Morgunblaðið - 24.04.1963, Blaðsíða 6

6
WOItninsnLAÐlÐ
Míðvikudagur 24. apríl 1963
öppruni manniegs máls
Samtal við prófessor Alexander
Jóhannesson
fyrirlestra við um tuttugu há-
skóla í mörgum löndum, máske
er þó kollega minn Einar Ól.
Sveinsson í við hærri í tölu er-
lendra háskóla.
„í>egar ég samdi bók mína,
Uppruni mannlegs máls, sem
kom út hjá Bókmenntafélaginu
1960, setti ég fram kenningar um
uppruna mannlegs máls, er ég
flutti á aiþjóðamálfræðinga-
fundinum í Lundúnum 1952 í við-
urvist fjölda málfrseðinga úr
víðri veröld. Ég flutti þar ann-
an af tveim fyrirlestrum, er stóð
í þrjá fjórðu stund og átti ég
það að þakka varaforsetum mál-
fræðingafundarins, þeim Sir Will
iam A. Craigie og Sir Riohard
Paget, er ég hafði náin kynni
af um langt árabil. í>eir eru nú
báðir látnir. Fyrirlestri mínum
var vel tekið og voru kenn-
ingar mínar ræddar m.a. í Times
Literary Supplement.
Sir Richard hafði komizt að
svipaðri niðurstöðu og ég með
því að afchuga lífeðlisfræðilega
myndun hljóða, en ég með að-
ferð samanburðarmálfræðinnar,
en hann var ekki málfræðingur.
Það er álit málfræðinga að
fyrsta stigið og það upprunaleg-
asta sé geðbrigðahljóð, er maður
inn líkt og dýrin rak upp, er
hann var hræddur eða gladd-
ist, reiddist o.s.frv., sem sagt
k’Omst í geðshræringu. Við köll-
um þessi hljóð upphrópanir í
íslenzku og af þeim hef ég tal-
ið nálægt 150. Þetta er svipað
og hrafninn krunkar, hesturinn
hneggjar, kötturinn malar og
fuglinn tístir. Mjög fá orð eru
mynduð af þessum frumhljóðum
eins og t.d. í íslenzku að hóa,
af upphrópuninni hó, sveia af
svei o.s.frv.
Annað stigið í þróun tungu-
mála er eftirherma á náttúru-
hljóðum (hljóðgervingar) eins og
t.d. fuglsnöfnin kría, lóa, gagl,
(eftirherma á ga-ga),k indajarm-
ur, froskahljóð, sbr. lat. coax-
are, berkja (gelta), hafa hátt,
kalla, hrópa, braka, rámr, remja,
öskra, róma, rymja, raula, rjúpa,
hjala, dynja, hani (cano) og ótal
mörg önnur hljóð. Til þessara
orða heyra líka hjal og babbl,
andardráttarhljóð og soghljóð.“
„Þér hafið áætlað þessi fyrstu
stig samtals í öllum málaflokk-
um heims um 15% af öllum orða-
forða í hverju máli?“
„Já, það er rétt. Um þetta má
segja að flestir málfræðingar séu
nú sammála. Rannsóknir um
þetta efni hafa staðið yfir frá
dögum Forn-Grikkja og fram á
vora daga, eins og ég hef tekið
fram í formála fyrir íslenzku
útgáfunni. Nú má segja, að þess-
ar niðurstöður séu ekki miklar.
Eftir er að skýra 85% orðaforð-
ans og skiptist þetta í tvennt.
Þriðja stigið er ég nefndi svo
og get skýrt yður frá hérna og
fjórða og síðasta stigið, sem er
yfir huglæg orð, en þau eru
til orðin við yfirfærslumerking-
ar frá hlutlægri merkingu. Af
þessum 85% skulum við telja
að a.m.k. 50—60% hafi mynd-
ast á sérstakan hátt, nefnilega
sem eftirherma á hlutum í nátt-
úrunnar ríki og eftirherma á
ALEXANDER Jóhannesson, fyrr
um háskólarektor, hefur eins og
kunnugt er fengizt við rann-
sóknir á uppruna mannlegs máls
og samdi um það efni bók, sem
út kom hjá Bókmenntafélaginu
1960. í síðustu viku kom bók
þessi út í enskri þýðingu og
nefndist: The Third Stage in
the Creation of Human Lang-
uage. Bók þessi, sem er í stóru
broti, er 134 bls. að stærð, en
aftast í henni er skrá yfir bæk-
ur og ritgerðir, sem höfundur-
inn hefir notað í rannsóknum
sínum. Þá eru einnig í bókinni
nokkrar teikningar til skýring-
ar. Bókin hefst á formála þeim,
sem höfundur samdi fyrir ís-
lenzku útgáfuna. Síðan kemur
formáli fyrir þessari nýju ensku
útgáfu en þá hefst megin-
kjarni bókarinnar og er í sjö
köflum, og ef tvö kaflaheiti eru
tekin af handahófi, heitir annar
kafli: How did primitive man
learn to speak, en sá sjöundi:
The development of language.
í formálsorðum segir höfund-
ur m.a., að þúsundir greina hafi
verið skrifaðar um viðfangsefni
þetta, allt frá Forn-Grikkjum
til okkar daga, en aðeins hafi
fræðimönnum tekizt að vera á
einni skoðun um tvo hluti, þá að
leita eigi uppruna málsins í til-
finningahljóðum og eftirlíkinga-
hljóðum úr náttúrunni. Segir höf-
undur, að í þessum tveimur flokik
um séu aðeins um 15% orða-
forða hvers tungumáls. „Mín
kenning er sú,“ segir höfundur,
að frumstæðir menn notuðu
einnig talfærin til þess að líkja
eftir lögun og hreyfingu hluta í
náttúrunni.* Er þetta megin-
kjarni kenninga prófessors Alex
anders Jóhannessonar og hafa.
þær vakið mikla athygli víða
um heim, og hefur margt verið
rætt um þær og ritað, bæði til
lofs og lasts.
Ekki þarf að kynna Alexand-
er Jóhannesson fyrir lesendum
Morgunblaðsins. Hann hefur um
árabil verið málfræðikennari ís-
lenzkudeildar Háskólans, en lét
af þeim störfum ekki alls fyrir
löngu. Þá hefur hann einnig
verið nefndur faðir Háskóla-
hverfisins, enda er óhætt að full-
yrða, að enginn maður hefur lagt
þar eins gjörva hönd á og pró-
fessor Alexander. Enda þótt
hann sé nú nokkuð við aldur, er
hann enn ungur í anda og ákaf-
ur þátttakandi í því sem gjör-
ist í kringum hann og að því
leyti hefur hann lítið breytzt frá
því hann var rektor Háskólans
og stjórnaði málefnum hans af
frjóu ímyndunarafli og einstæðu
áræði. Prófessor Alexander er
skemmtilegur heim að sækja, og
þegar fréttamaður Morgunblaðs-
ins hitti hann að máli nú fyrir
skömmu og bað hann um sam-
tal um kenningar hans og þessa
nýju útgáfu á bók hans, varð
hann fúslega við þeirri ósk að
ræða við blaðið. Fer samtalið hér
á eftir. Prófessor Aléxander
sagði fyrst: Ég hefi víða flutt
kenningar mínar við er-
lenda háskóla, og hefi ég flutt
• Sníkjuherferð
bolsivikka
„Ungur Vesturbæingur“ skrif-
ar Velvakanda bréf, og birtast
hér glefsur úr því:
„30. marz er nýliðinn, og urðu
þá nokkrar umræður í blöðum
um inngöngu íslands í Atlants-
hafsbandalagið á sínum tíma.
Enginn þurfti að furða sig á orð
bragði kommúnista af því til-
efni. Mín skóðun er sú, að 30.
marz sé jafn merkur dagur í
sögu íslenzkrar sjálfstæðisbar-
áttu og 1. desember eða 17. júní.
Þann dag vissi maður, að sjálf-
stæði íslands var örugglega
tryggt. Upphlaup kommúnista á
þeim degi mistókst, en þjóðin
Alexander Jóhannesson
öðlaðist örugga vemd í flokki
frjálsra þjóða. Sjálfstæðið eitt
er ónógt, ef ekki er vendilega
tryggt, að þjóðin geti haldið
því. ísland var varnarlaust og
opið fyrir kommúnisma-ógæf-
unni fram að þeim degi, en síð-
an hafa íslendingar getað treyst
því, að sjálfstæðið væri meira
en nafnið tómt.
Landráðaöflin hafa nú rétt
einu sinni hafið ölmusubetl.
Kommúnistar hrista betlibauka
sína og sníkjudollur fyrir hvers
manns dyrum. Allir vita, að á
pappírnum heppnast þessar
sníkjur, því að það fé, sem ekki
er hægt að tæla út úr alþýðu
manna, verður sent að austan,
eins og jafnan áður. íslenzk al-
þýða ætti að gæta þess vel, að
hreyfingum."
„Þetta hafa verið mjög víð-
tækar rannsóknir, sem þér hafið
þurft að inna af hendi.“
„Ég varð fyrst að kynna mér
mörg óskyld mál. Indóger-
mönsk mál eru nú töluð af nær-
fellt helmingi allra jarðarbúa
og eru frumræturnar þar ca.
2200. Ég lærði að stauta mig
fram úr hebreskri orðabók og
öðrum semitískum málum, en
hef ætíð látið hebreskufræðinga
fara yfir samanburð minn milli
Indógermönsku og hebresku,
fyrst sr. Guðmund sáluga Einars-
son á Mosfelli í Grímsnesi, síðan
G.K. Driver, nafnkunnan hebr-
eskufræðing í Oxford og síðast
prófessor Þóri Kr. Þórðarson. Pró
fessor Driver sýndi mér þann
sóma að rita formála að fyrstu
bók minni á ensku, Origin of
Language (1949), um uppgötv-
anir mínar, og sagði þar m.a.
að ég væri á réfctri leið með at-
huganir mínar. Frumkínverska
örðabók hef ég eftir prófessor
Karlgren í Stokkhólmi og sendi
ég honum handrit mitt, er hann
hafði ekkert við að athuga. Þá
var ég svo heppinn, að tyrknesk-
ur málfræðingur, sem lesið hafði
ritgerðir eftir mig í Nature,
merku ensku vísindariti, bauð
mér aðstoð sína um tyrknesku.
Hann sannfærðist um að skoðan-
ir mínar væru réttar og hef ég
hait samband við hann um langt
skeið. Hann rannsakaði allt sem
ég bað hann um og skrifaði auk
þess formálann að annarri bók
minni á ensku, er ég nefndi:
Gestural Origin of Language.
Evidenoe from six „unrelated"
languages (1952). Þá kannaði ég
pólýnesísku, eina frumstæðustu
tungu veraldar og sömuleiðlis
grænlenzku, samkvæmt orða-
bókum eftir Tregear og Schultz-
Lorenzen. Ég gaf síðar út þriðju
bók mína á ensku, sem ég
nefndi: Some Remarks on the
Origin of the N-Sound (1954),
sem er sérrannsókn um orðasam
bönd með n-hljóði og loks þá
fjórðu, sem ég nefndi: How Did
Homo sapiens Express the Idea
of Flat? (1958), en báðar þessar
síðustu bækur eru sérrannsóknir,
en þessi sem nú hefur birzt er
heildaryfirlit yfir rannsóknir
mínar og hef ég samið fimm
bækur á ensku um þessar rann-
sóknir, en auk þess birti Nature
fuMtrúar hinna austrænu harð-
ræðisafla fái ekki einn einasta
eyri úr buddum hennar. Látum
Kremlverja eina um að kosta lið
sitt hér á landi“.
• Umferðarslysin
„J“ sendir Veivakanda þetta
tilskrif:
„Hin tíðu umferðarslys á göt-
um úti eru orðin mikið áhyggju-
efni, og þarf vissulega að gera
eitthvað til þess að draga úr
þeim. Maður lítur varla svo í
blað, að ekki sé sagt þar frá slys
um, sem orðið hafa vegna of
hraðs aksturs. Þeir eru margir,
— allt of margir, sem aka ofsa-
lega hratt, og geta ekki stöðvað
sig, þegar þeir þurfa, fyrr en
fimm sérgreinar."
„En hafið þér ekki einnig at*
hugað súmerisku?“
„Jú, það hef ég gert, enda er
hún elzta tungumál heims frá
þvi um 3600 árum f.Kr. Hún er
talin óskyld öðrum rnálum, en
í henni hef ég þó fundið 30—10
orð, sem sannanlega eru skyld
öðrum málum. Au:k þess vitna
ég í li'þáísku, Indíánamál Suðux-
Ameríku o.fl.“
Þér getið kannski komið með
nokkur dæmi fyrir lesendur
Morgunblaðsins að athuga að
gamni sínu.
„Það get ég, og vonast ég til
að þau sanni það, sem ég hef
fullyrt, m.a. á málfræðingafund-
inum í Lundúnum 1952.-
Ég tek t.d. rótina í indóger-
mönsku kem — sem táknar að
ljúka við, (með því að beygja
kjálkana niður og upp og loka
munninum), halða föstu, full-
gera, Ijúka við, þrýsta, og bog-
inn, hvelfdur, kringlóttur, vegna
hinnar bognu hreyfingar við
myndun 'hljóðsins.
Þetta á einnig við um orð, er
byrja á gómhljóði og enda á vara
hljóði, bh og p.
Merkingin að taka sézt í indó-
germönsku myndunum kap-, lat.
capio, ghabh-, hebr. qb-1 og
qm-s, frum. kinversku giap, pol-
ynesisku hopu og tyrknesku
kapan. Merkingin bíta sézt í indó
germönsku kema-, frumkín-
verskug’iam.
Merkingin að eta sézt í indó-
germ. gep(h)- og polynesisku
kama, hama og hamo (vera ét-
inn). Merkingin að þrýsta, und-
iroka sést í indógerm. kem-, gem-
og hebresku hm-s, og græn-
lenzku qup-a og qim-ipa (þrýst-
ir niður). Merkingin loka sést í
súmerisku gib (loka), hebresku
gm-, og qp-s, polynesisku kop-i,
tyrknesku kap-ama (lokandi).
Þetta er aðeins eitt dæmi af ótal
mörgum.
Annað dæmi: Ger- er rótin í
garður, gyrða, umlykja. í súmer-
ísku kar (girðing) og gar (garð-
ur), hebresku kr-k (að umlykja),
tyrknesiku gerdan hála (er sá
bogni), pólýnesísku kara (bog-
inn), íslenzku karl (boginn af
elli), grænlenzku qár-ajukpok
(boginn).
í hebresku, sem hefur una
Framh. á bls. 17.
það er orðið um seinan og þeir
búnir að valda slysi. Þótt fjöld-
inn aki með gát og hagi sér
eftir umferðinni, þá eru til allt
of margir menn, sem aka eins
og þeir einir eigi réttinn.
Götuvitar þyrftu að vera víð-
ar á fjölförnum homum, þar
sem mikil umferð er, t. d. á mót-
um Fríkirkjuvegar og Skothús-
vegar. Gangandi fólk þarf oft
að bíða upp undir tiu mínútur
eftir lagi til þess að komast yfir
Fríkirkjuveginn. Stundum er
fólkinu gefið merki um að fara
yfir götuna, og bílarnir nema
staðar, en þá kemur oft fyrir,
að bíll tekur sig út úr fyrir aftan
fremstu bílana og ekur á fólkið,
sem er að fara yfir í góðri trú
á, að það hafi líka einhvern rétt.
Svona menn eru hættulegir i
umferðinni. Það eru þeir líka,
sem aka fram úr og skeyta þá
ekki um það, þó að þeir verði að
fara upp á gangstéttina til að
komast fram úr næsta bíl á und
an á þessum krossgötum. Þyrfti
lögreglan að líta eftir umferð-
inni þarna oftar, en gert er“.
m rö

AEG
RAFM AGN STÆKI
Bræðurnir
Ormsson
Sími
11467
AEG