Morgunblaðið - 26.06.1964, Blaðsíða 19

/ Föstudagur 26. júnf 1964
MORGU N BLAÐIÐ
19
í
i
)
i
i
— Erindi Jakobs Jakobssonar
Framhald af 10. síðu
sem bezt hentar snurpinótaveiði.
Þessum niðurstöðum er svo lýst
í skýrslum þeim, sem við send-
um tvisvar á dag um talstöð til
síldarflotans. Það hefur ennfrem-
ur komið í ljós, að síldaraflinn
sl. 30 ár hefur, einkum síðari
hluta sumarvertíðarinnar verið
beint eða óbeint háður sjávarhita
á fiskveiðasvæðunum. Þetta at-
riði er einkum mikilvægt síðan
það varð mönnum ljóst, fyrir
rannsóknir Dr. Unnsteins Stefáns
sonar, að hægt er að segja fyrir
um sjávarhita á fiskveiðisvæðun-
um úti fyrir norðurstr. íslands
með aðstoð veðurfræðigagna
frá því snemma vors. Yið get-
um þessvegna, spáð um sumar-
vertíðina nokkru fyrirfram, a.m.
k. um skeið ti' reynslu, þar sem
við verðum jafnan að taka til-
lit til hinnar flóknu víxlverkun-
ar ýmissa þátta sem sum árin
geta truflað þá eðlilegu og vana-
bundnu rás viðburðanna sem við
byggjum spár okkar á.
Á þennan hátt verður hin sí-
vaxandi þekking á síldinni ann-
ersvegar og svæðaástandinu hins
végar notuð og reynd í daglegri
vinnu á síldarvertíðinni. Þetta
hefur auðvi'tað orðið til þess að
fjölda vísindalegra tilgátna sem
eettar hafa verið fram til reynslu
hefur ýmist verið hafnað eða
etoðum rennt undir þær. Þetta
verður auðveldast að útskýra
með því að taka sem dæmi hin
nánu tengsl milli mikiilar hópun-
er síldarinnar og mikils sjávars-
hita, sem fengið hefur fjölda
eíldveiðimanna til þess að láta
eetja í skip -sín síritandi hita-
mæla. Það er einróma álit síld-
veiðimanna að hitamælar þess-
ir hafi átt mikmn þátt í því hve
vel þeim veiddist.
Annað það, sem sinn þátt á
í síldarleitinni, er ýmis hjálpar
tæki við siglinguna s.s. radar-
tæki radióáttavitar, sem eru að
hálfu leyti sjálfvirkir, og tal-
6töðvar. Hið síðastalda er mjög
mikilvægt, því þá geta einstakir
bátar þegar í stað tilkynnt síld-
erleitarskipunum um fundnar
síldartorfur og slíkar tilkynn-
ingar verða þá sendar rétta boð-
leið til síldarflotans ásamt þvi
sem síldarleitarskipin sjálf hafa
fundið.
Nokkrum sinnum hafa síld-
veiðiskipin einnig stundað skipu
lagðar rannsóknir, sem fara
þannig fram að nokkur skip sigla
samsíða vissa vegalengd með
etuttu millibili hvert frá öðru
en láréttir leitargeislar bergmáls-
tækja þeirra eru látnir ná sam-
an yfir svæðið milli þeirra. Með
þessarri aðferð má leita á víð-
áttumiklum svæðum á skömmum
tíma. Aðferð þessi hefur einkum
'gefizt vel við nýju vetrarsíld-
veiðarnar úti fyrir suðvestur-
"6tröndinni, þar sem löng óveðra-
tímabil fyriftr.una síldarskipun-
um að hafa vakandi auga með
6íldartorfunum. Þegar veður fer
batnandi siglir rannsóknarskipið
oftast nær meðfram mörkum
evæðis þess sem líklegt er talið
eð mikil síld hafi gengið inn á
(að því er dæma má eftir sjávar
rannsóknum) og síldveiðiskipin
raða sér svo að vild með hálfr-
ar til einnar sjómílu millibili. Á
þennan hátt geta 50 til 80 skip
farið yfir líklegt veiðisvæði á
nokkrum klukkustundum og alla
jafna hefur þetta gefizt vel.
Skipulögð leit síldarskipanna
ejálfra, og einkum rannsóknar-
og leitarskipa er orðinn fastur
og ómetanlegur liður í íslenzk-
um síldveiðum. Á þennan hátt,
rneð samvinnu visindamanna og
eíldveiðimanna er sá mikli
vandi, hvernig eigi að skrá hinar
hraðfara göngur síldarinnar yfir
úthafið, ekki lengur nein óyfir-
etíganleg hindrun fyrir þróun
þessarrar veiði. Þeir tímar eru
löngu liðnir að síldin komi og
fari fyrirvaralaust án þess að
nieð nokkru móti sé hægt að
henda reiður á henni.
Eins og aiþjóð er kunnugt eru
nú liðin sextíu ár síðan ísland
fékk fyrsta innlenda ráðherrann
í úmanlandsmálum. Að sjálf-
sögðu er þetta einn merkasti við-
burðurinn í stjórnmálasögu lands
ins. Það er athyglisverð tilviljun
að einmitt árið 1904 má telja
upphafsár nýrrar veiðiaðferðar
sem haft hefur mikil áhrif á
efr.ahagsþróun landsins. Þetta
voru snurpinótaveiðarnar sem
áttu rætur sínar að rekja til
Bandaríkjanna en komust til ís-
lands fyrir tilhlutan Norðmanna.
Fyrstu fjóra áratugina þegar
veitt var uppi við strendurnar
reyndust hinar hefðbundnu
snurpinótaveiðar með tvo létta-
báta mjög vel, en á árunum milli
1940—1950 minnkaði veiðin svo
mjög að breyta varð til og hætta
við gömlu aðferðina með tveim
léttabátum og 18 manna áhöfn og
taka upp aðra aðferð, nótabát og
10 til 11 manna áhöfn. Munurinn
á þessu tvennu er sem hér segir:
Dr. Finn Devold
a) Pokinn er í öðrum enda nót-
arinnar og hefur aðeins einn
væng.
b) Þegar nótin er lögð er létta
báturinn dreginn meðfram skip-
inu, Sem fer í heilan hring en
áður fóru léttabátarnir tveir
sinn hálfa hringinn hvor.
c) Nótalagningin er háð afli
frá aðalvél skipsins í stað vél-
anna í léttabátunum sem eru
ekki eins áreiðanlegir.
d) Þegar snurpinótin er tekin
um. borð er notað til þess spil
skipsins sjálfs eða þilfarsvinda.
Áður var netið togað um borð
með handafli og aðeins frá ann-
arri hliðinni. Þetta var oft prf-
itt verk vegna þess hve skipið
rak miklu hraðar en bátanna.
Mikilvægasti kosturinn við að
nota einn bát auk fækkunar
manna um borð, var sá að þegar
búið var að binda bátinn fast-
an við skipshlið þurfti engan
annan sérstakan undirbúning til
að leggja nótina eins og t. d. sjó-
setningu léttabátanna frá skip-
inu gangsetningu aflvéla bát-
anna og stjórn bátanna að síldar
torfunum. Þessi munur var oft
þungur á metunum í harðri sam
keppni. Flest skip í íslenzka
síldveiðiflotanum tóku upp þessa
aðferð með einum bát á árunum
1946—1960 .Umskiptin gerðu það
kleift að gera ýmsar tilraunir
með köst eftir asdictækjum á
óvenjulegan hátt, svo sem nú
skal greint.
3. Notkun asdic-tækja við lagn-
ingu snurpinótar umhverfis djúp
stæðar síldartorfur.
Eins og áður er sagt, voru litlir
láréttir kastarar (svingere), fyrst
settir í íslenzk síldarskip á arun-
um 1954—1955. Ásamt þeim voru
notaðir venjulegir bergmálsdýpt-
armælar til dýptarrannsóknar.
Mönnum þótti sem hið takmark-
aða spannsvæði þeirra gerði þeim
ókleift að staðsetja ný síldar-
svæði. En á svæðum þar sem síld-
in hópaði sig mjög þétt, var oft
komið niður á torfur með notkun
þessára einföldu tækja.
Þegar komið var niður á torf-
ur urðu síldveiðimenn oft að bíða
margar og þreytandi stundir áð-
ur en torfan kom upp á yfirborð-
ið og hægt var að byrja veiðarn-
ar. Auk þess var svo hættan á að
missa sjónar á torfunni vegna
þess að hún flytti sig of mikið
úr stað eða dreifði sér. Þetta
freistaði hina ungu og áhuga-
sömu skipstjóra til að reyna að
varpa nótinni utan um torfurnar
í djúpinu, með láréttann berg-
málsdýptarmæli einan til leið-
sagnar. Enda þótt' nokkrir íslenzk
ir skipstjórar gerðu tilraúnir með
þetta án þess að vita hver af
öðrum, er það almennt viður-
kennt að Eggert Gíslason, skip-
stjóri á Víði II. var heppnasti
brautryðjandi okkar á þessu
sviði. Það afrek hans sem einna
mesta athygli vakti framan af
var þegar hann vísaði öðrum skip
stjóra á snurpinótarkast á sömu
torfu og hann hafði einmitt sjálf
ur kastað á árangurslaust. ÞcU1
sem leiðbeiningar þessar voru
gefnar um talstöð skipanna gat
allur flotinn fylgzt með ná-
kvæmum fyrirmælum skipstjór-
ans og þessi tilraun varð tvímæla
laust til þess að ýta undir marga
skipstjóra að auka enn tilraunir
sínar. Áður en kom fram á árið
1963 hafði þessari aðferð aukizt
svo fylgi, að margir skipstjórar
vildu heldur leggja nætur sínar
kringum torfur í djúpinu, heldur
en þær torfurnar sem óðu uppi
við yfirborðið.
Aðferðin er í sjálfu sér mjög
einföld, þar sem nótin á einfald-
lega að mynda hring með miðju
einhverrar torfu fyrir miðpunkt.
Ef gert er ráð fyrir því að torfan
sé hringlaga ættu nótin og torfan
að mynda tvo sammiðja hringi.
Bilið milli þessara sammiðja
hringa er mismunurinn á geislum
(radius) þeirra. Sé gert ráð fyrir
400 m langri nót og torfan er 40
m í þvermál, sem kemur mjög oft
fyrir, ætti fjarlægð skipsins frá
torfunni meðan kastað er að vera
45 m unz hringurinn lokast.
Vegna ýmissa aðstæðna fæst
ekki beztur árangur með því að
fylgja þessari aðferð út í yztu
æsar. Pokahornið er t.d. ekki
eins djúpt og hinn hluti nótarinn-
ar ög það verður þessvegna ekki
eins vel hjá því komizt og á öðr-
um stöðum að torfan sleppi úr
þessum hluta nótarinnar. Einnig
má það ljóst vera að meðan nótin
er dregin inn verður síðasta opið
sem lokað er fyrir þar sem end-
arnir mætast, þ.e.a.s. við bátinn.
Það hefur þessvegna reynzt hag-
kvæmt að kasta ekki í nákvæm-
an hring, heldur fara með nótina
í sporbaug, svo borð „hringsins“
verði egglaga og byrjað og endað
að kasta við oddana. Þetta þýðir
að sé notuð ca. 400 m nót er ekki
byrjað að kasta ca 45 m frá torf-
unni eða 65 m frá miðju hennar
og halda þeirri fjarlægð allan
tímann, heldur er farið lengra
burt, t.d. 80 m burtu og mið-
punktur torfunnar hafður minna
en 90° á stjórnborða.
Reynslan hefur sýnt að oftast
nær er hagkvæmt að byrja að
kasta upp í vindinn. Þá er bátur-
inn einnig í þessari stöðu meðan
nótin er dregin inn og sé veður
vont er þetta langbezta staðan til
allra athafna. Þegar nótin er dreg
in um borð fer báturinn hægt í
sem næst heilan hring og lýkur
ferðinni með skutinn eða jafn-
vel bakborðshlið upp í vindinn
þegar byrjað er að háfa. Rétt er
að taka fram að bátar, sem eru
þungir í stýri (lengri en 100 fet)
byrja með vindinn 10 til 15 gráð-
ur á stjórnborða. Það er rétt að
geta þess einnig, að enda þótt
köstun sé í sjálfu sér einföld er
einungis hægt að beita henni með
góðum árangri þegar skipstjór-
inn tekur með í reikninginn ekki
aðeins hreyfingar torfunnar, sem
ekki sést í, heldur einnig ýmis-
legt annað sem máli skiptir, s.s.
hinar flóknu víxlverkanir
strauma og vinda á nótina og
skipið. Meðan á verki þessu stend
ur verður skipstjórinn að reikna
í huganum erfið dæmi á nær
engri stund og taka ákvarðanir
sem margir háskólaborgarar
mættu vera hreyknir af.
Láréttu bergmálsdýptartækin
hafa þannig ekki aðeins orðið ó-
missandi fy.rir síldarleitina held-
ur einnig við veiðarnar sjálfar.
Enda þótt ekki hafi verið
framleidd nein asdic-tæki á ís-
landi er engum blöðum um það
að fletta að íslenzkir fiskimenn
noti þettá innflutta tæki meir en
nokkur önnur þjóð í heiminum.
Þess er einnig rétt að geta, að
þeir hafa s.l. tvö ár veitt hverj-
um þeim námfúsum áhugamanni,
hvaðan sem hann kom að úr
heiminum, kennslu í stakri verk-
snilli sinrii og þannig lagt sinn
skerf til velmegunar fjölmargra
stéttarbræðra sinna í öðrum lönd
um.
4. Vélmcðferð nótarinnar.
Eftir því, sem tækni við stað-
setningu síldartorfanna og þekk-
ing manna á göngum síldarinnar
yfir úthafið jókst, varð gamla að
ferðin að leggja nótina frá smá-
bátum og draga hana inn með
handafli æ óhagkvæmari. Smá-
bátar láta illa að stjórn í þung-
um sjó á opnu hafi og voru enda
byggðir til fiskveiða innan skerja.
Þegar fslendingum barst frétt-
in um að settar hefðu verið sér-
stakar kraftblakkir í bandarísk
síldveiðiskip á Kyrrahafsströnd
árin 1954 og 1955, vaknaði þegar
áhugi íslenzkra síldveiðimanna.
Ekki dró það úr áhuganum að
kraftblökkin var til þess gerð að
meðhöndla nótina frá skipunum
sjálfum ("Kyrrahafstegusd síldv.-
skipa) án þess að nota smábáta
við lagningu nótarinnar eða þeg-
ar hún er innbyrt.
Vegna þessa áhuga Islend-
inga fór íslenzkur síldarskip-
stjóri Ingvar Pálmason, til
Kyrrahafsstrandarinnar veturinn
1956 til að kynna sér kraft-
'blökkina og notkun hennar.
Skýrsla hans um ferðina varð til
þess að farið var að gera til-
raunir með þetta tæki á síldar-
vertíðinni árið eftir (1957). Kom
þá í ljós að kraftblökk þessi,
sem ber nafn uppfinningamanns-
ins, Mario Puretic er vel til þess
fallin að draga inn íslenzku
snurpinæturnar, sem áður voru
r.otaðar með smábáta- aðferð-
inni, en þilfarsskipulag á bát
þeim sem notaður var við tilraun
irnar reyndist óhentugt. Bátur
þessi var af venjulegri gerð með
stýrishúsið aftar'ega og ekki var
nóg rúm fyrir hina þungu nót
þsr aftur á.
Þess vegna varð að draga hana
um boð miðskips og tók nótin
þá yfir mestan hluta þilfarsins.
Það var ekki fyrr en sumarið
1959 sem verulega góður árang-
ur náðist í þessu tilliti. Þá gerði
skipstjórinn á Guðmundi Þórðar
syni (95 feta löngu skipi, byggðu
í Noregi), Haraldur Ágústssom,
velheppnaðar tilraunir með að
leggja nót og innbyrða af báta-
þilfari bak við stýrishúsið. Síðan
hefur þetta verið gert á íslenzka
flotanum, að undanteknum
smærri bátunum (minni en 85
fet), sem ekki hafa efra báta-
þilfar. í stað þess hefur verið séð
fyrir nægu rými bak við stýris-
húsið og í ganginum stjórnborðs-
megin við stýrishúsið.
Hin liýja kraftblakkartækni
var á þennan hátt aðlöguð venju
legu skipunum, enda þótt hún
væri upphaflega ætluð Kyrrahafs
tegund síldarskipa, sem eingöngu
eru notaðir á Kyrrahafinu af
bandarískum og kanadiskum fisk
veiðimönnum.
í þessu sambandi er rétt að
geta þess að asdic-krafblakkar-
tæknin hefur ekki einungis verið
notuð allan ársins hring við síld-
veiðar heldur hefur henni einnig
verið beitt með góðum árangri á
gönguþorsk á vertíðunum vetur-
inn 1963 og þó einkum 1964. Á
þorskvertíðum þessi árin hafa
veiðimennirnir byrjað nýja að-
ferð við snurpunótaveiðar á
miklu meira dýpi en áður og
þetta gerir aðferðina hæfari til
notkunar á fleiri sviðum og get-
ur gefið nýja möguleika á vél-
rænum snurpunótarveiðum bæði
á síld og þorski.
íslenzkir nótaframleiðendur
eiga hrós skilið fyrir það hversu
fljótt þeir hafa aðlagað ,nótirnar
hínni nýju asdic-kraftblakkar-
tækni, með því að gera þær
dýpri, sterkari og síðast en ekki
sízt með því að búa þær út á
nýjan hátt, sem er betur til þess
ara veiða fallinn en nokkur önn-
ur tegund nóta. Hin íslenzka gerð
snurpinótanna er notuð víða í
Noregi og í ár hefur þegar verið
flutt út ein heil snurpinót til
| Bandaríkjanna, heimkynna nú-
tíma snurpinótarinnar. Teikning
j ar og lýsingar á gerð snurpinót-
í anna íslenzku er nú dreift um all
I an heim á vegum fiskveiðatækja-
j deildar FAO.
5. Útfærsla síldveiðitímans.
Allt fram til ársins 1959 voru
síldveiðar með . snurpinót ein-
skorðaðar við 2—3 sumarmánuði
og svæðið út fyrir norður- og
austurströndunum, en áður en
árið 1959 var liðið mátti sjá fram
á að með asdic- og kraftblakkar-
tækni í sameiningu myndi innan
skamms kleift að útfæra veiðarn
ar svo þær næðu einnig til vetrar
torfanna á djúpsævi. Þess vegna
voru fiskifræðilegar rannsóknir
á vetrargóngum íslenzka síldar-
stofnsins mikið auknar veturinn
1959 til 1960. Á fyrri árum hafði
reknetaveiðin farið fram fyrir SV
ströndinni á haustin og snemma
vetrar, en bæði vegna þess að
síldin hvarf af miðunum og bát-
arnir urðu að búa sig undir þorsk
veiðarnar, sem oftast nær byrja
í janúar, höfðu reknetaveiðarn-
ar alltaf hætt fyrir árslok. Árið
1960 tókst okkur að halda sam-
bandi við góðar síldartorfur allt
fram í marzmánuð, þegar síld-
in fer að gjóta og rannsóknunum
lauk. Sá jákvæði árangur, sem
þá fékkst, var síldveiðimönnum
til mikillar uþpörvunar um að
halda síldveiðunum áfram- meir
eða minna stöðugt fram á vetur-
inn 1961—62.
Þessi útfærsla síldarvertíðar-
innar sem nú er orðin árlegur
viðburður í íslenzkum fiskveið-
um, hefur ekki aðeins haft mikla
þýðingu fyrir afkomu skipanna
heldur einnig stóraukið hrað-
frysti- söltunar- og niðurlagn-
ingar iðnað í öllum stærri hafn-
arbæjum á suðvesturströndinni.
Sú tækniþróun, sem vísinda-
menn og veiðimenn hafa að
nokkru leyti skapað sjálfir og
að nokkru leyti tileinkað sér af
erlendum fyrirmyndum, hefur
þannig gert íslendingum kleift
að stunda síldveiðar allt árið og
það er kannske hin nána sam-
vinna og gagnkvæmi skilning-
ur þessara tveggja aðila sem
mestan þátt hefur átt í hinni öru
Framhald á bls. 27