Morgunblaðið - 01.11.1963, Qupperneq 18

Föatju4agjip.,l. ncjy,, 1,9,63
18,
MO RyGJJ NB t AO/Ð
ÍSLENZK MYNDLIST
eftir Valtý Pétursson, listmálara

ÞEGAR litið er um öxl og þróun
myndlistar hérlendis athuguð frá
aldamótum, kemur fyrst og
fremst í ljós, hve einstakt fyrir
bæri þessi listgrein er meðal ís-
lendinga. Á örskömmum tíma
hefur tekizt að skapa nútímalist,
sem fellur prýðilega inn í þær
listrænu stefnur, sem fornar
menningarþjóðir á sviði mynd-
listar fylgja í dag. >að er að vísu
ekki réttlátt að segja, að málara-
list sé alger nýjung í menningu
íslendinga. Hitt mun sannara. að
við þekkjum lítið til myndlistar
okkar til forna nema af bókum.
I fornu skrifi eru nefndir prent-
arar, sem stunduðu list sína úti
í Evrópu og lifðu í vellysting-
um meðal höfðingja. En sama
og ekkert hefur varðveitzt af
verkum þessara manna. Það er
einnig víst, að hugur margra
íslendinga stóð til myndlistar,
og því verður ekki neitað, að
myndlistin hefur haft nokkur
áhrif á sögu okkar. Ingólfur
Arnarson lætur öndvegissúlur
sínar ráða um búsetu, op síðar
meir, eins og allir vita, rís höfuð
borg landsins á sama stað. Ekki
þarf að spyrja um, hvort önd-
vegissúlur hafi verið skreyttar
á þeim árum. Eiríkur rauði lend-
ir í deilum um setstokka mynd-
skreytta, og verður deilan völd
að því, að hann hrökklast úr
landi og stofnar ríki á Græn-
landi. Ketilbjörn gamli á Mos-
felli vill gera goðum faguriega
skreytt hof og n®ta til þess silf-
ur sitt. í Þjóðminjasafni skartar
Valþjófsstaðahurð ásamt öðrum
myndrænum gripum. Brot af
Flatatungufjölum segja sina
sögu. Danir eiga margan góðan
grip í sínu Þjóðminjasafni, kom-
inn af íslandi, að ógleymdum
vefnaðinum, sem er sérstakur
dýrgripur.
Svo ferskt er upphaf nútíma-
listar í hugum okkar, að óþarft
mun vera að fjölyrða um það.
En það má gjarnan minnast
þess, að brautryðjendur í nútíma
list okkar voru dugandi lista-
menn, sem unnu ómetanlegt
starf og verður seint þakkað.
Okkur er gjarnt á að gleyma því
stundum, hvernig raunverulega
var umhorfs á þeim tíma, er
þetta fólk gekk með stæltum hug
móti verkefnum á sviði, sem al-
gerlega var ónumið meðal þjóð-
ar, sem barðist fyrir rétti sínum
og tilveru með öllum þeim með-
ulum, sem tiltæk voru. Jafnvel
miðaldra fólk i dag, er í nokk-
urri fjarlægð þessa tímabils,
hvað þá yngra fólkið. Mig lang-
ar til að segja hér stutta sögu,
sem gefur góða sýn til aldamóta-
áranna og skýrir svolítið þær að-
stæður, sem fyrir hendi voru.
Þetta tímabil er ekki langt und-
an, en samt í órafjarlægð. Sög-
una hef ég bein frá öðrum þeim
aðila, sem sagt er frá, og hún er
þannig: Tveir ungir menn koma
af Austurlandi til Akureyrar og
eru á leið til Reykjavíkur. Fag-
urt vorkvöld ganga þeir sér til
skemmtunar eftir Oddeyrinni, og
verður þar á vegi þeirra málari,
er stendur við trönur sínar og
málar útsýnið til fjalla. Þeir
verða báðir gripnir lotningu fyr-
ir listinni og nálgast listamann-
inn með feimni og varfærni. Þeir
geta ekki á sér setið að forvitn-
ast dálítið um málverkið, og þeg-
ar þeir hafa séð á léreft málar-
ans, taka þeir djúpt ofan, hneigja
sig og segja á dönsku „God aften“
Þeim kom ekki í hug annað en
hér væri Dani að verki, íslend-
ingar áttu enga málara. Þeim
brá því heldur í brún. er Þór-
arinn B. Þorláksson svaraði
kveðju þeirra á móðurmálinu.
Sögumaður minn sagði mér
þetta með miklum þunga, og
hér var auðsjáanlega at-
burður, er hann minntist með
lotningu, enda bætti hann
við söguna: „Þú getur ver-
ið viss um, að þetta atvik sannaði
fyrir okkur félögunum, að menn-
ing íslendinga væri ekki ein-
göngu á bókmenntasviðinu. Okk-
ur þótti íslendingar meiri þjóð
og sterkari eftir þetta litla at-
vik. Það var opinberun á þeim
árum, að íslendingar gætu engu
síður en aðrir, málað málverk.“
Síðan þessi saga gerðist, eru
um sextíu ár, og má með sanni
segja, að nú sé öldin önnur. Nú
er fjölmennur hópur myndlistar-
manna á íslandi, sem vinna af
kappi, að vísu með misjöfnum
árangri, en það er eins og skrif-
að stendur, margir eru kallaðir,
en fáir útvaldir. Myndlistin er
lifandi þáttur í andlegri menn-
ingu íslendinga, og áhuginn virð-
ist á stundum ótakmarkaður, ef
dæma má eftir því, hve auðveld-
lega deilur rísa í blöðum og tíma
ritum, um hin ýmsu umbrot, sem
eiga sér stað í málverkinu. Mynd-
list getur náð svo sterkum tök-
um á íslendingum, að þeir bók-
staflega ganga berserksgang til
árása og varnar. Það er hvorki
dauðamark né stöðnun í listgrein.
sem getur fyllt dálka blaðanna
dag eftir dag, látið prestana í
stólnum taka afstöðu, svo að jafn
vel þjóðmálin fallla í skuggann,
meðan slagurinn stendur. En hér
sem á fleiri sviðum þjóðlífs okk
ar, vilja hlutirnir oft fara yíir
markið og verða þá að persónu-
níði og ómerku þrasi, sem ekk-
ert á skylt við hið upprunalega
málefni. Þessi þáttur er blettur
á siðmenntuðu þjóðfélagi, sem
hlýtur að eldast af því á kom-
andi árum, þegar menntun og
þroski hefur kennt mönnum að
takmarka sig við þekkingu sína.
Annað er miklu merkilegra ís-
lendingar hafa gaman af mynd-
list, og það er almennt, að heimili
séu prýdd málverkum og list-
munum. Sú staðreynd er okkur
til mikils sóma, og mega þar
margar stórþjóðir blikna við.
Enda furða sig flestir útlending-
ar, sem til landsins koma, yfir
þessu skemmtilega fyrirbæri. —
Bækur og málverk em aðals-
merki menningarheimilis á ís-
landi. Vonum að svo verði ætíð.
Með hverri nýjung í list mynd-
ast viðfangsefni til að deila um
Og kryfja til mergjar. Menn geta
verið ósammála og hljóta að vera
það, en þeir verða að hafa þekk-
ingu á því, seaa þeir eru að tala
um, og get'a staðið fyrir máli
sínu. Frelsið er ótakmarkað í
þessum efnum, og það er ein-
mitt einn þátturinn í því að
gera listina lifandi og skapa
áhuga meðal almennings. Nú er
það ekki lengur þrætuefni, hvort
málverk sé af Þingvöllum eða
Heklu, eða hvort myndin sé
abströkt, heldur á hvern hátt
hinu abstrakta er beitt á mynd-
fletinum. Menn deila um, hvort
rómantíkin eigi meiri rétt á sér
en geometrisk myndbygging,
hvort vinna skuli með forminu
eða litnum, og svo mætti lengi
telja. Einmitt þetta sýnir, að hér
hafa orðið mikil skil í viðhorfinu
gagnvart myndlist. Viðhorfin
hafa breytzt að undanförnu,
hvort manni líkar betur eða verr.
Það er ekki í valdi nokkurs ein-
staklings að stöðva þá þróun,
sem listin tekur.
Hvert tímabil hefur mismun-
andi tjáningu, ef svo mætti
segja. Listin er sprottin fyrst og
fremst af þörf einstaklingsins til
að tjá á listrænan hátt, það sem
mest áhrif skilur eftir í hug hans
Valtýr Pétursson að starfi.
í það og það skiptið. Ef lista-
maður er sannúr kölun sinni,
hlýtur afraksturinn að vera end-
urspeglun þess tíma, er hann upp
lifir sjálfur. Þetta er lífgjafi allr-
ar góðrar listar, hverju nafni
sem hún nefnist. Þannig verður
listin síung, fersk og lifandi.
Stundum vill verða brestur á,
að almenningur geti fylgt hug
listamannsins, og þannig skapast
misskilningur milli þess, er skap-
ar, og þess, er nýtur. Þó sýnir
sagan okkur, að hér er aðeins
um stundarfyrirbæri að ræða.
Sagt hefur verið, að enginn lista-
maður sé á undan sirmi samtíð,
en fjöldinn sé aftur á móti glap-
inn af svo fjölmörgu, að nann
skilji ekki sinn tima. Þetta finnst
mér ekki ósennilegt, og þetta er
að vissu leyti sanngjarnt. Það
væri til mikils mælzt af nútíma-
manni að vera jafn vígur á alla
hluti, í þeim hraða, sem allir
kvarta undan, og tímahraki, sem
virðist hriá mannkynið.
Það hefur verið sagt um okk-
ur íslendinga, að það sé krafta-
verk, hve fljótir við höfum verið
að tileinka okkur alls konar
tækni nútímans. Hver hefði t. d.
trúað því um aldamótin, að við
ættum eftir að verða skæðustu
keppinautar Evrópuþjóða í far-
þegaflutingum yfir Átlantshaf í
lofti? Hver hefði trúað því krafta
verki, sem er að gerast i land-
búnaði okkar? Lítið á hin ný-
þurrkuðu gróðurlönd, sem hafa
verið ræktuð seinustu áratugi.
Hver hefði trúað því, að við
kenndum Norðmönnum að veiða
síld árið 1963? En það er ekki
eingöngu á þessu sviði, sem
kraftaverkin verða. Það er engu
síður kraftaverk, sem gerzt hef-
ur í myndlist okkar. Það er verk-
efni seinni tima að gera upp þá
Úr sýningarsal í Listasafni ríkisins. — Ljósm.; ÓL K. M.
sögu, og að sumu leyti ógerlegt
fyrir samtíðina. Það er hollt og
lærdómsríkt að minnast þess. að
þegar Snorri er höggvinn, er það
valdcifíkinn höfðingi, sem drep-
inn er, en ekki mesti rithöfunáur
aldarinnar. Sú þjóð, sem átt nef-
ur jafn rriargslunginn listamann
og Snorra Sturluson, þarf ekki
að örvænta um sköpunargáfu og
listræn tilþrif. Hver veit nema
þessir eiginleikar eigi eftir að
koma fram í myndlist okkar eða
hafi þegar gert það?
Nú skulum við skyggnast að-
eins um og athuga, hvert stefnir,
og hvað er að gerast? Þetta er
spurning, sem ekki er auðvelt
að svara. Við getum aðeins gert
okkur grein fyrir þróuninni dag
frá degi. Spádómarnir eru heldur
ótryggir. Eitt er samt nokkurn
veginn öruggt, að ekki verður
haldið til baka og viðfangseínin
munu jafnvel leita í allt aðrar
áttir en við þekkjum í dag. Það
er algengt, að listámenn notfæri
sér ýmislegt frá eldri meisturum
og læri af þeim, þannig ná þeir
tökum á tækni og kynnast mis-
munandi sjónarmiðum. En liðin
tíð á ekki afturkvæmt.
Það er unnið að myndlist á
íslandi af miklu kappi. Stílarnir
eru fjölbreyttir og sjónarmiðin
mismunandi. Listamenn okkar
vinna í ótal abströktum stílum,
sama máli gegnir um landslagið.
Surrealistum skýtur upp við og
við. Mónumentalt málverk á sér
stað, og expressionismi hefur lát-
ið til sín taka. í höggmyndalist
eru einnig fjölþættir stílar.
Ekki held ég, að neinn einn
stíll eða eitt sjónarmið eigi eftir
að ráða í myndlist á komandi
árum. Til þess er of margt í deigl
unni. Hitt er óhjákvæmilegt, að
eitthvað nýtt verði til, sem dreg-
ið verður úr þeim stefnum og
stílum, sem við nú þekkjum.
Abstrakt listin er gott dæmi um
þetta, ef athugað er, hvernig hún
hefur þróazt í fjölmargar greinar
hin síðustu ár. Natúralismi og
landslagsmálverk virðast hafa
gengið sér til húðar, og vafasamt
er, hvort við eigum eftir að sjá
landslagið aftur túlkað á lérefti í
þeirri mynd, sem við þekkjum
það nú. Ekki er þar með sagí að
ekki verði framar málað lands-
lag, en það verður þá með allt
öðrum hætti og breyttum við-
horfum. Eðlilegast virðist, að
meiri og meiri áherzla verði lögð
á myndbyggingu í lit og formi,
en ekki frásögugildi fyrirmynd-
arinnar. Auðvitað á ég hér við
þá einföldu staðreynd, að lisia-
maðurinn sjálfur túlki sig á sterk
ari og persónulegri hátt, og með
auknum skilningi almennings
verður krafan um frjálsari tján-
ingu, óumflýjanleg. í dag eru
ekki gerðar ólíkar kröfur til
málverks og hljómlistar. Frá-
sagnargildi listaverksins hefur
verið látið víkja fyrir sterkari
túlkun mannsins í litum og
formi. Ekki sé ég neina ástæðu
til að örvænta yfir þessari þró-
un. Allt mat á list fyrri alda er
byggt einmitt á þessum forsend-
um. Enginn gamall meistari er
frægur fyrir fyrirmyndir sínar,
heldúr hefur það ráðið úrslitum,