Morgunblaðið - 18.10.1962, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 18. október 1962.
MORGVNBLAÐIÐ
13
Fró Stokkhólmi
eftir Jóhann Hjálmarsson
Stokkhólmi í september.
ÁRIÐ 1919 var ár mikilla at-
burða í lífi þýska málarans Kurts
Sohwitters (1887-1948). Þá hóf
hann að gera myndir sem voru
ólíkar flestum öðrum mynd!list-
arverkum þessa tímabils. Þær
voru ekki málverk í líkingu við
fyirstu verk hans sem voru ex-
pressjónisk, heldur nýjar mynd-
ir samsettar úr tvinina'keflum,
Ikerruhjólum, dagblaðaúrklipp-
uan, strætisvagnamiðum, mat-
seðlum,, skósólum, fjöðrum, kuð
ungum, glerbrotum. Þetta var
fest á flötinn með lími, vír eða
nöglum. Að sjálfsögðu litu marg
ir á myndirnar sem verk geð-
sjúks manns, aðrir formæltu til-
raunum Sohwitters og sumir létu
hann kenna á hnefum sínum. Það
var erfitt að vera dirfskufullur
ungur maður á þessum túnum
með hugann fullan af sýnum
sem áttu eftir að verða hengd-
ar á veggi frægra iistasafna um
allan heim sem tákn um fram-
þróun listarinnar.
Kurt Sohwitters hafði stund-
að nám í mörg ár við listahá-
skóla. Hann hreifst af kúbisman
um. Án efa hafa miyndir Pic-
assos og Braques frá 1912, þar
sem þeir ýmist máluðu eða
límdu inn fyrirsagnir blaða, haft
úrslitaáhrif á hann. En hann átti
eftir að halda miklu lengra en
þeir, og fáir hafa gengið eins
langt og hann í gerð mynda sem
í fyrstu virðast aðeins framleidd
ar í sama tilgangi og dadaism:
inn: hneyksla fólk og æsa til
andstöðu. En við nánari athuig-
un kemur í ljós að þær eru verk
rmanns með skírar hugmyndir
um listina. Hann var ekki ein-
göngu mlálari heldur einnig skáld
og hefur I ljóðum sínurn túlkað
kenndir sínar með sam'Setningu
ýmissa hljóðbrigða. Hann hafði
yndi af að lesa upp og samdi
fjölda greina um listir, var rit-
stjóri tímarita og stofnaði sjálf-
ur ri't sem bar náfn þeirrar
stefnu sem kennd er við hann:
MERZ. Nafnið varð þannig til
að í klippmynd einni eftir
Schwitters var hluti úr auglýs-
ingaspjaldi frá „ComMERZ und
Privatbank". Orðið Merz varð
síðan heiti liststefnu hans. í
Bandaríikjunum er hann til dæm
is aldrei kallaður annað en
Merz Sohwitters.
Þótt Schwitters væri alvöru-
miaður og viss um sitt mi'kilivæga
hlutverk, átti hann líka til gam-
ansemi. Hana má ráða af mynd
einni, sem auk brúnna leður-
búta er búin til úr ljósmynd af
Ætlar að taka bílpróf
BREZKU blöðin hafa skrifað
mikið undanfarið um kennslu
konuna Margaret Hunter,
sem er hálfsjötug, og tilraunir
faennar til að ná sér í öku-
skírteini. Sagan hófst á mánu
dag í fyrri viku, eftir fertug
asta og fyrsta ökutímann henn
ar. >á sat hún alein eftir í-
kennslulbifreiðinni, því öku-
maðurinn lagði á flótta hróp
andi: Þetta er sjálfsmorð. Á
miðvikudaginn fékk hún vin
konu sína til að segja sér til,
en ók þá á vörubifreið, sem
var fyrir henni á veginum. En
ungfrú Hunter var alls ekki
af baki dottin, og á laugar-
dag mætti hún hjá yfirvöld
unum til að ta'ka ökuprófið.
Þetta er í stuttu máli hvernig
prófið gekk:
Kl. 9,25 ræsir hún vélina,
en gekk erfiðlega að finna
fyrsta gír. Vélin drap á sér.
Kl. 9,33 tókst henni að koma
bifreiðinni af stað eftir sex
tilraunir.
Kl. 9,38 nam hún staðar til
að svara spurningum prófdóm
arans, Richards Greens. Er
hún ók af stað að nýj% lenti
hún upp á gangstétt.
Kl. 9,40 komst hún af stað
og ók yfir vegamót á móti
rauðu Ijósi.
Kl. 9,48 átti hún að snúa
við á götunni. Þegar hún ók
áfram vai hún nærri komin
á járnhlið við húsagarð, en
aftur á bak ók hún svo upp
á gangstétt.
Kl. 9,55 var hún komin til
baka að ökuprófsstöðinni og
lagði bifreiðinni bar — í rúm
lega metersfjarlægð frá gang
stéttarbrún.
Að prófinu loknu sagði
Ritíhard Green: Eg felldi úng
frú Hunter, en það er bann
að að segja hvers vegna. Eg
hef verið prófdómari hjá 20
þús ökumönnum, en bað var
ýmislegt nýstárlegt, sem kom
fyrir nú.
Og ungfrú Hunter sagði:
Herra Green var mjög kurteis.
Hann sagði að mjög margir
féllu við fyrstu tilraun og ráð
lagði mér að koma aftur eft-
ir mánuð. Og það ætla ég að
gera. Eg veit að ég get náð
prófinu.
virðul'egum, einkennisklæddum
enskum herramanni. Á myndina
er letrað: „This was before HRH
the late Duke of Clarenoe & Av-
ondalie. Now it is a MERZ-pict-
ure. Sorry.“
Nánustu samstarfsmenn
Schwitters voru þeir Hans Arp,
skáldið Tristan Tzara, Rauol
Hausmann og Théo van Does-
burg. Fyrstu ljóð sín orti Schwitt
ers undir áhrifum frá August
Stramm. Meðal þeirra manna
sem hann efndi til sýninga með
voru þeir Paul Klee, Otto Gleieh
mainn og myndlhöggvarinn Wil-
helm Gross.
Þegar Adolf komst til valda
með sinn djöflafans voru rif
Sehwittens brennd og mynd'ir
hans læstar inni. Hann var ekki
handtekinn en aðstæðurnar
heima fyrir voru það ískyggileg'
ar að hann kaus að hverfa úr
landi. Hann varð meðal annars
að skilja eftir risavaxna Merz-
byggingu, sem hann hafði kom
ið fyrir í húsi sínu í Hannover
f loftárás árið 1943 varð húsið
fyrir sprengju og eyðilagðist þar
með Merzmiyndin. Sohwitters
hélt til Noregs 1936, en því landi
hafði hann áður heil'last svo af,
að hann dvaldi þar mánaðarlega
á hverju sumri með fjölskyldu
sinni. Hann dáðist af norskri nátt
úrufegurð, og málaði landslagis-
myndir frá Noregi. Hann sagði
aldrei að failu skilið við gerð
landslagsmynda, þrátt ' /*'r nýj-
ar tjáningaraðferðir. En í landi
trúboðsins var heldur þröngt um
menn með skap Kurts Schwitt-
ers og þegar hann sótti um að
fá að taka þátt í haustsýningu
Kristjaníubæjar (Oslóar) var
honum vísað á dyr. Hann hafði
tæplega lokið við að byggja
nýja Merzbyggingu ásamit syni
sínum, þegar Adolf teygði sinn
brúna arm alla leið til Noregs-
dala og flýði þá Schwitters taf-
arlaust til Englands með fjöl-
skyldu sína. Um borð í ísbrjótn-
um „Friðþjófi Nansen“ gekk
hann um með bjarkarbút í öðr-
um vasanum ag hvíta mús í hin-
um. Sína heittelskuðu mús vildi
hann ekki skilja eftir, ekki einu
sinni hún skildi verða nasism-
anum að bráð! Hann tálgaði
björkina til með litlu/m hníf og
úr henni varð eitt af þeíkktustu
verkum hans: Litaður hálfmáni.
Englandsdvölin var frjósamt
tímabil í listsköpun Kurts
Schwitters, hann tileinkaði sér
meðal annars súrrealiskan tján-
ingarmáta sem áður hafði verið
honum víðs fjarri. Nú var hann
farinn að kenna illilega á hjarta-
sjúkdómnum sem varð bana-
mein hans. Hann var sístarfandi
eljumaður og þrátt fyrir beiðni
vina sinna um að fara sér hægt
gegndi hann því engu. „Ég hef
svo nauman tíma“, var alltaf
svarið.
í Stokkhólmi er þessa dagana
haldin stærsta sýning sem nokk-
urntíma hefur verið haldin á
verkum Kurts Schwitters. Son-
ur listamannsins, Errnst, hefur
séð um sýninguna og skrifað
um föður sinn fróðlega grein í
sýningareikrána. Enginn sem
fylgst hefur með mynddist síðari
tima varpar lengur rýrð á starf
Kurts Sohwitters. En verk hans
eru enn í dag deiluefni manna.
Það sem var markmdð braut-
ryð[jandans Sohwitters var að
sýna það og sanna að olíulitir
og strigi eru ekki einu tækin
sem myndlistarmanni ber að til-
einka sér. Á gönguferðum sin-
um átti hann það til að hirða
muni sem lágu á götunni. Það
sem aðrir álitu gagnlaust rusl
var honum mikilvægt efni til
listsköpunar. Margir hefðu ef
Ein mynda Kurts Schwitters
liaust brosað ef þeir vissu í hvaða
tilgaogi þessi hávaxni, festulegi
maður notaði gamla leppa inn-
an úr skóm eða farmiða lestar-
innar sem blés reiðilega á leið
til Amsterdam.
Nýir menn koma fram og
halda áfram þar sem hann end-
aði. í Stokkhólmi er haldin önn-
ur sýning, sem mjög gaman er
að skoða eftir að hafa dvalið
drjúga stund í félagsskap Kurts
Sohwitters. Það er Sænsk-
franski listasalurinn sem gengst
fyrir þessari sýningu. Nefnist
hún „Tendenser í konsten."
Mynd eftir Arman (f. 1929)
er þannig gerð, að úr rauðum
trékassa gapa myndavélar af ó-
líklegustu gerðum við áhorf-
endum. Önnur mynd eftir Arm-
an er innvols úr útvarpstæki.
ÍTean Tinguely (f. 1925) sýnir
líka útvarpsmynd ásamt tveimur
myndum úr vélaúrgangi. Hann
er einhver þekktasti maður hinn
ar svonefndu hreyfilistar, leyf-
ir sér atilt að því er virðist. Tingu
ely er alis ekki fjarri því að vera
skemmtilegur hugmyndamaður
á köflum ei.fiis og fleiri menn
þessarar stefnu. Ég hef áður
minnst á hreyfiHstina í greinum
mínum og þann mann em fyretur
kynnti okkur íslendinguim list
þessa: Diter Rot. Á sýningu í Ás
mundarsal sem hann tók þátt í
voru margir furðu lostnir en
þeir yrðu ennþá skrítnari á
svipinn ef þeir fengju tækifæri
til að spásséra um Sænsk-
franska Hstsalinn í Stokkhólmi.
Auðvitað endurtekur sig alltaf
gamla sagan. Það er enginn kjal-
vegur frá Sohwitters til Tingu-
ely og Diter Rot er skyldur þeim
báðum.
Sýningunni hér í Stokkhólmi
er ætlað að sýna margbreytileg-
ar tilihneigingar listarinnar, og
þar eru lika verk eftir Hans
Hartung og Dubuffet (Báðir
löngu viðurkenndir málarar) og
skáldið franska Henri Michaux.
Miohaux er hvorttveggja, eitt-
hvert athyglisverðasta skáld nú-
tímaljóðagerðarinnar og einhver
sérkennilegasti persónuleiki
myndlistar nútímans. Myndir
hans eru á sama hátt og myndir
Wols (1913-1951) landabréf
innri vitundar. Tveir Svíar sýna
líka, þeir Öyvind Fahlström
(f. 1928) og Carl Frederik Reut-
erswárd (f. 1934). Fahlström er
súrrealiskur í túlkun sinni en
myndir Reuterswárd minna á
ljóð hans. Hann hóf feril sinn
sem skáld og hefur gefið út bók
sem er eins og nafnaskrá, en hef-
ur að sögn því hluverki að gegna
að vekja sömu áhrif og önnur
ljóð. \
Það sem vakti athygli mína &
þesisari sýningu var rmeðal ann-
ars hversu margar myndanna
voru seldar. Hafa Svíar svona
mikinn áhuga fyrir nútímalist?
Mig grunar að þannig sé. Stokk-
hólmur er ein þeirra borga sem
hefur mikið að bjóða þeim sem
vilja fylgjast með því ferskasba
í listinni. Sænsk listagagnrýni
er með menningarbrag. Forráða
menn virðulegra safna eru ekiki
feimnir við að halda sýningar
á verkum manna sem tefla á
tæpasta vaðið I leit sinni að því
sem þeir álíta verðmætt.
Ég kom í glæsilega bókaverzl
un við Sveavágen. Þar sat lág-
vaxinn, gráhærður maður: Elis
Eriksson, innanum myndir sem
hann hafði gert úr tré. Með því
að líma viðinn saman og negla
urðu til samisetningar í abstrakt
stíl, sem hann síðan rissaði á
með bláum eða rauðum blýanti
athugasemdir sínar um tilveruna
Að lokum: Ég efast ekki um
að allir þessir menn sem ég hef
minnst á vinni alvarlega að list
sinni með því að benda okikur á
ótæmandi möguleika listarinnar,
hafa þeir miklu hlutverki að
gegna. Þeir eru staddir í heimi
sem leyfir listamnninum það
frjálsræði sem honum er nauðs
ynlegt til að vinna að málum
sínum. Hvort sem þeim hefur
tekist vel eða illa að túlika hug-
myndir sínar mun ef til vill sið-
ar koma í ljós. Listinni er ek'ki
og má ekki verða sett nein tak-
mörk. Hún verður aldrei ráðin
eða kennd.
í Hafnarfirði
AFGREIOsLA Morgunblaðs-
ins í Haínarfirði er að Arnar-
hrauni 14, sími 50-374.
Fastakanpendur Morgun-
blaðsins í dænum, sem ekki fá
blaðið með skilum, eru beðnir
að gera afgreiðslunni strax við
vart. Þá eru kaupendur er flytj
ast búferlum beðnir að til-
kynna afgreiðslunni að Arnar
hrauni 14, um hið nýja heim
ilisfang sitt.
í Kópavogi
KAUPENDUR Morgunblaðs-
ins í Kopavogskaupstað er
ekki fá blað sitt með skilum
eru beðnir að gera afgreiðslu
Morgunbla ðsins í bænum, að
Hlíðarvegi 35, síma 14-9-47 að-
vart.