Morgunblaðið - 01.11.1963, Blaðsíða 21

Föstudagur I. nóv. 1963
^ MV) RCU N BLAÐIÐ
21
AldaD'ofmæli:
Þorvarður Þorvarðsson
NÚ er öld síðan séra Þorvarð-
Xir Þorvarðsson var borinn í
þennan heim. Hann andaðist
fyrir fimmtán árum. Hann mun
vera mjög minnistæður öllum
þeim, sem kyuntust honum, og
allir hugsa þeir til hans með
hlýju. Öllum, sem þekktu hann,
þótti váent um hann. Sá er þetta
ritar, þekkti séra Þorvarð
prófastur í Vík
eyri 1900-1901 svo sem nánar
má lesa um í Stokkseyrarsögu
próf. Guðna Jónssonar. Þá er og
sagt, að hann hafi þ ýtt leikrit,
og er nefnt til „Neiið“ eftir Hei-
* berg. En svo leið að því, að úr
rættist fyrir Þorvarði; hann fékk
inntöku í skólann aftur, og með
rúma fjóra áratugi, og.var vin-
átta okkar jafnlöng. Hann var
göfugmenni, merkur maður í stuðningi góðra manna Mt hann
samtið smm, merkur maður 1
stétt sinni. Það mun því ekki
leika á tveim tungum, að vel
hæfi að rifja upp ævi hans og
starf.
Þorvarður Þorvarðsson var
fæddur á Prestsbakka á Síðu 1.
nóvember 1863. Að honum stóðu
prestaættir langt aftur i tím-
ann á báðar hliðar. Faðir hans
var Þorvarður Jónsson, síðast
prestur á Prestsbakka (f. 1798,
d. 1869), en hans faðir Jón Þor-
varðsson, síðast prestur á
Breiðabólstað í Vesturhópi, og
ber svo kynlega við, að hann
fæddist og dó nákvæmlega einni
öld fyrr en séra Þorvarður,
sonarsonur hans (f. 1763, d.
1848). Séra Þorvarður Jónsson
komst í þá raun, þá á unga
aldri, aðstoðarprestur föður
síns, að búa Agnesi Magnús-
dóttur eftir morð Natans Ket-
ilssonar undir aftöku hennar óg
fylgja henni og styðja hana á
höggstokkinn. Séra Þorvarður
Jónsson var þríkvæntur; síðasta
kona hans var Valgerður (f.
1829, d. 1895), systir Hákonar
Bjarnasonar kaupmanns á Bíldu-
dal, en faðir þeirra var Bjarni
prestur á Söndum, Gíslasonar
prests Oddsonar prests á Mikla-
bæ, þess er hvarf og þjóðsag-
an gengur um, Gíslasonar bisk-
ups Magnússonar. Miklu lengra
mætti rekja þetta í allar áttir.
Er óefað að ættarfylgja hafi ver-
ið hneigð til andlegra starfa og
hugariðju. Við dauða séra Þor-
varðar á Prestsbakka var Þor-
varður sonur hans á sjötta ári,
og var honum mikill missir að
föður sínum. í æsku sinni
dreymdi Þorvarð, að faðir hans
bæði hann að messa fyrir sig
í Prestsbakkakirkju, en erfið-
lega gekk það í draumnum.
Þráði Þorvarður að komast til
náms og verða prestur sem fað-
ir hans, en þar var þungt fyrir;
í fjárþröng eyddist móður hans
fé, sem faðir hans hafði ætlað
honum til náms, og varð það
ekki bætt. Nú giftist móðir hans
aftur, Eiríki Þórhallasyni að
Fossi á Síðu. Þau fluttust síðar
út á Eyrarbakka. Þorvarður
reyndi nú að fá tilsögn; er það
helzt að nefna, að séra Páll Páls-
son í Þingmúla bauðst til að
kenna honum, og var hann þar
tvo vetur (1881-83), en sökum
ennríkis Páls og umsvifa varð
. kennslan slitrótt, og lærði Þor-
varður helzt latínu. Nú fór Þor-
varður til móður sinnar, og urðu
þá góðir menn til að veita hon-
um fulltingi, svo að hann gat
komizt í skóla, og var hann þar
um hríð. En um tíma slitnaði
upp úr skólavist hans, og þótti
honum horfa til þess, að ekki
yrði meira úr námi. Lagðist nú
þetta þungt á hann, sem var
viðkvæmur og mátti heita ein-
stæðingur. Frá þessum kafla
lífs síns og þeirri hugraun, sem
þetta olii honum, segir hann
gjörla f ævi þeirri, er hann rit-
aði við vígslu sína, og finnst mér
það vera fagurt documentum
humanum. Á þessum árum
kenndi 'hann á ýmsum stöðum,
t.a.m. á Eyrarbakka 1890. Um
þetta leyti mun hafa verið for-
kólfur 1 leiklistarstarfsemi þar,
og líklegt má þykja, að hann
hafi þá ritað leikritið Sumar-
Cjöfina, sem leikið var á Stokks
þar nú í friði og tók stúdents
próf 1894. Var þá ekki hik á
honum lengur, hann gekk í
Prestaskólann og útskrifaðist
þaðan 1897. Þar næst var hann
tvo vetur við kennslu, á Þing-
eyri og í Reykjavík.
Þá (29. desember 1898) gekk
hann að eiga Andreu Elísabet
Þorvarðsdóttur hreppstjóra í
Litlu-Sandvík f Flóa og konu
hans Svanhildar Þórðardóttur.
Elísabet var rúmlega tíu árum
yngri en hann (fædd nóttina
milli 6. og 7. marz 1874). Það
var mikið gæfuspor, þegar hann
kvæntist henni. Hún var ein-
staklega góð kona, hýrleg og
glaðlynd, stillt og jafnlynd, gáf-
uð og minnug; fríð sýnum, hár-
ið glóbjart á unga aldri, en
dökknaði síðan, meðalhá, en
frekar þrekin; söngvin, hann-
yrðakona, hagsýn, starfsöm, táp-
mikil og góð búkona. Hún var
alúðleg við hvern sem var, en
seintekin til fullrar vináttu, og
þá trygg og traust eins og bjarg.
Hjónaband þeirra var alla tið
mjög ástúðlegt, og mátti hvor-
ugt þeirra hjóna án annars
vera. Brátt varð þeim barn auð-
ið, svo sem síðar mun sagt
verða. Næsta sumar var Þorvarð-
ur vígður til Fjallaþinga í
Norður-Þingeyjarsýslu og bjó að
Víðihóli. Hálent er þar, víðlent
og strjálbyggt, langar leiðir að
fara og erfitt á vetrardag í stór-
hríðum. En séra Þorvarður var
þá ungur og hraustur og lét
það ekki á sig fá, og um skeið
þjónaði hann einnig bæði Skinna
staða- og Presthólaprestakalli.
Alla tíð var hann skyldurækin
og samvizkusamur. Auðsætt er
traust á honum, þegar hann var
gerður prófastur í Norður-Þing-
eyjarsýsluprófastsdæmi þegar
árið 1901.
þau fóru eignalaus norður
þangað, en þar er sauðland gott,
og á nokkrum árum höfðu þau
eignast álitlegan fjárstofn, en
mest af honum fórst í aprílbylj-
unum miklu vorið 1906, og var
það tilfinnanlegt tjón, sem ekki
varð bætt.
Árið eftir flutti séra Þorvarð-
ur búferlum og varð prestur í
Mýrdalsþingum. Má vera, að
hann hafi fýst að komast nær
heimahögum sínum. Víst er, að
hann festi rætur í Mýrdalnum
og dvaldist þar það sem eftir
var ævinnar. Fyrstu árin (1907-
11) í Norður-Hvammi, en þar
sátu sumir prestar Mýrdælinga.
Hann rækti preststörf sín með
mikill alúð, vildi öllum vel og
mátti ekkert aumt sjá, lét sér
annt um sjúka og þá, sem bágt
áttu. Hann var ræðumaður góð-
ur, svo sem verið hafði faðir
hans; sérstaklega voru tækifær-
isræður hans margar oft með
ágætum, t.d. líkræður, allra
helzt um þá, sem orðið höfðu
úti í harðviðrum lífsins. Svo seg-
ir Jón Steingrímsson, að Mýr-
dælingar hafi löngum verið
kartnir við presta sína, en af
séra Þorvarði er það að ségja,
að ekki leið á löngu, áður en
hann var orðinn ástsæll maður,
og fór sú ástsæld heldur vax-
andi en þverrandi, ef nokkuð
var, því lengur sem hann dvald-
ist þar. En þess ber að gæta
hvílíkur góðviljamaður hann
var. sáttfús. ef eitthvað hafði á
milli borið, og rauf aldr.ei
tryggðir né vináttu.
Eins og von er til, tók séra
Þorvarður þátt í félagsmálum og
framfaramálum héraðsins, þó
að ekki léti hann dragast inn
í dægurþras. ‘Þar var þá mikil
hreyfing í mönnum á fjölmörg-
um sviðum. Mest lét séra Þor-
varður til sín taka allt það,
sem til mennta heyrði. Ef hann
beitti sér við eittlhvert mál, mun
aði um liðveizlu hans. Því sggði
'<i' <?<?:
Þorvarður Þorvarðsson.
einhver um hann: „Hver stöðv-
ar. hann séra Þorvarð? Hann
mundi fara beint gegnum stein-
vegg.“
Þó að honum hefði búnazt vel
á Víðihóli, þangað til hann varð
fyrir hinum mikla fjárskaða, var
hann ekki hneigður fyrir bú-
skap í verunni, en frú Elísabet
var stólpi bús hans. Hugur hans
snerist um andleg störf og bók-
legar menntir.
Þegar hér var komið sögu
var stofnaður unglingaskóli í
Vík, og var séra Þorvarður feng-
inn til að veita honum forstöðu
(veturinn 1910—11). Síðan flutt-
ist hann til Víkur, og mun hafa
valdið nokkru um það hve hon-
um var ljúf kennsla, sem
sjá má áður í þessari grein, en
kom annars glöggt fram í mörgu,
svo sem því, hve kært honum
var að taka menn í einka-
kennslu, hve góður og skemmti-
legur fræðari hann var ferm-
ingarbörnum og í húsvitjunum.
Kenndi hann nokkuð við ungl-
ingaskólann allar götur til árs-
ins 1934 og var kennari af lífi
og sál, en ekki voru þetta ann-
að en aukastörf. Hagur hans
var á þessum árum erfiður, laun
mjög rýr og hýbýli þeirra lítil;
mátti kalla, að sama herbergið
væri skrifstofa, vinnuherbergi og
baðstofa. Á öllu var þó prýðis-
bragur og vel um gengið,, her-
bergið varð stórt og geðfellt af
húsbændunum. Þar var oss gott
að vera. — Það var ekki fyrr
en á síðustu starfsárum séra Þor-
varðar, að úr rættist um hús-
næði fyrir þau.
Nú skal nefna börn þeirra. Á
Víðihóli eru fæddir: Þorvarður,
nú aðalféhirðir Seðlabankans,
Hjörtur, verzlunarmaður í Vík,
Kristján, læknir í Reykjavík og
Jón, prestur í Háteigssókn í
Reykjavík. f Norður-Hvammi eru
fædd: Valgerður, húsfreyja í
Reykjavík, og Þórður, sem dó
um tvítugt; í Vík: Svanhildur,
húsfreyja í Reykjavík, og Sigur-
geir, sem andaðist tíu ára gamall.
Séra Þorvarður varð prófastur
í Vestur-Skaftafellssýslu árið
1931.
Nú lifir séra Þorvarður þar
við krönn kiör. en stöðuoa iðiu
og miklar vinsældir. Bar að
höndum honum sorgir, svo sem
vant er um líf mennskra manna.
Sigurgeir lézt 1924, en Elísabet,
kona séra Þorvarðar, 1929, eftir
31 árs sambúð þeirra, en árið
eftir Þórður. Er hann mér í
minni, gæddur æskufegurð og
svo sem allur heimurinn stæði
honum opinn; en „á snöggu auga-
bragði afskorið verður flj ótt“.
Séra Þorvarði var þetta sár
harmur, svo sem geta má nærri,
en hann bar sig karlmannlega;
sagðist hann hafa reynt að hug-
hreysta aðra og tala kjark í þá,
og væri sér skylt að sýna, að
hann reyndi að bera drengilega
það sem hann vænti af öðrum.
Rétt eftir dauða konu sinnar rit-
aði hann nokkrar endurminning-
ar um hana, sér til hugarhægðar
og svo sem honum kom í hug
þá og þá (og því ekki allt
tímaröð); eru þessi blöð eink-
ar geðþekk, skrifuð á látlausri
og fagurri íslenzku, með hlýj
um blæ og karlmannlegum trega.
Nú fór aldur að færast yfir
séra Þorvarð. Síðustu starfsár-
in var séra. Jón að nokkru leyti
aðstoðarprestur föður síns, en
séra Þorvarður lét af embætti
1934, á 71. ári, og var hann eftir
það hjá þeim séra Jóni, sem tók
við af honum, og frú Laufeyju,
konu hans, og naut ágætrar um-
önnunar þeirra og Hjartar son-
ar síns. Lifði hann enn nærri
því fjórtán ár, andaðist 9. apríl
1948.
Séra Þorvarður var i hærra
lagi á vöxt, en grannur og spengi-
legur, knálegur, dökkjarpur á
hár, bláeygur. Ljósmyndir, sem
birtar hafa verið af honum, gefa
góða hugmynd um andlitsfall
hans og svip. Hann mátti heita
hraustur, fékk þó hjartasjúk-
dóm eitt siim, er hann fór yfir
Reynisfjall í ofsaveðri á vetrar-
degi, en batnaði síðan. Hann las
mikið, bæði fræðirit og skáld-
rit, eignaðist hann slíkt eftir
því sem kostur var, en fékk
annað að láni. Hann var vel að
sér í dönsku og las mest á því
máli, . en einnig öðrum, helzt
þýzku. Latínumaður var hann
góður. Norðurlandahöfunda las
hann mikið, átti t.a.m. rit Selmu
Lagerlöf og Hamsuns, eitthvað
■átti hann líka af ritum Brandesar
og Höffdings. Hann var mennta-
maður í húð og hár, áhugasam-
ur um margvísleg mannleg mál-
efni og fróður um önnur efni,
hafði hann frá mörgu og
skemmtilegu að segja. Dæma-
laust var hann geðþekkur gest-
ur, margfróður ag gamansamur,
og öll ræða hans stefndi til góðs.
Hann hafði mikinn hug á lyndis-
einkunnum manna, hafði gaman
af að ígrunda hæfileika manna,
gáfur og skaplyndi, og kom það
m.a. skýrt fram í líkræðum hans,
sem fyrr var á drepið. Hann var
mikill tilfinningamaðúr, svo
sem verið hafði faðir hans. Hrif-
næmur hefur hann verið fyrir
því, sem honum þótti ágætt og
mikilsvert, en það hefur fylgt.
að á hann gat fengið, þegar á
móti blés. En jafnan sýndi
hann mestan styrkinn, þegar
mest á reyndi, var þó óbilandi
hetja, enda var hann eldheitur
trúmaður, og sótti hann þangað
traust og þrótt til að standast
harma lífsins. Við aðra var hann
umburðarlyndur og víðsýnn í
trúmálum. Viðkvæmur gat hann
verið, af honum var misboðið,
og lét þá ekki á sig ganga. Sögu
man ég um það. að hann var
eitt sinn á rjómabúsfundi. Hélt
hann þá fram skoðunum sínum,
sem brutu í bága við það, sem
einn oddvitj í máium rjóm"bús-
ins hafði haldið fram. Þeim
þótti sem séra Þorvarður ætti að
geta látið bað afskintpleust, með
bví að hann legði lítið smiör
ti! búsins. Þessu síðasta neitaði
séra Þorvarður ekki, — „en
smjör er annað en mannréttindi.
eða veiztu það ekki, Jón?“ —
Hins vegar var séra Þorvarður
alúðlegur við hvern sem var,
tók mpnn talí rvcr looAi
alls, enda var hann góðviljaður
og göfuglyndur. Hann var mikill
gleðimaður, þegar það átti við,
samkvæmismaður og þá hrókur
alls fagnaðar, og gat þá verið
flugmælskur. Hann var gæddur
mikilli kímnigáfu, fyndinn án
illkvittni, og kunni mikið af
gamansögum. (Hann var upp-
spretta af skólasögum.) Mér eru
minni gamanyrði hans eitt
sinn á efri árum. Var hann þá
tekinn að gerast gleyminn, eins
og oft ber við um aldraða menn;
setti hann það fyrir sig og forð-
aðist mannamót. Nú var ég
þar á ferð og heimsótti þá feðga,
séra Þorvarð og Jón. Þá sagði
séra Þorvarður mér, að hann
væri að lesa bók, sem hann
hafði lesið fyrir löngu: „ég er
orðinn svo gleyminn, að ég man
ekki eftir, hvað r bókinni stend-
ur, en það hefur sína kosti, það
er eins og maður sé nú að lesa
hana í fyrsta skipti", — og hló
við. Með kímninni hóf hann sig
upp úr þessari raun, sem hann
gerði sér annars fulla grein fyr-
ir.
Séra Þorvarður var gæddur list-
rænni æð, sem einmitt átti upp-
tök í þessu auðuga tilfinninga-
lífi. Áður var getið leikstarf-
semi hans á Eyrarbakka. Árið
1919 var stofnað í Vík Kvenfélag
Hvammshrepps. Var frú Elísa-
bet í stjórn þess, stundum for-
maður. Eflaust hefur það verið
að hvöt séra Þorvarðar, að Kven-
félagið tók upp leiksýningar, var
hann þar leiðbeinandi og þýddi
oft leikrit. Vera má, að hann
hafi á þessum árum samið annað
leikrit en það, sem fyrr var
nefnt, en um efni þess er mér
ekki kunnugt* Mikið yndi hafði
hann af upplestri, las hann iðu-
lega upp á mannfundum og
skemmtunum, ekki sízt kvæði,
hef ég heyrt nefnt til Álfa-
kónginn eftir Goethe og Rizpu
eftir Tennyson og margt annað.
Hann varð alveg gagntekinn af
lestrinum. Mjög unnl hann ís-
lenzkri tungu, skrifaði hreint
og fallegt mál, og þegar vel lá
á honum, sýndi hann ágæta stíl-
gáfu. Móðir hans hafði verið
talandi skáld og hafði kastað
fram stökum við margvísleg
tækifæri; hann erfði hagmælsku
frá henni eins og fleiri í þeirri
ætt.. Hánn mun ekki hafa hald-
ið því saman, og mun fátt eitt
varðveitt og aðeins I manna-
minnum, að því er veit bezt.
Séra Þorvarður var dýravinur
og hafði einkar miklar mætur á
hestum; sérstaka vináttu festi
hann við einn reiðhest sinn, er
Svipur hét. Þetta er upphaf að
erfiljóðum um hest, sem vinur
hans einn hafði átt:
Fallinn kveð ég fák að velli,
fljótur var hann, eins og þjóti
fellibylur, fram úr öllum
frægstum jóum ávallt dró
hann.
Oftar kvað hann undir hryn-
hendu. — Lítið er varðveitt eftir
hann í óbundnú máli. Nokkrar
líkræður gaf hann aðstandend-
um, en annars brenndi hann
ræður sínar á efri árum; má
vera, að þar hafi komið til, að
hann minntist þess, að ræður
föður hans komust á flæking og
dreifðust og týndust; hitt er þó
líklegra, að valdið hafi ofrýni
sú, sem oft getur komið yfir
vandláta menn einkum þegar á
líður ævina; þykir þeim þá
mikill munur milli ritsmíðar
þessar, sem þeir sáu í huga sér,
og hinar, sem komust á pappír-
inn. Skyldu ekki leikritin hafa
farið sömu leið og ræður hans?
Grein skrifaði séra Þorvarður
um Arnarstakksheiði að ósk
þess, er þetta ritar (pr. í Árbók
Fornleifafélagsins 1932); eru
auðkenni hennar athyglisgáfa og
skýrleikur. Varðveittar eru end-
urminningar þær, sem hann rit-
aði um konu sína dána. Ennfrem-
ur er vitanlega varðveitt ævi
sú, er hann ritaði við vígslu
sína, mun hún ólík flestum öðr-
um og má fullt eins vel kallast
í’ramh. á bls. 22