Morgunblaðið - 13.05.1962, Page 8
F
MORCVNBLAÐIÐ
SunnucTagur 13. maf 1962
Atlræður i dag:
Jakob Kristinsson
f>rrVo fræðsiumálastjóri
SÉRA Jakob Kristinssön fyrrum
- fræðslumálastjóri er áttræður í
dag. Hami er fæddur að Syðra-
Dalsgeröi í Eyjafirði 13. maí
1882. Voru foreldrar hans hjón-
Sn Kristinn Ketilsson og Hólm-
fríður Pálsdóttir. Engar sögui
hafa fariö meðal þjóðarinnar af
hæfileikum og dyggðum þeirra
hjóna, fremur en svo margra
annarra alþýðumanna, sem í
kyrrþey fátæktar og erfiðis hafa
eins og skáldið Örn Arnarsoa
segir „ort sitt ævintýri, sem
aldrei var sagt eða skráð“. — En
þessi norðlenzku bændaJhjón ólu
þjóð sinni fjóra sonu, sem allir
eru landskunnir hæfileika og
drengskaparmenn. — Segir Mtf,
starf og hugarfar þessara fjög-
urra sona, sína sögu um gáfur,
heilbrigði og menningarbrag for-
eldranna, sögu, sem er traustari'
vitnisburður öllu öðru.
Þrátt íyrir lítil efni lagði séra
Jakob Kristinsson leið úr föður-
garði, til iærdóms Og mennta.
Og þó skortur fjár og veikindi
mörkuðu honum stundum þröng
an bás, á námsbrautinni lauk
hann guðfræðiprófi við Hiáskóla
íslands 1914 Og sama ár var
hann vígður prestur til safnaðar
í Kanada. Árið 1928 var hann
hann skipaður skólastjóri við A1
þýðuskólann að Eiðum og gegndi
þvL starfi til 1938. — Á önd-
verðu ári 1939 var hann svo
skipaður fræðslumálastjóri, en
lét af því starfi, vegna heilsu-
brests 1944. Séra Jaköb er tví-
kvæntur. Fyrri kona hans, Helga
Jónsdóttir, andaðist 1940. Síðari
toona hans núlifandi, er Ingi-
björg Tryggvadóttir. — UM einn
hinna íslenzku landnámsmanna,
Hástein Atlason, greinir sagan,
að eitt sinn er hann, ungur mað
ur, sat veizlu, þar sem heit-
strengingar voru gerðar, hafi
hann stigið á stokk og strengt
þess heit, „að halla aldrei réttu
máli, þar sem honum væri trúað
til dyggðar1’. — Ekki veit ég
hverjar heitstrengingar séra
Jaikob Kristinsson hefur, sem
ungur maður, gert um látf sitt Og
lífsviðhorf*. En ég held, að eng-
um af þeim mörgu ágætismönn-
um, sem lífið hefur veitt mér þá
ánægju að kynnast, geri ég rangt
trl, þó ég fullyrði, að engan hafi
ég þekkt, er af svo sterkum heil-
ihdum, svo djúpri einlægni hefur
tileinkað sér heitstrengingu Há-
steins Atlasonar í Mfi sínu, starfi
og kenningum, sem séra Jakob
Kristinsson.
Jakob Kristinsson varð skjótt
víðkunnur maður. Hans arn-
fleygu gáfur, glæsitöfrar í fram-
göngu, orðsnilld og ræðu-
.mennsku snurtu hvern skynibor-
inn mann, sem af persónu hans,
orðum eCa ritstörfum hafði
kynni og .skópu honurn þjóðar-
orðstír. Um það greinir víst enga
á, sem kyr.ni hafa atf sr. Jaköbi
að gáfur hans. raunsæi og hug-
kvæmni, sé óvenjulegt og að öll
hans verk, bæði ræður og rit, séu
meitluð af fágum, djúpskyggni
og heilsteyptri fegurðarkennd.
Og hinir persónulegu töfrar hans
©g sannfæringarkraftur, er hann
ílutti mál sitt, hvort heldur var
I samræðum, kennslustundum,
eða fyrirlestrum gáfu orðum
hans sérstæð, nærri seiðmögn-
uð áhrif — En þó al'lir þessir
glæsikostir hefðu meir en nægt
til að gera snilli séra Jakobs
rómaða og fræga, hygg ég þó,
að það, sem fremur öl'lu hefur
farifið menn til svo óblandinnar
aðdáunar á honum, sé hin djúp-
j stæða virðing hans fyrir fegurð,
framkomu og hinn bjargfasti
ásetningur hans, „að halla aldrei
réttu má!i, þar sem honum væri
trúað til dyggðar". — Öll fram-
koma séra Jakos, allar lífsstefnur
hans og kenningar hafa verið
bornár uppi af þessum dyggðum,
og í krafti þeirra varð hann hinn
djúpskyggni leiðtogi og sjáandi,
sem hreií og heillaði hjörtu og
hugi.
Ekki kemur mér í hug að
halda því fram, að séra Jakobi
hafi í engu yfirsézt, fremur en
öðrum dnuðlegum mönnum.
Slíkt lof væri honum eigi að
skapi. En ég hygg, að enginn,
sem hann þekkir, dragi það í efa,
að yfirsjónir hans hafi þá staf-
að af því, að hann greindi ekki
til fulls hið rétta, en að aldrei
hafi hann viljandi vits, hafnað
því, er betur mátti fara.
Kynni mín af séra Jakobi hóf-
ust haustið 1928, er hann kom
skólastjóri að Eiðum, en ég var
þá nemandi þar, í öðrum bekk.
— Ég minnist þess hve hrifinn
ég varð af fágun, aðlöðunartöfr-
um og yfirburða hætfileikum
þessa glæsilega manns. Og með
aukinni kynningu við hann, vax
andi skilningi og þroska fullorð-
ins áranna hefur sú hrifning auk
izt og hækkað. — Það gefur auga
leið, að slíkur maður, sem séra
Jakob, sé til þess borinn að vera
leiðtogi og kennari. — Gáfur
hans, glæsimennska og óvenju
víðtæk rnenntun, gerði margar
kennslustundir hans óglymanleg
ar. En þó málsnilld hans og þekk
ing misstu ekki marks í kennslu
stundunum, fór þar þó, sem alls
staðar, þar sem séra Jakob hefur
komið við sögu, að það, sem
hæst bar í öllu, og sem minnis-
stæðast verður, er göfgin, ein-
lægnin og hin nærri yfirnáttúr-
lega trú á allt hið fagra Og góða,
og hin óslævandi þró, til að leiða
þau öfl til sigurs í hverri at-
höfn, í hverju brjósti og hjarta.
í augum séra Jakobs vöru hin
lögboðnu bóklegu fræði og sú
menntun, sem þau veittu ekki
aðalatriði skólastarfsins, heldur
fyrst og fremst ein leið að því
marki að göfga og rækta. í aug-
um hans var það mannræktin,
sem skipa skyldi öndvegi í öllu
skólastatfi, sem og annars staðar
þar, sem hann lagði hug eða
hönd að verki.
Ég fullyrði hiiklaust að þeir
allir, sem þess láns urðu aðnjót-
andi að eiga hann að skólastjóra
og kennara, séu á einu máli urn
það, að um hann megi hið sama
segja og sagt var um Erling
Skjálgsson á Sóla, „að öllum
vildi hann koma til einhvers
þroska“. Og þannig hefur séra
Jakob starfað í öl'lu sínu dagfari
Og hverju því sviði, sem hann
hlaut að vinna á. — Allt starf
hans hefur verið starf ræktunar
og þroska, alls þess, sem fegrar
og bætir, alls þess, sem lyftir
mannshuganum frá moldviðri
blekkingac og sýndarmennsku,
alls þess, sem greiðir sannleikan
um veg. KjörOrð lífs hans og
starfs hefur ávallt og í öllu verið
hin ódauðlega setning meistar-
ans, er sagði: „Leitið fyrst sann-
leikans og hans réttlætis og þá
mun allt annað veitast yður“.
Til er fornt austurlenzkt ævin
týri, sem greinir frá þrem mönn-
um, er á unga aldri lögðu af stað
út í lífið, einn til að leita auð-
æfa, annar tii að leita gleðinnar,
en hinn þr'ðji til að leita skyld-
unnar. Er þeir, á efri árum
voru að því spurðir, hvern ár-
angur leit þeirra hafði bcnrið
svöruðu tveir, hinir fyrstu, að
Íeir hvorki hefðu fundið auðinn
tí gleðina. En hinn þriðji, sá,
er leit hóf að skyldunni, kvaðst
að vísu eigi vita hvort hann hefði
fundið hana, en hann hefði fund
ið bæði auð og gleði. — Séra
Jakob Krisr,insson kaus sér sömu
leit og hinn síðastnefndi leitar-
maður hins austurlenzka ævin-
týris, leit að skyldunni, skyld-
unni að þjóna, réttlæti, sannleika
Og heilbrigði. Og sem hinn aust-
urlenzki leitarmaður hefur hann
bæði fundið auð Og gleði. Hann
hefur fundið auð þess hjarta,
sem alltaf og allsstaðar dáði hið
fagra og góða, sem alltaf og alls
staðar haslaði sér völl, þar sem
réttlæti og drenglund háðu bar-
áttu við óheillaöfl lífsins, sem
alltaf og allsstaðar vildi verma
og græða. Og engin gleði getur
verið svo djúp, svo helg og hrein,
sem gleði þess hugar, er að loknu
löngu dagsverki lítur til baka og
sér, að þar sem hann fór um
greru blóm við veginn.
Slíkum manni þarf eigi að
biðja birtu og yls á ævikvöldi.
Þar sem vizka Og götfgi skipa önd
vegi sálarinnar verður ætíð bjart
þó lífssól sígi að aftni.
Kniútur Þorsteinsson.
★
JAKOB KRISTINSSON, fyrr-
um fræðslumálastjóri, er átt-
ræður í dag.
Ekki er mér kunn ætt hans,
enda er ég manna ófróðastur
í þeim efnum. Þó veit ég það,
sem aðrir íslendingar, að bræð
ur hans 3 eru þjóðkunnir
menn fyrir gáfur og ósérplægni
á sviði viðskiptamála, þeir
Hallgrímur, Aðalsteinn og Sig-
urður Kristinssynir, fyrrver-
andi forstjórar Sambands ísl-
lenzkra samvinnufélaga. Ork-
ar ekki tvímælis um stofninn,
sem ber slíkar greinar.
Jakob er fæddur og uppal-
inn í Eyjafirði, átthögum Jón-
asar og Davíðs og fleiri snill-
inga orðs og andríkis. Þjóð-
skáldið Matthías Jochumsson
segir í fögru kvæði, að sú sveit
sé „fegurst byggð á landi hér“.
Vel má vera að það sé orð-
um aukið. En líklegt má telja,
að sú stórbrotna náttúrufeg-
urð, sem hreif svo næman
anda stórskáldsins, geti einnig
orlcað á viðkvæman huga
barnsins og haft þar mótandi
áhrif til frambúðar, enda efar
enginn, sem kynnst hefur
Jakob Kristinssyni, að hann
hafi alizt upp í fögru um-
hverfi.
Eg kynntist Jakob Kristins-
syni fyrst af frásögn ann-
arra. Eg var þá unglingur í
vegavinnu á Þveráraurum í
Landeyjum ekki langt frá
Gunnarshólma. Rifjaði ég þá
stundum upp fyrir mér lýs-
ingu annars Eyfirðings á þessu
fagra héraði, kvæði Jónasar
um Gunnarshólma og silfur-
bláan Eyjafjallatind.
Þá var það kvöld eitt, er
við vorum hættir vinnu, að
nokkrir menn komu ríðandi
utan yfir Þverá, sem var þá
mikið vatnsfall. Þeir stönzuðu
í tjöldum okkar og þágu góð-
gerðir. Bar þá margt á góma.
Töluðu þeir meðal annars um
ræðusnilling, sem ekki alls fyr-
ir löngu væri kominn heim aft-
ur frá prestsstörfum í Vestur-
heimi. Töldu þeir það nægi-
legt erindi til Reykjavíkur að
hlusta á ræðu sr. Jakobs. Ein-
hverjir úr okkar hópi höfðu
hlustað á hann og voru þeir
gestum sammála. Af Þverár-
aurum er á annað hundrað km.
vegalengd til Reykjavíkur og
nokkrar stórár á þeirri leið
voru þá enn óbrúaðar.
Þannig ræddu þá bændur og
daglaunamenn í útvarpslausu
landi um snillinga orðsins.
Gestirnir kvöddu og ég
horfði á eftir þeim þeysa aust-
ur aurana, móti „silfurbláum
Eyjafjallatindi, sem svalaði
'björtu höfði í himinsblámans
fagurtærri lind“. Og ein-
hvern veginn tengdist saman í
huga mínum þessi glæsilega
mynd hins fjarlæga fjalls —
og hins mikla ræðusnillings,
sem ég greindi í frásögn gest-
anna.
Síðar dvaldi ég við nám í
Reykjavík. Ekki gafst mér
þó tækifæri til að hlusta þá á
séra Jakob. En kennarar mínir
og skólasystkin ræddu stundum
af mikilli aðdáun um ræðu-
snilld hans. Einn skólafélagi
minn, sem nú er þjóðkunnur
rithöfundur, sagði mér þó gerst
af honum. Erindi hans um ólaf
pramma, „Musteri eða hospital",
o. fl. voru sérstaklega rómuð.
Var rakið fyrir mér efni þeirra,
en þess jafnframt getið, að ekki
væri það svipur hjá sjón, móti
því að hlýða á höfundinn flytja
ræður sínar. Sagt var, að hann
talaði blaðalaust, en hefði að
vísu lítinn pappírsmiða í lófan-
um, sem hann liti stundum á,
svo að sennilega væri eitthvað
ritað á miðann. Jakob Kristíns-
son stæði kyrr á ræðupalli,
hann berði aldrei í borð eða
notaði aðrar hreyfingar til á-
herzlu máli sínu. En hann beitti
af frábærri snilld hinni þrótt-
miklu og hljómfögru rödd sinni,
og á einhvern dularfullan hátt
sefjaði hann svo áheyrendur
sína, að þeir yrðu sem berg-
numdir, en hann sjálfur virtist
stundum gleyma stund og stað
og gefa sig allan og óskiptan
á vald málflutningi sínum.
Þannig ræddu þá mennta-
menn og þroskaðir skólanem-
endur um málsnilld Jakobs
Kristinssonar. En síðar — eftir
að ég kynntist honum persónu-
lega — vissi ég til að skips-
hafnir sendu honum þakkarbréf
fyrir útvarpserindi, sem þeir
höfðu hlýtt á höfum úti.
Er það vel farið, að allar stéttir
'þessa fámenna þjóðfélags kunna
sem fyrr að meta snillinga orðs
og göfugra hugsana, þrátt fyr-
ir ytri tækni og vélamenningu.
Harma ég þó — sem margir aðr
ii — að tæknin var svo skammt
komin á yngri árum sr. Jakobs
Kristinssonar, að hún gat ekki
fært komandi kynslóðum ræðu-
snillinginn, er hann stóð upp á
sitt bezta. En þótt frumsamd-
ar ritgerðir Jakobs og bækurn-
ar, sem hann hefur þýtt, sýni
orðsnilld hans, fer því fjarri að
hún sé jafn áhrifarík á prentuð
um blöðum sem á hans eigin
tungu.
Ég kynntist Jakob Kristins-
syni fyrst persónulega eftir að
faann varð fræðslumálastjóri ár-
ið 1939.
Ég hlakkaði til þeirra kynna
í aðra röndina, en kveið þó hálf
vegis fyrir í hina. Ég minntist
orða Jóhanns Sigurjónssonar um
að „fjarlægðin geri fjöllin blá
og mennina rnikla". En svo fór
þó ekki um Jakob Kristinsson,
faann missti einskis í við per-
sónulega kynningu. En kynni
mín af honum urðu mjög náin
meðan hann var fræðslumála-
stjóri og eftir það.
Mannkostir Jakobs, hin tigna
skapgerð hans, djúpu vitsmun-
ir og trausta menntun — nutu
sín ágætlega í hinu virðulega og
ábyrgðarmikla embætti. Róleg-
ur og íhugull hlustaði hann á
mál manna eða las skriflegan
málflutning. Og þó að hann sé
hverjum manni tryggari sem
vinur, og lundin viðkvæm og
miskunnsöm, hygg ég að hann
hafi aldrei fyrir þær sakir eða
neinar aðrar, hallað vísvitandi
réttu máli.
Hann var sjaldnast fljótur að
taka ákvarðanir, en gaf sér
tíma til að meta hvert mál og
vega og leita kjarna þess.
En þegar hann hafði tekið á-
kvörðun varð engu um þokað,
nema að ný rök og gildari
kæmu til. Var þá sjálfsagt, að
hafa það í hverju máli, er sann-
ara reyndist. Ég segi þó ekki,
að honum hafi ekki getað
skjátlazt, eða aldrei gert það
sem öðrum dauðlegum mönn-
um. En hefði svo verið, mundi
hann hverjum manni fúsari að
leiðrétta það aftur, viðurkenna
villu og taka á sig sakir.
Jakob Kristinsson var frábær
yfirmaður. Stjórn hans var
styrk og örugg. Hann naut ó»
skoraðs trausts alþingis og rík»
isstjórnar, vináttu nánustu und»
irmanna sinna — og virðingar
og aðdáunar allra, sem til hans
þekktu.
Ekki verður sagt að Jakob
Kristinsson hafi átt frumkvæði
að kennslueftirliti, því að 1931
—1932 var hér nokkurt kennslu
eftirlit. En á því voru þeir ann-
markar, að það var framkvæmt
af starfandi kennurum, og fyr-
ir þær sakir stóð það stutta
stund. f fræðslulögum frá 1936
er ákveðið að sérstakir starfs-
menn, námsstjórar, hafi skóla-
eftirlitið á hendi, en þau á» j
kvæði komu fyrst til fram» j
kvæmdar í fræðslumálastjóratíð j
Jakobs Kristinssonar. \
Þennan þátt hafði í fram»
kvæmdinni vantað í skóla'kerfl
landsins — þótt hann hefði lengi
verið framkvæmdur hjá öðrum
menningarþjóðum. Jakob Krist
insson mótaði því fyrstu fram»
kvæmdir á þessu sviði íslenzkra
skólamála. Fylgdi hann náms»
stjórum úr hlaði með snjöllu
og greinargóðu útvarpserindi til
almennings, en starfsbréfi til
þeirra sjálfra. Persónulegt eftir-
lit með skólum átti að koma 1
stað dauðra skýrslna — og leið-
beinandi umsjón í stað bréfa
fjarlægra embættismanna. Lagði
hann sérstaka áherzlu á skóla-
eftirlitið í hinum dreifðu byggð-
um, en kaupstaðir voru fyrst i ,
stað undanþegnir eftirlitinu,
enda var meiri hætta á kýrr-
stöðu í störfum einangraðra ;
kennara en í fjölmennum skól» |
um kaupstaða, fyrirmyndir um
skólastörf frekar sóttar til er-
lendra borga en strjálbýlla
sveita, minna vitað og ritað um
störf sveitaskóla en skóla í kaup
stöðum, og oftar árekstrar milli
fólksins og skólanna í sveitum
en bæjum.
Jakob Kristinsson vann nokk
uð að setningu þeirra fræðslu-
laga sem enn gilda. Hann var
fyrsti formaður þeirrar nefnd-
ar sem undirbjó þá lagasetn-
ingu. En hans naut þar skammt
við, því að hann sagði af sér
embætti fræðslumálastjóra og
öðrum opinberum störfum 1944
sökum heyrnarleysis. Þótti okk-
ur, sem með honum höfðum
unnið, það hið mesta tjón, og
lögðum að honum að halda á-
fram starfi sínu. Væntum við
að geta að einhverju leyti bætt
honum upp heyrnardeyfðina. En
Jakob hafði tekið sína ákvörð-
un, og henni varð ekki haggað.
Það var ekki að hans skapi að
vera hálfur í neinu starfi. Hann
er alls staðar heill.
Hinn dáði snillingur orðsins
hafði reynzt framkvæmdasamur
athafnamaður í einhverju um-
fangsmesta embætti skólamála
vorra, og virtur og elskaður
stjórnandi.
Þótt mér finnist mikið til um
embættisstörf Jakobs Kristins-
sonar sem fræðslumálastjóra og
dái ræðusnilld hans, finnst mér
þó miklu mest til um manninn
sjálfan.
Erindi hans um Ólaf pramma
og fleiri ræður benda til, að sr.
Jakofa hafi þekkt mannlegar
freistingar og veikleika holds-
ins. En persónuleg kynni mín af
faonum eru bundin við efri ár
hans, og hefi ég engum manni
kynnzt, sem hefur tekizt eins
Framhold á bls 23. ,