Morgunblaðið - 01.02.1963, Blaðsíða 13

Föstudagur 1. febrúar 1963
MORGUNBLAÐIÐ
13
Árgerð 1903, árið, sem Ford Motor Company var stofnað.
sér 'það mikils álits sem bíla-
1 mannúðarmiálum (1959 veitti
stofnunin styrki er námu 114
millj. dollara).
• 13 ára úrsmiður.
Henry Ford fseddist í Dear-
borne, Michiganríki í Banda-
rikjunum. Faðir hans, Will-
iam, var írskur og hafði flutzt
til Bandaríkjanna 1647 sextán
árum fyrir fæðingu Henrys.
Móðirin, Mary, var af holl-
enzkum ættum, en fædd í
Bandaríkjunum. Erfitt var
um skólagöngu og mikið að
starfa á nýbýli Williams
Fords, en þó fékk Henry Ford
að sækja skóla til 15 ára
alduris. Snemma kom í ljós,
Ihann var hagur mjög við smíð
ar og laginn. Var hann aðeins
13 ára þegar hann tók að sér
að gera við úr og klukkur ná-
grannanna, ekki fyrir greið-
slu, heldur af áíhuga og for-
vitni.
Ekki líkaði Hemy Ford
sveitalífið nógu vel. Sextán
ára fór hann að heiman og
(hélt til Detroit, og fékk þar
vinnu sem lærlingur í járn
og vélsmíði. Launin voru
tveir og hálfur dollar á viku,
og vinnudagurinn tíu stundir.
En þar sem húsnæði og fæði
kostaði 3% dollar á viku,
fékk Henry Ford sér auka-
vinnu hjá úrsmið. Vann hann
Iþar fjóra tíma á dag fyrir
tvo dollara í vikulaun .
• Fyrsta bifreiðin.
Árin liðu og þekking Fords
jókst. Hann kvæntist árið
1887, og réðist skömmu seinna
í þjónustu Edison félagsins
á Detroit. En áhugi á gufuvél-
um var ríkur í Pord og gerði
Ihann margar tilraunir til að
smíða ódýrar dráttarvélar
knúnar gufuvél. Bftir að
fyrstu bifreiðimar komu til
Bandaríkjanna skömmu fyr-
ir aldamótin, sá Ford mögu-
leikana framundan, og fyrsta
bíl sinn smíðaði hann 1896,
meðan hann enn starfaði hjá
/ Edison. Og þar með var tening
unum kastað.
Henry Pord keypti 1899 hlut
í bílasmiðju, sem nefnist Det-
roit Automobile Company, og
starfaði þar í' þrjú ár. En
hann dreymdi um að smíða
bifreið fyrir almenning, ekki
aðains fyrir auðmenn eftix
pöntun. Vegna ágreinings um
þetta atriði hætti hann hjá
félaginu, leigði sér múrsteins
skúr og vann þar að tilraun
1 um auk þess sem hann smíð-
aði nokfcrar bifreiðir. Vann
hann sér mjög gott orð með
smíðum þessum, ékki sízt eft
1 ir að honum tókst að smíða
tvo sigursæla kappaksturs-
bíla, „999“ og Örina („Arr-
o\V“). Sérstakilegia var það
„999“, sem jók hróður meist-
arans, því sú bifreið kom á-
valt fyrst í mark í öllum þeim
keppnum, sem hún var send í.
• Ford Motor Company
Þegar hér var komið sögu,
var Henry Ford búinn að afla
smiður að hann akvað að
koma á fót hlutafélagi til
fjöldaframleiðslu á bifreiðum
Var Ford Motor Company
stafnað 16. jiúní 1903. Stofn-
endur voru 12, en seinna varð
félagið einkaeign Ford fjöl-
skyldunnar. Þetta var þegar
í upphafi umfangsmikið félag
og fyrsta árið smáðaði Ford
Motor Oo. 1708 bíla.
Auk stofnendanna var 7
fjölda manns boðið að gerast J
hluthafar. Hlutafjáirsöfnunin
gekk mjög erfiðlega, og voru
ekki allir jafn bjartsýnir á
framtíð bifreiðarinnar og
Henry Ford, sem lagði fram
25.500 dollara. Hvert hluta-
bréf hljóðaði upp á 100 doll-
ara, og meðal þeirra fáu, sem
fengust til þess að kaupa
hlutaibréf, var kennslukonan
frú Rosetta Oouzens. Átti hún
þetta 100 dollara bréf sitt þar
til árið 1919 að Ford keypti
það að henni fyrir 262.036
dollara. Og á þessum 16 árum
hafði frú Couzens verið greidd
ur arður af bréfinu sem nam
alls um 80.000 dollurum.
Árið 1908, eftir að Henry
Ford hafði kynnzt nýrri og
léttari stálblöndu sem notuð
var á Evrópu hóf hann smíði
á nýrri gerð bifreiða, sem
hann nefndi „Model T“. Varð
þetta vinsælasta bifreið, sem
Pord Motor Co. hefur smíðað
til þessa, og var smíði „Model
T“ haldið áfram til ársloka
1926. Fyrstu bifreiðarnar af
þessari gerð kostuðu tæpa sex
hundruð dollara, en fljótlega
eftir að færibönd voru tekin
í notkun hjá bílasmiðjunni
(1913) lækkaði verðið niður
í tæpar fjögur hundruð doll-
ara .Var þessi lækkun mögu-
leg þrátt fyrir það að Ford
rúmlega tvöfaldaði vinnulaun
verkanmnna sinna snemma á
áfinu 1914 og fækkaði vinnu-
stundum á dag úr 9 í 8.
• Tvær milljónir á ári.
Það má segja að með „Mod
el T“ -hafi draumur Fords um
almenningsbifreið ræzt .Síð-
asta árið sem þessi gerð var
smiíðuð, seldust af henni tvær
mill-jónir bíla. Að vísu var
þetta ekki sama bifreiðin öll
18 árin. En breytingar voru
það litlar að ýmsa varahluti
úr fyrstu árgöngunum mátti
nota í þann siðasta. Það tók
nærri tólf ár að smíða fyrstu
milljón bílana. Og' nú, 60 ár-
um eftir stofnun Ford Motor
Co.‘ tekur það ekki nema sex
mánuði að smíða milljón bíla.
Seinna kom meiri fjöl-
breytni í smáðina. Kröfurnar
jukust með sam-keppninni.
Bílarnir stækkuðu, vélaorkan
jókst. Nú er svo komið að
ótal gerðir' af Ford, Mercury
og Lincoln bifreiðum renna á
færi-böndunum út frá Pord
bílasmiðjunum í Bandaríkjun
um, auk þess sem sjálfstæðar
Ford bílasmiðjur eru víða ut
an Bandaríkjanna til dæmis í
Kanada, Englandi o-g Þýzka-
landi.
E. J. STARD AL:
FRA KARLAMAbNUSI
TIL DE GAULLE
Stutt yfirlit um sugu
Frakka og Þjóðverja
frá 800-1963
Richelin
aldiar. Og sá maður kom, þó lausn
sú sem hann fann væri kannski
ekki hin heppilagasta fyrir Þjóð
verja né Evrópu.
JÁRN, BLÓÐ OG PÓLITÍSK
SKÁKSNILLI.
Árið 1862 gerði Vilhjálmur
Prússakonungur sendiherra sinn
í París, Otto von Bismarcik að
ríkiskanslara. Bismarck var þá
á bezta aldri með vítæíka reynslu
sem stjórmmálamaður og dipló-
mat. Hann hafði þeigar sett sér
það tafcmark að sameina Þýzka-
land í eitt ríki, en hans hug-
mynd um sameinað Þýzkaland
var að stækka Prússlamd svo
það næði um allt Þýzkaland.
Emginn seinni tíma stjórnmála-
maður hefur eins vel kunnað að
notfæra sér þá fornu rómverzku
list að deila og drottna sem
hann. Sameining Þýzkalands og
stotfnun þýzks keisaradæmis er
röð snillarleikja á hinu pólitíska
skálkborði Evrópu, þessa maohía
vellska skáksnillings. Bismarck
byrjaði á því að veita stórum
fjárfúlgum til hersins í trássi
við þingið, efla herinn sem mest
og búa nýtízku hergöign.
Hann keypti sér velvild Rússa
með óþokkabragði með því að
hjálpa þeim. til að berja niður
pólsku uppreisnina 1863. Næst
kom spurningin um þýzku her-
to-gadœmin Slésvík oig Holstein,
sem lutu Dönum Bismarck var
ákveðinn í því að losa þau und-
an oki Danakonungs til þess að
innlima þau í prússneska ríkið.
í Slésyík-Holstein stríðinu fékk
hann Austurríki í lið með sér,
sem ógjarnan vildi láta Prússa
eina um heiðurinn af því að berj
ast fyrir málstað kúgaðra Þjóð-
verja. En þegar hinir auðsi-gruðu
Danir höfðu neyðst til að af-
hendia hertogadæmin versnaði
allur vinskapur sigurvegaranna
og styrjöld milli þeirra varð ó-
umflýjanleg. Bismarck var það
síður en svo óljúft, því þar hugð
ist hann fá úr því skorið, hrvoru
ríkinu bæri herradæmið á Þýzka
landi. Austurríki hafði reitt sig
á hjálp Frakklandákeisara Napó-
leons III, en hin frægú hrossa-
kaup Bismarcks og Napóleons á
fundi þeirra í Biarritz komu I
veg fyrir það. Napóleon gein
þar ytfir þeirri flugu Bismarcks
að láta átökin afskiptalau-s- en
neyða Austurríki til þess að af-
henda Frökkum Feneyjar. Napó-
leon skyldi síðar afhenda ftalíu
Feneyjar, ítalía skyldi hjálpa
Prússum gegn Austurríki í stað-
inn og svo gætu Frabkar kornið
fram sem málamiðlarar, þegar
báðir ófriðaraðilarnir væru orðn-
ir þreyttir, og fengið fyrir snúð
sinn nokkur Rínarhéruð. Það
er leitt að engin ljósmynd er
til ai glotti því, sem hlýtur að
Framhald á bls. 16.
UPPGANGUR PRÚSSA.
Seinni hluti átjándu aldar
varð uppgangstímabil prússneska
rikisins. Friðrik Vilhjálmur var
konungur 1713—1740, treysti
fjárhagslegar og hernaðarlegar
máttarstoðir þess. Frammistaða
sonar hans, Friðriks II. mikla, í
sjö ára stríðinu skóp hernaðar-
frægð Prússanna og jók hann
rfkið mjög að löndum á kostnað
Austurríkis, og þó einkum Pól-
lands. Við orrustuna við Ross-
bach 1757 gjörsigraði prússneski
herinn tvöfalt stærri her Frakka
og Austurríkis. Það leið hálf öld
þar til Napoleon greid-di Prúss-
um aftur annað eins rothögg í
orustunni við Jena 1806, en ára-
tug síðar kom Waterloo orustan
þar sem ensk-prússneskur her
batt enda á valdadrauma hins
milkla herkeisara.
í tvo áratugi hafði vígahnöttur
Napóleons svei-mað um gjörvalla
álfuna, hann hafði auðmýkt og
svínbeygt Prússa og Austurríkis-
keisara, lagt stór landsvæði undir
frönsk yfirráð og háð mikið af
styrjöldum sínum á þýzkri
grund. En Þjóðverjar höfðu
einnig lært margt. Frelsishu-g-
sjónir borgarastéttarinnar
frönsku höfðu flætt inn í landið
í kjöLfar franskra hersveita. Við
friðargerðina í Vín 1815 fækk-
aði stórlega þýzku smáríkjunum
og Prússland jókst mjög að lönd
urn. Ófarirnar urðu þeim hörð
lexía um nauðsyn endurskipu-
lagningar alls stjórnaríars. f
Berlín hótf Fichte hina natfntog-
uðu fyrirlestra sína um þýzka
menningu og nauðsyn samstilltra
átaka þýzku þjóðarinnar. Róm-
antíska stefnan kynnti uindir
þýzkum þjóðarmetnaði og und-
irbjó jarðveg fyrir þan-n mann
og það rííki sem gat og þorði
að h-afa forystu um að láta hinn
'gamla draum um einingu þýzkr
ar þjóðar rætast.
Síðari hluti
AUSTURRÍKI EÐA PRÚSS-
LAND?
Ljóst var að aðeins tvö ríki
komu til greina, Austurríki eða
Prússland. Austurríki var stærra
og voldugra og meira menning-
arríki og þar ríkti keisarinn. En
mikill hluti landa hans var
byggður þjóðum alls óskyldum
Þjóðverjum að ætterni og tungu,
og fyrstu áratugina eftir Vínar-
fundinn réði þar öllu hinn gamli
atfturhaldsseggur Metternich,
sem 1 augum framfaraaflanna
stóð sem holdtekinn ímynd ein-
veldis, afturhalds og kúgunar.
Stúdentasamtökin, uppþotin
1830, tollabandalagið, sem hleypti
nýju lífi í þýzkan iðnað og við-
skipti marzbyltingarinnar, 1848,
allt voru þetta ótvíræð tímanna
tákn, Þjóðverjar biðu eftir
manni sem þyrði að höggva á
Gordiíonshnútinn eða öllu held-
ur flækju þýzkra stjórnmála 19.