill skógur spillzt og horf-
ið með öllu.
Svo segir í frásögn Vatnsdælu
af komu Ingimundar gamla í
Vatnsdal. „Síðan sótti liðið upp
í dalinn og sá þar góða landkosti
að grösum og skógum. Var fag-
urt um að litast. Lyfti þá mjök
brúnum manna.“ Og enn segir í
Vatnsdælu, að, er Ingimundur
hafði valið sér bústað hafi hann
látið efna til bæjar og reist hof
mikið, hundrað fóta langt. Ingi-
mundur kom .landveg sunnan úr
Borgarfirði. Er með ólíkindum,
að hann hafi flutt með sér timb-
ur til byggingar hinna miklu
húsa, er hann þegar reisti. Má
Ijóst vera, að sgógur hafi verið
þá með miklum vexti í Vatns-
dal, og hús öll á Hofi verið byggð
úr ístenzkum skógarviði að
mestu eða öllu. Svo var mikið að
gert um skógabhöggið í Vatns-
dal, að einu menjarnar um skóg-
inn er „lyfti mjög brúnum" Ingi
mundar og hans fylgiliðs, er ein
reyniviðarhrísla hátt í Valnsdals
verið gjöreytt, útrýming hans al-
gjör. Um Skagafjarðarsýslu er
sömu sögu að segja. í öðrum
héruðum landsins eru á stöku-
stöðum skógar eða birkikjörr, er
minna á borfin skrúðklæði.
Það fylgist að, að skógar lands-
ins eyddust og þjóðina þraut
þrótt til að varðveita frelsi sitt
og er þáð táknrænt mjög. Þegar
áþján yfirdrottnaranna og hörð
tök náttúruaflanna þjörmuðu að
efnasnauðri þjóðinni, rak neyð-
Ln fólkið til að höggva og rifa
upp með rótum síðustu bjarkar-
kræklurnar til að sjóða við fá-
breyttan og nauman k-ost, eða
fcurla niður í málþoda fénaðinn.
Þegar skóglendið var uppurið
var ráðist að f j alldrapanum,
'hríslð rifið, safnað í byngi og
flutt heim til brennslu, þar sem
allt annað eldsneyti var þrotið.
Þetta voru fjörbrot fólks, er
þjáðist af kulda og næringar-
skorti. í slíkri neyð er eðlitega
ekki hugsað um afleiðingar slíks
verknaðar og enda þekking eng-
in. Kynslóðimar, sem upprættu
síðustu skógarleifarnar á stór-
um svæðum og heilum héruðum
er ekki hægt að áfellast. Þær
voru að berjast fyrir lífi sínu.
Þær þjáðust í landi, sem búið
var að svipta flrelsi og rœna
sín.um dýrasta skrúða, allt vegna
glapráða löngu liðinna feðra.

Ungt sitkagreni í Tumastaðabrekkuir..
um í fstendingasögunum, en þær
eru flestar traustar heimildir,
eins og beat sanna' ýmsir forn-
leifafundir, að á fyrstu tveim
ðldunuim eftir að landnám hófst
hér, hafi skógunum á sumum
stöðum verið nær gjöreytt og í
flestum byiggðarlö'gum svo nærri
þeim gengið, að góður skógar-
rei'tur var eftirsóttari en aðrar
eignir manna og hefur þó fyrr
verið farið um að sneiðast. Svo
segir í Eyrbyggjasögu, að er Arn-
kell hafði látið drepa þræla föð-
ur sins, en þrælarnir voru staðn-
ir að illverki, er Þórólfur bægi-
fótur hafði semt þá til, og því
óhelgir. Þórólfur undi illa við og
leitaði liðveizlu hjá Snorra goða
um mála'tl'búnað á hendur Arn-
katli fyrir dráp þrælanna. Snorri
neitaði fyrst, því bann taldi sök
Arnkels enga, en Þórólf illmenni.
Tóik þá Þórólfur til þess ráðs að
bjóða Snorra Krákunes með
skógi, er þar stóð, „er mest ger-
semi er hér í sveit“, mælti Þórólf
ur m. a. Og en segir: „Snorri
þóttist mjög þurfa skóginn". Og
er svo sagt, að hann tók hand-
sölum á landinu og tók við eft-
irmáli þrælanna. Snorri er áð-
lir búinn að mælast undan við-
töku málsins, þó fé sé í boði, en
þet'ta tilboð stenzit hann ekki.
Sá eini dómur er hér lagður á
breytni Snorra, að hann þurfti
mjög sfcóginn, vitanlega vegna
þess, að skógtendi voru Öil að
ganga mjög tií þurrðar. Síðar
segir Eyrbyggja svo: „Snorri goði
lét vinna Krákunesskóg og mik-
ið að gera um skógarhöggið. Þór-
ólfi bægifót þóttist spillast skóg-
fjalli í Hvammsskriðum. Er hún
afkomandi hinna miklu skóga er
klæddu Vatnsdalsfjall allt að
ktettabrúnum, svo og Hjallann,
víðáttumikinn stal'l bátt í fjall-
inu. Vatnsdæla segir hann skógi
vaxinn og gengu þar sauðir sjálf-
ala í skógum á Sauðadal ,Sá dal-
ur liggur hátt. Fram um síðustu
aldamót voru þar sel frá stór-
býlum í Vatnsdal og Þingi, en
skógarleifar engar, en kjarna-
grös. Á landnámsöld hefur vafa-
laust mikið af undirlendi Húna-
vatnssýslu vestan Blöndu verið
skógi vaxið. Líklegt er, að mikl-
ir skógar hafi t.d. verið í Svína-
dal, er svin Ingimundar gengu
þar sjálfala. tímguðust og gengu
vel fram. Nöfnin Tindaskógur og
Auðkúluskógur, sem eru nöfn á
stórum raklendum mýrum sanna
og tilveru skóganna. Lönd þessi
liggja að Svínavatni. Skógartré
hafa ekki vaxið þar margar síð-
ustu aldir, en leifar skóganna eru
bjarkar kræklur á bökkum vatns-
ins, er aldrei ná þroska. Fyrir því
sér sauðkindin. Mörg örnefni um
strönd og dali austan og norð-
án Blöndu vitna um forna skóga,
er nú sér hvergi stað í Blöndu-
gili hjara nokkrar birkihríslur
við léleg lífsskilyrði. Fljótið og
hamraveggi'r hafa verndað þær
fyrir ránshendi mannanna og
tönn sauðkindar. Og fundist hafa
birkiplöntur í Skógaröxl í Hall-
árdalsf j öllum norðan Vindhæl-
is á Skagaströnd. Mörg örnefni
vitna hið sama.
Eg hefi hér tekið Húnavatns-
sýslu, sem sýniShorn þeirra iands
svæða, það sem skóginum hefur
En þegar vindar gnauðuðu um
nakinn skógarsvörðinn, urðu af-
leiðingarnar ægilegar. Jarðveg-
urinn sviptist burt, eftir voru
berar klappir, melar og sand-
auðnir — allsstaðar þar sem
þurrtent var — stór landss'væði
urðu örfoka. þar sem skógarnir
skýldu ekfcj lengur gátu sand-
stormarnir óhindrað borið sand-
inn vítt yfir og kæft allan gróð-
ur. Þó fteira hafi stuðlað að upp-
blæstrí landsins. en eyðing skóg-
anna er eyðing þeirra vafalausit
stærsta frumorsökin á uppblæstri
lands neðan þeirrar hæðarlínu,
er skó.gur vex hæst yfir sjávar-
mál. Þessa harmsögu er holt að
læra og á þeirrj sögu grundvall-
ast að nokkru það. sem er að
gerast og koma skal.
Undir lofc síðustu aldar, þegar
hagur þjóðar vorrar tók að batna
og þjóðin horfði vonglöð til fram
tíðarinnar, var orðin sannfærð
um sigur í sjálfstæðisbaráttunni
og bjartsýn um batnandi lífskjör,
var sett ofarlega á stefnuskrá
brautryðjendanna að vernda
skógarleifarnar og klæða lndið.
Tryggvi Gunnrsson kvað við
raust: „Hlífið skógarleifunum.“
Það hlaut að verða fyrsta skref-
ið. Moð lögum um friðun og rækt
un skóga, er viðurkennd hugsjón
in að klæða landið. Með friðun
Hallormsstaðaskógar 1905 og upp
eldi trjáplantna þar, er stigið
stórt skref byrjunarfram-
kvæmda. En svo þurfti að sinna
mörgum þörfum landsmanna, en
fjárhagur þröngur, að smátt mið-
aði á fyrstu tugum aldarinnar.
En áhuginn var vaxinn og þótt
hann væri ekki nógu almennur,
var alltaf nokfcuð stór sveit
ábugamanna er hélt merkinu á
lofti.
Trú aldamótaskáldsins á þýð-
ingu skóganna fyrir þjóðina er
trúarvissa. En í aldmótljóðum
H. Hafsteins er svo kveðið: „Sú
kemur tíð, er siáriin foldar gróa,/
sveitirnar fyllast, akrar hylja
móa,/ hrauð veitir sonum móður-
moldin frjóa,/menningin vex í
lundi nýrra skóga.“ Allt er kvæð-
ið herhvöt til dóða og þrunigið
spásögn um framitið lands og þjóð
ar. Þeir spádómar hafa þega/r
fram komið og eru aðrætast, eirtn
ig sá, að skágurinm skrýði á ný
stór landsvæði, fegurri og þroska
meiri en fyrr, skógur, sem ekki
verður aðeins til prýði og yndis-
auka og skjóls öðrum gróðri,
heldur skógur, sem einnig getur
gefið af sér allt það timibur er
þjóðin þarfnast árlega, þ. e. af
þeim tegundum er mest eru not-
aðar.
Hér verða aðeins fá rök, þó af
mifclu sé að taka, færð fyrir því,
að sinna beri trjárækt af fullri al
úð, og skóggræðsla sé þjóðnytja-
má'l og rétt sé og nauðsyntegt að
stórauka framlög af almannafé
til ‘hennar. Því ber að fgna. að á
síðari árum hefur mjög aukist
áhugi fyrir trjárækt á búsalóð-
um og í almennings skemmtigörð
um. Björkin, sem er alskrýdd
fögur og ilmandi svo og reyni-
viðurinn, voru lengi einu trén.
En nú orðið má víða sjá í skrúð-
görðum margar tegundir þroska
vænlegra barrtrjáa. Þessi sí-
grænu tré, er bera sumarlitinn
í skammdegiskuldanum, eru
„laufgrsen mitt í snjónum", halda
vorgteði vorri vakandi jafnve] í
skammdegismyrkrinu. Og marg-
falt yndi veitir trjágróðurinn
okkur mönniunum, því trjálund-
imir eru sælustaðir fuglanna.
Þrestimir eru þess vegna orðnir
hér staðfuglar. Á sólrífcum dög-
um síðla vetrar má heyra kvak
þeirra. Þá dreymir um vorið,
sem nálgaist. Snemma vors byrja
þeir svo hreiðurgerð í laufkrón-
unum eða í hreiðurkössum, er
hengd em á trén. Þá er sungið
í hverjum garði. Þarf ©kkj að
lýsa þeim unaði er þessir nábú-
ar vei'ta okikur. Allir hljóta að
kjósa þeirra sambýli.
Frá ómunatíð er vitað, að
skógartrén veita öllum gróðri
ákjósanlegt skjól. Á síðari ár-
um er mikið rætt og ritað um
græðslu skjólbelta og þau við-
urkennd, en undarlega lítið orð-
ið úr framkvæmdum. Ljóst virð
ist þó vera, að í okkar vinda-
sama landi verði kornrækt ár-
vissari, ef skógarbelti skýla ökr
unum, enda hefur nokkur
reynsla fyrir því fengizt. Slík
skjólbelti geta einnig að nokkru
sparað girðingakostnað.
Þeir, sem eru mótfallnir skóg-
rækt benda réttilega á, að
hægt sé, „að klæða landið á ann
an hátt og fljótvirkari en að
rækta skóg“. Með nútíma tækni
er fremur auðvelt að breyta
hverskonar blásnu landi, sönd-
um, melum, holtum og hraun-
um í graslendi: akra engi og
tún. Jafnvel hálendisgróðurinn
má auka, og græða uppblásin
lönd öræfanna. Allt þetta er
hægt að gera, og verður gert.
Fyrst hér er minnzt á ræktun
heiða og öræfa, má fylgja sú
athugasemd að varlega skuli
farið og ofrækta ekki afrétta-
löndin, svo kjarngresið breytist
ekki í trénaðan gróður og léleg-
ar fóðurjurtir. Þetta er innskot
og verður ekki frekar rökstutt,
enda ætti það að vera augljóst.
Sjálfsagt er að vinna kröftug-
lega að uppgræðslu landsins á
þann veg, sem hér hefur verið
lýst. En jafnhliða þeirri fræðslu
ber að leggja áherzlu á að
rækta hér skóg í stórum stíl.
Að því hníga mörg og sterk rök,
sem ekki verða vefengd. Sem
fyrr getur var ekki nógu al-
mennur áhugi á skóggræðslu á
fyrstu tugum aldarinnar. Ung-
mennafélögin höfðu að vísu í
stofnskrá sinni „að klæða land-
4ð“, en fjárhagsle^a voru þau
Framih. á bls. 23