Morgunblaðið - 21.07.1963, Blaðsíða 8

8
MORCUISBLAOIB
Sunnudagur 21. júlí 1963.
Lýöfrjáls afstaða almennings í
Danmörku leysti handritadeiluna
lippbygging Skálholts votfur íslenzkrar endurreisnar
Samtal við Jörgen Bukdahl rithöfund
Jörgen Bukdahl á herbergi sínu að Hótel Sögu
HINN kunni danski rithöf-
undur Jörgen Bukdahl kom
hingað til lands s.l. fimmtu-
dagskvöld. Hann er öllum ís-
lendingum að góðu kunnur
fyrir drengilegan og mikils-
verðan stuðning við hinn ís-
lenzka málstað í handritamál-
inu. Um öll Norðurlönd er
hann einnig virtur sem mik-
ilhæfur rithöfundur og ein-
arður og sjálfstæður hók-
menntagagnrýnandi.
Morgunblaðið bauð Jörgen
Bukdahl að koma til íslands
og vera viðstaddur vígslu
hinnar nýju dómkirkju í Skál
holti. En hann hefur eins og
margir Danir haft mikinn á-
huga á endurreisn Skálholts-
staðar.
Þegar Mbl. hitti Jörgen
Bukdal að máli og bauð hann
velkominn til íslands fórust
honum m.a. orð á þessa leið:
— Ég var orðinn úrkula vonar
um að fá að sjá þetta land oftar.
En svo kom þetta boð um að
koma á Skálhotshátíðina, og yð-
ur er óhætt að trúa því, að það
gladdi mig mjög. Og enn flaug
ég yfir hafið — yfir Hjaltland og
Færeyjar — þessa gömlu leið úr
austri til landsins lengst í norðri,
en þó svo nálægt menningarlega
séð, með uppsprettur víðsæis og
innsæis. Enn einu sinni sá ég
landið blána framundan, ég sá
Vatnajökul, grænar grundir, silf
urlitar ár á leið til hafs. Og enn
minntist ég Jóns Hallssonar og
hinna mörgu nafnlausu rímna-
skálda, sem héldu uppi menningu
íslands á hinum myrku öldum —
tóku við þar sem Eddu, sögun-
um og Lilju sleppti, héldu velli
þegar þjóðin átti um sárast að
binda, og fram að þeim tíma er
aftur tók að birta með Jóni Sig-
urðssyni og ísland losaði sig við
einokun og danska yfirstjórn —
endurfæddist eins og Skálholts-
kirkja nú, í sama mund og hand-
ritin koma heim eftir hina löngu
útlegð — koma heim, þar sem
þau voru rituð . . .
— Þér eruð vissir um að svo
verði?
— Ég get ekki trúað öðru. Að
vísu vinna andstæðingar þessa
máls á bak við tjöldin, en sá
mikli meirihluti, sem var með
afhendingu handritanna getur
trauðlega dregist mjög saman
Hitt er satt, að almenningshugui
er hvikull . . .
20 ÁRA BARÁTTA
— Þér hafið nú um 20 ára
skeið barizt fyrir afhendingu
handritanna. Eruð þér ánægður
með horfurnar nú?
— Nei, ekki algjörlega, ég á
við það að ég vildi að íslendmg-
ar fengi öll handritin, og ég álít,
að það hefði mátt takazt. En við
skulum ekki tala um það. Hitt er
mikilvægara að merkustu hand-
ritin koma heim. Rúmlega 2/3
hlutar af öllu Árnasafni koma
heirn, og þar á meðal eru allir
mestu dýrgripir skinnbókanna:
Edda, Flateyjarbók, Morkin-
skinna, Hauksbók — handrit sem
Brynjólfur biskup gaf Friðrik
konungi III. Gaf? — ójá, það
var eftir drottinsorði, og þá var
drottinsorðið dýrara heldur en
það er nú. Mest er um vert að
íslendingar sjálfir eru ánægðir
með árangurinn, því að rannsókn
fornritanna, miðaldarita og jafn
vel nýrri rita verður hér eftir að
fara fram í Reykjavík. Þar gátu
engin skipti komið til greina. Eg
var á móti því og íslendingar
hefðu' sjálfir aldrei getað fallizt
á að skipta arfi sínum . . .
Vf SIND AMENNIRNIR
Á MÓTI
— Hvað segið þér svo um
handritadeiluna?
— Hún var löng og oft hörð.
Kalla mátti að allir danskir vís-
indamenn væru á móti afhend-
ingu, ýmist af lögfræðilegum á-
stæðum, eða af því að þeir sjá
eftir safninu, en engar mótbárur
þeirra voru frambærilegar að
mínum dómi. Og þegar íslending
ar endurheimta nú handritin, þá
eiga þeir það að þakka lýðháskól
unum og nokkrum skörungum
sem skilja þýðingu lýðfrjálsrar
samvinnu Norðurlandaþjóða . . .
— Norðurlandaþjóða?
— Já, frá voru sjónarmiði var
þetta aðalatriðið. Handritamálið
er aðeins einn þáttur í sameigin
legri norrænni baráttu fyrir því
að bæta fyrir fornan yfirgang
herraþjóðanna, Svía og Dana,
gagnvart hinum svonefndu hjá-
lendum, Færeyjum, Islandi, Nor
egi og Finnlandi. Það hófst með
hinni þjóðlegu vakningu um
1840. Ég ætla aðeins að nefna
nöfn þeirra Hammershaimb, Jóns
Sigurðssonar, Ivar Aasens og
Snellmans, því að með þeim
hófst andleg vakning og sjálf-
stæðisbarátta Færeyja, íslands og
Noregs. Og áhuginn á þessum
málefnum er kjarninn í hinni
þjóðlegu vakningu Grundtvigs og
lýðháskólanna, ekki sízt lýðhá-
skólans í Askov.
íslenzkir menntamenn fóru til
Kaupmannahafnar, þar var há-
skólinn og þar var Garðsstyrkur-
inn. En aðrir fóru til Askov. Á
þeim árum, sem skólinn þar hef
ir starfað, hafa mörg hundruð
manna sótt þangað nám, þar á
meðal t.d. Gunnar Gunnarsson
En auk íslendinga voru þar einn
ig margir Norðmenn og Finnar
og þó nokkrir Svíar. Hið norræna
sjónarmið var orsökin til þess, að
skólinn studdi ísland í sjálfstæð
isbaráttunni og Færeyinga í
menningarbaráttu þeirra gegn
danska veldinu, Norðmenn í mái
stríði sínu og Finna í baráttu
þeirra. (Simun af Skarði, stofn-
andi færeyska lýðskólans, hafðt
verið nemandi í Askov, enn
fremur stofnandi Laugarvatns
skóla). Askovskólinn er faðir lýð
skólanna í Finnlandi og að
nokkru leyti lýðskólanna í Nor-
egi.
Afstaða skólans til handrita-
máls Islendinga var því augljós.
Og árið 1946 gerðist C. P. O.
Christiangen, sem þá var sögu-
kennari skólans, forvígismaður
að áskorun til ríkisstjórnar og rík
isþings um að afhenda íslending
um öll þau íslenzk handrit, sem
til voru í Danmörk. Þetta studdu
kennarar skólans og J. Th. Arn-
fred, sem þá var skólastjóri.
Þessi áskorun varð upphafið að
norrænni baráttu fyrir lausn
handritamálsins. Seinna gaf skól-
inn út rit um handritamálið og
var það aukablað af „Dansk Ud-
syn“, sem er tímarit skólans, og
sáu um útgáfuna Knud Hansen
núverandi skólastjóri, Richard
Andersen, Andreas Nielsen og
Holger Kjær. Um Holger Kjær
má segja það, að hann var ís-
lendingum handgengnastur af
kennurum skólans. Hann hefir
ferðazt um landið til að afla efn
is í bók sína um heimakennslu,
og þar hefir hann gert íslenzku
„kvöldvökurnar" frægar. Þá gaf
Askovlýðháskólinn út bókina:
„Island-Danmark og haandskrift
sagen“. (í hana rituðu forseti ís
lands, Jón Krabbe, Bjarni Gísla-
son, Einar Ól. Sveinsson, Sigurð
ur Einarsson, Jörgen Bukdahl og
Haugstrup-Jensen). Þessi bók
var send öllum þingmönnum, en
meðal alþýðu vakti hún mikinn
áhuga á því að handritunum
væri skilað. Af lýðháskólakenn-
urum má enn nefna Poul Eng-
berg og Haugstrup-Jensen.
\
HVAÐ GERÐU ÍSLENDINGAR?
— En hvað gerðu þá íslending
ar í Danmörku?
— Þeir þögðu, allir nema einn,
Bjarni Gíslason, og hann hefir
orðið einn af forvígismönnum
handritamálsins. Eg hefi fyrr
sagt hér á íslandi en endurtek
það nú: Síðan Jón Sigurðsson
leið, hefir ísland ekki átt jafn
góðan málsvara í Danmörku.
Hann kom til Danmerkur fyrir
svo sem mannsaldri og hefir orð
ið þar mikilvirkur rithöfundur,
og alltaf haft heill og heiður ís-
lands að sjónarmiði, og má þar
einkum nefna hið mikla rit hans
„De gyldne tavl“, og eru barna
lýsingarnar þar mjög hugljúfar
Hann hefir gefið út tvær ljóða-
bækur og íslenzka bókmennta-
sögu, sem þykir ágæt. Þá hefir
hann gefið út ritgerðasafnið
„Rejser blandt frænder". Bók
hans „Island under besættelsen“
sýndi Dönum fram á hvers vegna
það var íslendingum nauðsynlegt
að segja upp sambandslögunum
og skilja við Dani. Þessi bók mild
aði mjög geð þeirra, sem sárnað
hafði við íslendinga út af þessu.
En þegar handritamálið hófst
fyrir alvöru, lagði hann allt ann-
að á hilluna til þess að geta gefið
sig óskiptan við því. Hann ritaði
rnargar greinar og hélt óteljandi
fyrirlestra um málið. En merkust
var þó bók hans „De islandske
haandskrifter", sem kom út
1954, og var kjarnyrt og rökfast
svar við danska nefndarálitinu
1951. Svo að segja aleinn varð
hann að draga að sér efnivið bók
arinnar. Hann fletti ofan af hiut-
drægni nefndarálitsins, þar sem
það þagði um brautryðjendastarf
íslenzkra fræðimanna um rann-
sókn Árnasafns. Hann sýndi fram
á, að án hjálpar þeirra hefði Dön
um ekkert orðið ágengt, því að
til að byrja með voru það varla
aðrir Danir en Rask og Kaalund,
sem gátu lesið handritin. En hon
um datt þó ekki í hug að gera lít
ið úr hlut Dana á grundvelli ís-
lenzkra rannsókna. Hann bendir
á nokkrar villur í nefndarálitinu
en ræðst aðallega á hlutdrægnma
með því að þegja um staðreyndir.
Nendarálitið átti að vera leiðbein
ing til Dana um hvernig þeir
skyldu snúast við handritamál-
inu, en andinn í því er sá, að
það hafi eingöngu verið Danir,
sem unnið hefðu að rannsókn
safnsins. En Bjarni benti á, að
þeir hefðu alltaf notið aðstoðar
íslendinga við það, þekkingar
þeirra og skilnings.
Þessi merka bók Bjarna olli
gjörbreytingu á handritamálinu,
aðallega meðal almennings. Og
enginn hefir síðan þorað að bera
fyrir sig nefndarálitið í stríðinu
um handritin.
LÝÐFRJÁLS AFSTAÐA
ALMENNINGS
Á seinasta skeiði handritadeil
unnar kom svo bók hans „Dan-
markHsland. Historisk mellem
værende og haandskriftsagen’*
1961. Þar rekur hann á fræðileg
an hátt sambandssöguna, og gef
ur góða lýsingu á Árna Magnús-
syni. Nú hafði sambandssaga ís-
lands og Danmerkur verið snið
gengin í sögu Danmerkur og þess
vegna kom bók þessi í góðar
þarfir og er hin fróðlegasta.
Báðar þessar bækur sýna ótvl
rætt hina brennandi ættjarðar
ást Bjarna, en þær sýna einnig al
gjöra óhlutdrægni, enda er hann
vinur Danmerkur og Norður-
landa yfirleitt.
Eg hefi nú um 20 ára skeið ver
ið nærstaddur í baráttunni um
íslenzku handritin, og í stuttu
máli get ég fullyrt þetta: Hand-
ritamálið hefði ekki verið leyst,
ef ekki hefði komið til hinn lýð
frjálsa afstaða almennings í Dan
mörk (með Jörgen Jörgensen
fræðslumálaráðherra í -broddi
fylkingar), áskorun lýðháskól-
ans, Askov-bókin og sérstaklega
þrotlaust starf Bjarna Gíslason
ar. Frá mínu sjónarmiði er það
sögulegur stórviðburður og vott
ur um lýðræðislegt hugarfar
danskrar alþýðu, að takast skyidi
að knésetja hina samemuðu vís-
indamenn (sem í rauninni vissu
sáralítið um kjarna málsins) og
bera þetta norræna mál fram til
sigurs í þjóðþingi Dana. Og þá
má ekki gleyma að minnast á
heilladrjúgt starf Bent A. Koch
ritstjóra, sem á seinustu stund
beitti áhrifum sínum við ráð-
herra og þjóðþingsmenn, og gerði
blað sitt, „Kristeligt Dagblad“
að einasta forvígisblaði í Kaup-
mannahöfn fyrir réttlátum mál-
stað íslendinga.
ÍSLENZK ENDURREISN
— En hvað segið þér svo um
Skálholt?
— Já, nú er Skálholt efst á
dagskrá, en það er náskylt hand-
ritamálinu. Hvort tveggja er vott
ur íslenzkrar endurreisnar. Eg
þarf ekki að lýsa þýðingu Skál-
holts um 700—800 ár, meðan það
var menningarmiðstöð íslands og
bar hæst af hinum merku stöð-
um: Haukadal, Odda, Reykholti
og Bessastöðum. Menningarsetur
með dómkirkju, skóla, bókasafn
og stjórnsama biskupa. Um hálfr
ar aldar skeið hefir frægð Skál
holts lifað í endurminningu þjóð-
arinnar. Það er því stórmerkur
atburður er dómkirkjan rís þar
nú aftur úr rústum, og síðar skóli
sem ég vona að verði lýðháskóli
í norrænum skilningi, opinn öll-
um íslendingum. Staðurinn,
menningargrundvöllurinn mun
ekki láta sig án vitnisburðar i
fræðslunni um það hvernig nýi
tíminn á að byggja á grundvelli
fornrar menningar. Þá er sem
Framh. á bls. 15