Morgunblaðið - 03.06.1964, Blaðsíða 19

Miðvikudagur 3. júní 1964
MORGUNBIAÐI&
19
Egill J. Stardal;
Hin nýjn nflátssnla
T>AÐ VAR einu sinni páfi. Hon-
um þótti gaman að fallegum
tnunum og var dálítið gefinn fyr-
ir skemmtanir oig gleðskap, eins
og fleiri af ættmönnum hans þar
syðra. Hann langaði til þess að
lóta fullgera kirkju, sem hafði
verið lengi í smíðum, en hafði
sólundað Pétursskatti í partý og
skemmtanir og var því blankur.
Já, þið þekkið söguna, legátar
voru sendir uift allan heim, til
þess að * selja fyrirgefningu
kirkjunnar á afbrotum gegn
Guði, með þeim afleiðingum að
menn hófu að mótmæla þeirri
fjárspekúlasjón, oig samfélag
kristinna hefur ekki borið sitt
barr síðan. En Leó 10. af Medici
hafði þó það sér til afsökunar,
að hann var- í senn að byggja
fegursta og mikilfenglegasta
guðshúsið á Vesturlöndum. Hafði
hann dregið til þeirar iðju snjöll-
ustu listamenn, sem þá voru
uppi, svo að bygging sú, er hann
saðist vilja reisa Júpiter til
dýrðar (páfar og guðsmenn á
öllum öldum geta átt það til í
gamni, að kalla guð kristinna
manna hinum fornu nöfnum), en
helga heilögum Pétri, skyldi í
hvívetna votta smekk hans og
stórhug.
Forsprakkar ævintýrsins um
svonefnda Hallgrímskirkju hafa
ekki þá afsökun Leo páfa, að
þeir séu að reisa listræna smíð,
þó nóg sé byggingin ferleg. Eftir
að hafa hlaupið af hólmi í vet-
ur, þar sem boðið var til um-
ræðufundar um þetta. mál, og
sumir af æðstu mönnum kirkj
unnar meira að segja hent af sér
rykkilíninu og sent mönnum
tóninn í blöðum, tímaritum og
útvarpi, fundu þeir upp á því
að uppdikta eins konar af-
mælisdag og ár síra Hallgrími
til handa og hefja síðan sam-
skotaherferð á hendur þraut-
píndum skattborgurum, sam-
skotaherferð, sem í munni al-
mennings hefur hlotið skop-
nafnið „hin nýja aflátssala“.
Reyndar dettur vist hvorki
seljendum né kaupendum hinna
nýju aflátsbréfa í hug að láta
nokkra syndakvittun fylgja enda
ætti fremur að vera sálarháski
en hitt að styrkja svo nauðaljótt
fyrirtæki sem byggingunni á
Skólavörðuholti er ætlað að
verða. Það er ekki úr vegi að
athuga á einum stað rök þau, er
fram hafa verið tínd af hálfu
samskotamanna fyrir . því, að
byggingin skuli rísa. En áður
en þar verður tiltekið, langar
mig að víkja örfáum orðum að
ágætri grein, sem mæt kona i
Reykjaviik birti, vegna greinar
minnar í dagblaðinu Vísi, og
undir dulnefni Á. Th. Þessi grein
var svo vel rituð, að einn af
dagblaðaritstjórum bæjarins
hirti yfirlýsingu þess eðlis, að
bann óskaði að hafa ritað hana
sjálfur, og er það auðskilið, þar
sem það er hreint ekki á færi
allra ritstjóra að skrifa svona
vel. í grein minni kom fram, að
fáránlegt væri að reisa Hall-
grími minnismerki á Skóla-
vörðuholti, því væri honum
reist eitthvert minnismerki, ætti
það helzt að vera að Saurbæjar-
stað, og er reyndar þar upp-
risin kirkja í minningu hans.
Vakti ég máls á þeirri spurn-
ingu, hvaða sögulegan eða trúar-
legan rétt ætti Hallgrímskirkja
ó Skólavörðuholti. í þessu sam-
bandi spyr frú Á. Th. hvaða er-
indi Pálskirkja eiigi í miðri
Lundúnaborg. Ég álít ekki þörf
é að upplýsa Á Th., að höfundi
kristinnar trúar, postulum hans
og hjáguðum kirkjunnar, voru
helgaðar kirkjur um allan heim,
en dýrkun helgra manna hefur
ekki þótt góð trú á íslandi, síð-
an lúterskir menn hjuggu höf-
uðið af Jóni Arasyni. Um útlit
og fegurð kirkjunnar segir
Á. Th. réttilega að lenigi megi
deila um það, en bendir á að
einn mesti listamaður landsins,
Einar Jónsson mynd'höggvari,
hafi þótt kirkjan falleg og gefið
til hennar listaverk eitt. Þarna
fer frá Á. Th. með rangt mál, án
efa óafvitandi. Ég hefði ekki
kosið, að látnir menn væru
leiddir til vitnis í þessari deilu,
en eftir eins góðum heimildum
Og hægt er að fá í dag, tel ég
mér heimilt að fullyrða að fjarri
hafi farið, að Einari hafi geðjast
að kirkjunni í fyrirhugaðri
mynd, þó hann vildi í upphafi
styðja þá hugmynd, að síra Hall-
grími væri reist listrænt minnis-
merki í kirkjullki. í hinum fróð-
legu deilum, sem risið hafa í
vetur út af fyrirhugaðri Hall-
grímskirkju, virðast mér þessar
helztu röksemdir hafa komið
fram af hálfu byggingarmanna:
allir, sem fylgzt hafa með þessu
máli, og sóknarpresturinn
kannski bezt, að kapella sú, sem
reist var á Skólavörðuholti og á
að vera kjallari undir kór Hall-
grímskirkju, hefur meira en
dugað sem sóknarkirkja hvað
stærð viðvíkur, svo að þess
vegna er óþarft að fleygja
mörgum milljóna tugum í sóknar
kirkju handa þessum sí minnk-
andi söfnuði. Þessi kjallarakap-
ella er auðvitað bæði leiðinleg,
ljót og ófær sem framtíðarhús-
næði. Það sem þennan söfnuð
vantar, var falleg kirkja við
hæfi, sem gjarnan mátti vera á
Skólavörðuholti, og þá kannski
taka svip af hinu sérkennilega
safnhúsi Einars Jónssonar, í
stað þess að yfirgnæfa það og
eyðileggja svip þess, eins og
fyrirhugag kirkjubákn mun
vissulega gera, ef upp rís. Æðstu
-'íWer.-" -fft ,
Líkan af Hallgrímskirkju og umhverfi á Skólavörðuholti.
í fyrsta lagi: Mætur látinn menn þjóðkirkjunnar hafa lýst
biskup fékjk þá hugmynd ag reisa
kirkju í Reykjavík, sem bæri
nafn sálmaskáldsins Hallgríms
Péturssonar.
í öðru lagi: Þjóðina vantar
stóra kirkju til trúarathafna,
þegar mikið liggur við. Til há-
tíðahalda og sorgarathafna, ef
voveiflegir atburðir gerðust
o. s. frv.
í þriðja lagi: Það vantar stóra
kirkju til flutnings helztu meist-
araverka kirkjulegrar tónlistar.
í fjórða lagi: Klængur Þor-
steinsson, biskup, byggði á sín-
um tíma mikla dómkirkju í
Skálholti, sem að grunnfleti var
ámóta og fyrirhuguð Hallgríms-
kirkja. íslendingar á 20. öld
mega e'kki vera kröfuminni i
dag, sérstaklega þegar það er nú
einnig haft í huga, að Danir um
aldamótin 1800 voru svo stór-
huga að byggja dómkirkju, sem
tók næstum því alla íbúa höfuð-
staðarins.
í fimmta lagi. Söfnuð svo-
nefndrar Hallgrímssóknar vantar
kirkju og annar prestur safnað-
arins hefur mikla löngun til að
messa í síðasta skipti á sinni
presttíð í risastórri kirkju.
í sjötta lagi: Engin kirkja
höfuðstaðarins rúmar jafn margt
fólk, eins oig sumir skemmtistað-
irnir.
í sjöunda lagi: Guðjón Sam-
úelsson, fyrsti húsameistari ríkis-
ins, teiknaði og gerði líkan af
Hallgrimskirkju. Þessi bygging
skyldi vera hans magnum opus,
og svanasöngur. Það sé því hei-
lög skylda landsbúa, löngu eftir
að hann er látinn ag reisa þetta
hús, hvað sem það kostar.
„Eitt rekur sig á annars horn“.
I röksemdarfærslu málsvara
kirkjunnar, hefur þannig ægt
saman svo furðulegum forsend-
um, að þær einar ættu að nægja
til að þjóðin heimtaði, að tekið
væri í taumana, áður en lengra
væri farið út í ófæru með þessa
dæmalausu húsasmíð. Það vita
því yfir i ræðu og riti, að ekki
kæmi til mála, að Hallgríms-
kirkja eigi að skoðast sem dóm-
kirkja, heldur skuli hún aðeins
vera tröllaukin safnað«rkirkja,
enda mun sannast, að þó hún
rísi hátt, sé að sama skapi þröngt
innan dyra, því ferlíkið mun eiga
að rúma um það bil 1200 manns
í sæti þ.e.a.s. aðeins 3—400 fleiri
en Dómkirkjan eða Fríkirkjan,
og sjá allir af þessu, hversu
fjafri fer að kirkjan komi að not-
um, sem eitthvert allsherjar-
guðshús, eins og Dómkirkjan var
í Reykjavík á 19. öld. Dönsk
yfirvöld um og fyrir 150 árum
sáu nýlendu sinni hér fyrir því
nauðsynlegasta að þeirra dómi.
Þeir bygigðu yfir landstjórnar-
menn sina, síðan kirkju, sem
rúmaði allan lýð Reykjavíkur-
þorps, og tugthús, sem var svo
merkileg bygging, að íslendingar
geyma þar ráðherra sína í dag.
Að vísu áttu venjulegir utan-
tugthúsmenn tæpast neitt, sem
kallast mætti nafninu hús. Það
voru heldur nær engir spítalar
né skólar; engin leikhús eða tón-
listarhallir, enda ekki talin þörf
slíkra hluta í hjálendum Dana.
Þar fengu þó Hallgrímskirkju
byggingarmenn hæfilega fyrir-
mynd.
Stórhugur Klængs!
En heppnari voru þeir, er þeir
rifjuðu upp stórhug Klængs
biskups og birtu samanburð á
grunni Klængskirkju og Hall-
grímskirkju. Fyrir þá, sem ekki
eru kunnugir Biskupasögum, er
fróðlegt að slá upp í frásögn
Hungurvöku um þetta efni, sem
ber Klængi biskupi trúlega eins
vel söguna og unnt er. Þar kem-
ur í ljós, að þessi heimsglaði
biskup sóaði bókstaflega öllu
því fé, sem hann komst höndum
yfir, svo að kirkja hans mætti
rísa, þannig að gætnum mönnum
ofbauð. Að kirkjusmíð lokinni
sló hann upp allsherjar stór-
veizlu þar sem heimilisfólk
biskupssetursins var étið út á
húsgang. „Urðu tillög með óhæg-
indum áður létti“, eru hin lát-
lausu orð Hungurvöku um óhóf-
ið. Já, það hafa víst ætíð verið
til flottræflar á íslandi. Og víst
mundi Klængur kallinn una sér
vel í röðum Hallgrímskirkju-
reisenda í daig, þó að gera megi
kannski ráð fyrir, að hann hafi
haft hagsýnni arkitekta heldur
en þeir. Annars er allur saman-
burður við kirkjubyggingar á
miðöldum rökvilla og þvætting-
ur. Þá var kirkja Vesturlanda
nær eina menningartáknið víð-
ast, hvort sem mönnum líkaði
betur eða ver. Hún hafði næst-
um einokun á öllum lærdómi og
visindum. Kæmi hallæri leystu
menn vandann með áheiti og dóu
svo úr hungri. Geisaði drepsótt
flykktust menn í kirkju til
bæna og breiddu þannig pest-
ina hraðast út. En í annan stað
var ekki að venda til hjálpar sál
eða líkama. Nútímamenn með
fulla skynsemi leita á náðir
tækninnar í flestum vandamál-
um, sem menn ónáðuðu dýrlinga
og Maríu guðsmóður með til úr-
bóta áður. Menn byggja flutn-
ingakerfi og forðabúr til að
mæta sóttum, og vel á minnzt, á
hverju er mest þörf í dag? Þau
rök hafa verið týnd til, að það
þyrfti stóra kirkju, ef stór ógæfa
dyndi yfir þjóðina, — óviðráðan-
leg landfarsótt eða hörmuleg-
ar slysfarir, með öðrum orðum,
ef þjóðarsorg dyndi yfir, til
þess væntanlega að geta grátið
sameiginlega. Lifum við á mið-
öldum eða hvað? Hvernig væri
að verja þessum 40 til 140 millj-
ónum, sem Hallgrímskirkju-
ævintýrið á að kosta, til þess
að efla þjóðina gegn ógæfu, og
á annan hátt, en með kirkju, til
að _gráta í.
Áður hefur verið minnst á að
hér standa ófullgerð tvö stór
sjúkrahús, vegna skorts á fjár-
maigni, til stórháska fyrir þjóð-
ina, enda dæmi þess að fólk deyi
vegna skorts á sjúikraplássi.
Hvernig væri að koma upp
birgðastöð, til að mæta alvar-
legri þjóðarógæfu, landsjálfta,
drepsóttum, ógurlegum elögos-
um með nýjum móðuharðind-
um og því um líku, þar sem
geymd væru viðhlítandi tæki,
lyf og annað til að mæta slík-
um feiknum, sem geta dunið
yfir hvenær sem er. Það er hægt
að krjúpa til bænaákalls hvar
sem er, koma til messu undir
beru lofti, otg koma guðsorði til
allra landsmanna með útvarpi,
eu vandasama læknisaðgerð
gerir enginn í göturæsinu. Meira
að segja nauðsynlegustu bráða
bingðahjálp á voveifilegum
tíma kostar mikið fé. Svari nú
hver fyrir sig, hvort sé nauð
synlegra syngjandi klerkur í
kirkjugímaldi eða hvítklæddur
læknir, nauðsynleg tæki og
'hjálpargögn ef svo stendur á.
Vettvangur tónlistar!!
Ein skemmtilegasta röksemd-
in er þó sú, að Hallgrímskirkja
eigi að verða vettvangur fyrir
flutning tónlistar, þá auðvitað
einkum kirkjutónlistar. Satt að
segja sárvantar sívaxandi höfuð-
borg íslands tónlistarhöll,
byggða sem slika, höll sem rúm-
aði 1500—2000 áheyrendur.
Mætti flytja þar jöfnum hönd-
um kirkjutónlist sem veraldlega.
Enginn, sem hefur þó ekki væri
nema hálft gripsvit, lætur sér
í hug detta, að steinsteypubákn,
sem teinkað er og hugsað utan
frá og síðan holað að innan, fái
þann hljómburð, sem þarf til
að hluta á og flytja jafn við-
kvæma tónlist eins og klassíska
kirkjutónlist. Kirkjur Guðjóns
Samúelssonar, sem og aðrar
byggingar hans, eru auk þess
betur þekktar fyrir bergmál,
ekko, en hljómburð, akkustik.
í Kaþólsku kirkjunni má ekki
leika nema með hálfum styrk-
leika vegna of mikils endur-
kasts, og þó því aðeins, að hún
sé troðfull af fólki. í Akureyrar-
kirkju urðu í upphafi ekki
greind nein orðaskil predikar-
ans fyrir bergmáli, þó nú kunni
úr að hafa verið bætt. En Guð-
jón Samúelsson yrði ekki lofað-
ur né Jastaður fyrir akkustik
Hallgrímskirkju af ástæðum,
sem brátt skal greint frá. Rús-
ínan í pylsuendanum er nefni-
lega sú röksemd, að vegna hins
lótna arkitekts beri oss heilög
skylda að reisa þetta síðasta
stórvirki anda hans og óleyfi-
legt sé að breyta hinum minnsta
drætti. Ójá, það er satt, lista-
verk, jafnvel léleg listaverk,
ættu að vera friðhelg.
Ekki verk Guðjóns Samúelssonar.
En vilja menn einfaldlega at-
huiga þá napurlegu staðreynd,
að Guðjón Samúelsson lét eftir
sig tvö líkön af aðeins ytra út-
liti Hallgrimskirkju. Því hefur
í fyrsta lagi aldrei fengizt svar-
að eftir hvoru þessara líkana
skyldi reist. í öðru lagi, hafa
engar innanhússteikningar fund-
izt, og sennilega aldrei verið til.
En til þess að listaverkið mætti
risa í „óbreytanleik“ sínum, hef-
ur verið ráðinn maður hjá húsa-
meistara rikisins, árum saman,
til þess að reyna að fullgera
innanhústeikningar, skreytinga-
uppdrætti o. s. frv. Mun hann
eiga að fást við það í minnsta
kosti tíu næstu ár, að reyna að
finna einhverja lausn og sam-
ræmi milli ytra útlits og innra
notagildis þessa óbreytanlega
meistarastykkis hins látna húsa-
meistara. Verður þá þetta lista-
verk hans G. Sam. þegar til
alls kemur ekki nema að nokkrú
leyti hans eigið verk. Ætti því
auðvitað að snúa forsendunum
við og banna algjörlega að reisa
í nafni Guðjóns Samúelssonar
þetta verk, sem honum entist
ekki aldur né þrek til að ljúka.
Hin umdeilda fegurð.
Formælendur kirkjusmíðar-
innar hafa verið allsendis ófeimn
ir við að lýsa fegurðarsmekk
sínum, er þeir hafa verið að
lofa reisn og tign hins fyrir-
ferðamikla kirkjubákns, þó að
þeir játi sumir, að um fegurð-
ina megi deila! Menn hafa ný-
lega séð í Lesbók Morgunblaðs-
ins, hvernig einn íslenzkur arki-
tekt, Sigurður Guðmundsson leit
á málið á sinni tíð, og hægt er
að fullyrða, að undir þá skoðun,
að bygging Hallgrímskirkju sé
byggingafræðilegt hneyksli taki
vel flestir arkitektar, verkfræð-
ingar, listamenn og fagurfræð-
ingar landsins. Hafa landsmenn
nútiðar og framtíðar í raun og
veru leyfi til þess að lita með
tómlæti á álit þesara manna og
leyfa fáeinum trúmála ofstækis-
mönnum að vinna skemmdar-
starfsemi sína óátalið, unz of
seint er orðið að hindra hana?
Arkitektur er einhver mikil-
vægasta og mikilfenglegasta list-
grein mannsandans og höfund-
ur þessara lína, ætlar sér alls
ekki út á þá hálu braut að ræða
frá tæknilegu sjónarmiði hluti,
sem hann er ófróður um. En
hægt er að benda á hluti, sem
augljósir eru hverjum leikmanni
með augun opin. Hinn tröllaukni
turn mun algjörlega bera kirkju-
skipið sjálft ofurliði. Lækkandi
og niðurdregnar línur „skötu-
barðanna", fyrirgefið hins „stíl-
færða stuðlabergs", munu í
fjarlægð gefa kirkjunni lúðan
svip, sem minnir á sviplausa
strýtu. í nálægð munu engin
augu líta kirkjuna undir því
horni, sem líkan hennar er oft-
astnær ljósmyndað, svo að „feg-
urðin“ njóti sín, nema flug-
menn og dúfur þær, sem í fram-
tíðinni munu á stallana drita,
heldur blasa við augum vegfar-
anda ihismunandi stórir gráir
og gluggalitlir sementsfletir með
skörðóttum brúnum. Glugga-
leysið er eitthvert ömurlegasta
einkenni byggingarinnar. Á
Framh. á bls. 20