Morgunblaðið - 28.07.1962, Blaðsíða 11

fr
Laugardagur 28. júll 1962
MORCUNBLAÐIÐ
II
Erfðahyllingin og einveldis-
iskuldbinding í
í DAG, 28. júlí, eru lið-
in slétt 300 ár frá því,
er fulltrúar andlegrar
og veraldlegrar stéttar
manna á íslandi undir-
rituðu einvaldsskuld-
bindinguna í Kópavogi
og unnu eið að erfða-
hyllingu Friðriks kon-
ungs þriðja og niðja
hans.
Af því tilefni hefur
Morgunblaðið látið taka
saman hið helzta, sem
vitað er um þennan at-
hurð. Samtímaheimildir
um hann ná mjög
skammt, en seinni tíma
menn hafa skrifað því
meira um hann. Verður
hér því að stikla á
stóru.
Bandalag konunga og
borgara gegn aðlinum
Þegar líða fór á 17. öldina,
tóku æ fleiri ríki í Evrópu
upp einveldisstjórnarhætti.
Ástæður þessarar þróunar
voru margvíslegar. Nefna má
t .d. uppgang borgarbúa, sem
gátu ekki unað lengur yfir-
gangi aðalsins, og settu traust
sitt á styrka konungsstjórn,
er ekki þyrfti að styðjast við
hann. Konungarnir vildu
fyrst og fremst auka vald sitt
og veldi ríkisins, en voru of
háðir aðlinum til þess að
koma fyrirætlunum sínum í
framkvæmd. Það var því
eðlilegt, að borgarar, sem efld
ust stöðugt, gerðu e. k. banda
lag við konunginn og hlytu
aukin þjóðfélagsleg réttindi
að launum.
hinveldistírninn Evrópu
í hag
Segja má, að þessi stjórnar-
farslega breyting hafi yfir-
leitt verið ríkjum Evrópu í
hag. Einvaldskonungarnir
skildu sumir hverjir, að þeir
höfðu skyldum að gegna
gagnvart þegnum sínum. Þeir
lögðu alla áherzlu á að gera
ríki sín að efnahagslegum
einingum, en áður voru þau
marghlutuð í sundur. Sam-
eining Evrópu hófst því að
vissu leyti á þessum tíma.
Þetta ýtti mjög undir iðnað
og verzlun og lagði grund-
völlinn að seinni tíma vel-
megum Evrópu. Þá varð ein
veldið mjög til þess að koma
á betra réttaröryggi, sam-
ræma löggjöf og fella niður
dómsvald alls konar aðals-
manna. Einveldið studdi oft-
ast listir og vísindi, og þeg-
ar kom fram á 18. öld, lét
sér það annt um uþpfræðslu
almennings.
Ástandið í Danmörku 1660
Það var því ekkert einangr
að fyrirbrigði í Danmörku,
þegar Friðrik III. gerðist þar
einvaldur 1660—1661. Skil-
yrði voru þar meira að segja
mjög hagstæð.
Danir voru illa á vegi stadd
ir eftir ófriðinn við Svía
1657—1660. Þjóðinni hafði
fækkað, hin elztu og beztu
skattlönd gengin undan krún
unni, um þriðjungur Sjá-
lands kominn 1 auðn og Fjón
og Jótland illa leikin. Ríkis-
skuldirnar voru geigvænlega
háar. Reiði þjóðarinnar bitn-
aði helzt á aðalsmönnum,
þótt konungur hefði sjálfur
hafið ófriðinn og aðalsmenn
misst syni sína og lendur. —
Töldu menn óréttlátt, að þeir
væru undanþegnir sköttum
og skyldum, ekki sízt þegar
ástandið væri jafn slæmt, og
einnig vildu menn kenna
þeim um ófarir danska hers-
ins.
Stéttaþingið
Konungur kallaði saman til
stéttaþings í Kaupmannahöfn
í september 1660, þar sem
einkum skyldi fjallað um
nýja skatta til að reisa land-
ið við. Á þinginu voru aðals-
menn, klerkar og borgarar.
Stóðu hinir síðarnefndu sam-
an gegn aðlinum. Sjálfstraust
borgaranna og hatur á aðl-
inum hafði vaxið mjög í stríð
inu, einkum eftir að konung-
ur hafði veitt þeim ýmis rétt-
indi, meðan á umsátrinu um
Kaupmannahöfn stóð. Aftur á
móti var gengi aðalsins lágt
og þá skorti mikilhæfa for-
ingja. Konungur hafði hins
vegar unnið sér álit alls al-
mennings, bæði í Kaupmanna
höfn og úti um land, vegna
góðrar framgöngu sinnar í
umsátrinu um Kaupmanna-
höfn. Því litu lágstéttirnar til
hans sem sjálfsagðs banda-
manns í atlögunni að aðlin-
um, að hann hafði frá fyrstu
tíð verið mjög andsnúinn að-
alsmönnum og valdi þeirra.
Þegar hann var valinn kon-
ungur 1648 (Danmörk var
kjörríki), hafði hann verið
látinn undirrita mjög stranga
skilmálaskrá (Haandfæstn-
ing). 1650 reyndi hann að fá
ríkisráðið til að viðurkenna,
að Noregur væri erfðaríki
sitt, en það tókst ekki.
Aðalsmenn beygja sig
Þegar rætt var á stéttaþing
inu um nýjar skattaálögur,
minntu aðalsmenn á skatt-
frelsi sitt. Hans Svane Sjá-
landsbiskup, sem var forvíg-
ismaður geistlegrar stéttar
manna, og Hans Nansen borg
arstjóri Kaupmannahafnar,
sem var leiðtogi borgara,
sögðust þá ekkert myndu
gréiða framvegis í skatta, ef
aðallinn ætti að vera undan-
þeginn. (Þess má geta innan
sviga ,að Hans Nansen rak
síðar verzlun í Hafnarfirði og
víðar á íslandi). Aðalsmenn
létu þá undan, en um sein-
an. Nú fundu andstæðingar
þeirra, hve veikir þeir voru
fyrir, og í samráði við kon-
ung skoruðu þeir á ríkisráð-
ið að viðurkenna konung sem
erfðakonung (arfakóng). —
Þessu neituðu aðalsmennirn-
ir í ríkisráði, því að þar með
hefði konungskjör þeirra ver-
ið úr sögunni og undirritun
skilmálaskrár konungsefnis
fyrir kjörið, þar sem því væru
settir kostir. Þá buðu klerk-
ar og borgarar konungi erfða-
rétt til ríkisins, og þá kon-
ungur það. Aðalsmenn hugð-
ust ógilda þingið með því að
fara burtu úr borginni, en
borgarar, sem voru hertir úr
nýafstöðnu umsátri, gripu
þá til vopna og lokuðu borg-
arhliðum. Aðalsmenn beygðu
sig þá enn, og 13. okt. tryggði
stéttaþingið og ríkisráðið kon
ungi og niðjum hans í karl
og kvenlegg (paa Sværd- og
Spindesiden) erfðarétt til
krúnunnar. Erfðahýlling fór
fram, konungur fékk skil-
málaskrána í hendur, og hon-
um var falið að semja e. k.
stjórnarskrá.
Einveldið viðurkennt.
f janúar 1661 gaf konung-
ur út lög, sem kváðu ekki að-
eins á um ríkiserfðirnar, held
ur og um einveldi hans í
Danmörku og Noregi. Gekk
hann þar lengra, en búizt
hafði verið við, en eftir stétta
þingið vogaði enginn sér að
mæla þessu í móti. Skrifuðu
undir þetta aðalsmenn, klerk
ar og borgarar í ríkjunum
báðum.
Einvaldsskuldbinding var
gerð af Dana hálfu 10/1 1661,
en af hélfu Norðmanna 7.
ágúst sama ár. Þótti þetta að
ýmsu leyti umbót í þessum
löndum.
Bréf til fslands og
Vestmannaeyja
Nú þótti konungi og ráðu-
menn hér á landi lögmenn-
irnir Magnús Björnsson á
Munkaþverá (norðan og vest
an), Árni Oddsson (sunnan
og austan) og Brynjólfur
biskup í Skálholti Sveinsson.
Allir voru þeir af fornum
höfðingjaættum (allir t. d.
fjórði maður í móðurætt frá
Jóni biskupi Arasyni). Lög-
mennirnir voru teknir að
reskjast og sagði Magnús af
sér lögmennsku fyrir þing, en
Árni á þinginu. Fyrir þrá-
beiðni þingmanna féllst hann
þó á að halda áfram í stað
Magnúsar var kosinn Þorleif-
ur Kortsson, eftir að Gísli
Magnússon (Vísi-Gísli) sýslu-
Friðrik III.
Er því auðséð, að fslending
um hefur þótt erfðahylling
þessi óiþarfi.
Stefnt til Bessastaða
Henrik Bjelke kom ekki til
landsins fyrr en 12. júlí. Voru
þingmenn þá heim riðnir.
Hann stefndi mönnum þeim
er sverja áttu til bess að koma
til Bessastaða 26. júlí og vinna
eiðana þar 27. júlí, Þeir voru
>þó ekki unnir fyrr en 28. júlí
af einhverjum ástæðum. Hafa
þrjár verið nefndar líklegast
ar: 1) að beðið hafi verið eft
ir ókomnum eiðamönnum (t.d.
þeim, sem lengst áttu að heim
an og aldrei komu úr Austur-
landi og af Vestfjörðum), 2)
27. júlí bar upp á sunnudag,
og klerkdómurinn hafi mót-
mælt eiðatöku á þeim degi
sem helgidagabroti, og 3), að
einhver andstaða hafi verið
af hálfu Árna lögmanns og
Brynjólfs biskups eins og ein
heimild getur um, og að þeir
hafi reynt að semja um ein-
hverja tilslökun.
Eiðstafurinn
Særin fóru svo fram í Kópa
vogi, en ekki á Bessastöðum
28. júlí.
Greitt mun hafa gengið að
vinna sjálfan arfhyllingareið
inn. Eiðstafurinn er svohljóð
andi:
„Eg N.N. lofa og tilsegi að
vera þeim stórmektugasta
fursta og herra, xóng Friðr
ioh þeim þriðja, Danmerkur
og Noregs, Venda og Gotta
kóngi, hertoga í Slessvík,
Holsten, Stormaren og Ditm
ersken, greifa í Oldenborg
ersken, greifaf Oldenhorg
og Delmenhorst, mínum
allranáðugasta arfa-kóngi
og herra, svo vel sem Hans
Kóngligrar Majestatis kóng
legu húsi í karllegg og kven
legg hollur og trúr, vita og
ramma Hans Konungligu
Majestatis og þess konung-
„í þe'rri stóru tjaldbú5“ var svarið
fyrst, en „veizia með pr ji“ á eftir
nautum hans nauðsynlegt, að
einvaldshylling skyldi einnig
fram fara á Íslandi. f kon-
ungsbréfi 24. marz 1662 „til
íbúanna á íslandi og Vest-
mannaeyjum“ (sem reyndar
eru kallaðar Vespenöe) vísar
hann til þess ,er gerzt hafði
í Danmörku og Noregi, að
kjörríki hafi verið gert að
erfðaríki með stéttahylling-
um. Ekki er minnzt á einveld
ishyllingu í bréfinu, heldur
óskað eftir erfðahyllingu,
sem fram skuli fara á öxarár
þingi 30. júní 1662 í viður-
vist hirðstjórans, Henriks
Bjelke. Skuli þar skyldir að
koma lögmenn báðir og bisk
upar, 12 prestar og prófastar
úr Skálholts- en 6 úr Hóla-
biskupsdæmi, allir með um-
boði stéttarbræðra sinna, all-
ir sýslumenn, tveir lögréttu-
menn og tveir bændur úr
hverri sýslu, einnig valdir
með umboði hinna.
Landsmönnum mátti á
sama standa að vinna kon-
ungi erfðahyllingaeið, því að
skv. gamla sáttmála var ís-
land erfðaríki með tiltekn-
um skilyrðum. En þá mátti
líka kynlegt heita, ef þeir
ættu að fara að vinna sama
konungi sama hollustueið og
þeir höfðu unnið þegar árið
1649 —
Helztu fyrirmenn
Þá voru helztu forystu-
maður á Hlíðarenda hafði
neitað að taka við kosningu.
Sagðist hann „fyrri fara
burtu af landinu til Hollands"
en hann gæfi kost á sér til
lögmennsku. (Hann hafði
stundað nám í 4 ár í Leyd-
en). Þykir þessi tregða hans
og afsagnir Magnúsar og
Árna benda til þess, að þá
hafi grunað ,að eitthvað stæði
meira til en erfðahylling, og
eklci viljað taka þátt í því.
Allt er þó óvíst um það.
Erfðahyllingin óþörf að áliti
íslendinga
Henrik Bjelke komst ekki
nægilega snemma til lands-
ins til þess að geta verið á
Öxarárþingi á Þingvöllum. 30
júní, þegar erfðahyllingin
(arfhyllingareiðurinn) átti að
fara fram, er þess getið í al
þingisbók, að flestallir þeir
séu komnir til þings, sem ráð
hafði verið fyrir gert. „En vor
elskulegi lénsherra er forfall
aður“, og „því dregst þetta
undan að þessu sinni. En
kongserfðir í lögbólk vorri á
vísa oss, hver Noregskonung
ur skal vera eftir konungs
fráfall, sem er konungssonur
hinn elzti einn skilgetinn, þá
hann er til, skal konungur
vera undir hver lög vér áður
erum svarnir. Því biðjum vér
vorn náðugasta herra og kong
auðmjúklega oss afsa/kaða
hafa í þetta sinn.“
liga húss gagn og bc-ta,
skaða og fordjöfun af
fremsta megni ..ð afverja,
og trúlega þjóna Hans Kon-
un6Iigri M_jestat, sem ein-
„m ærlegum mar.ni og arfa
undirsáta vel hæfii og til
stendur. Svo hjálpi mér guð
han» heilaga evangeli-
um“.
Skuldhindingin og þýðing
nennar
Orðalag einvaldsskuldbind-
ingarinnar sem mun hafa ver
ið bu.iu upp á eftir svardög-
unum, er ekki ljóst, en
þó er enginn vafi á þvi, að
þar undirgangast íslendingar
einveldið („absolut Souvera-
initet").
Með skuld'bindingunni afsöl
uðu Islendingar sér öllum rétt
indum, sem þeir áttu skv.
fyrri „frí'heitum" og landslög
um, að svo miklu leyti sem
þau voru ósamrýmanleg full-
komnum ríkisráðum kóngs og
réttri einvaldsstjórn. Á fram
kvæmdarvaldinu urðu óveru-
legar breytingar eftir ein
veldisskuldbindinguna. Það
var höndum kor-u. _ áður
að langm.jtu ley... Aðallega
var það löggjafarvaldið, sem
var ósamiþýðanlegt einveld-
inu (löggjafarvald alþingis og
lögmannskosning). í dóma-
skipun landsins var ekkert,
sem braut í bág við einveld-
Framhaid á bls. 19.