Morgunblaðið - 28.06.1964, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLADIÐ
Sunnudagur 28. júní 1964
Moröiö í Sarajevo fyrir hálfri öld
SUNNUDAGINN 28. júní
1914 var mikið um dýrðir í
Sarajevo, höfuðborg Bosníu,
sem þá laut Austurríki, en
er nú fylki í Júgó-Slavíu.
Franz Ferdinand, erkiher-
togi og ríkiserfingi Austur-
ríkis-Ungverjalands, var að
koma í opinbera heimsókn
ásamt konu sinni.
Þessi dagur var hátíðisdagur
í lífi erkihertogahjónanna, því
að 28. júní 1900 höfðu þau gift
sig, þrátt fyrir mikla andstöðu
hirðarinnar í Vinarborg og ekki
sízt keisarans sjá'lfs, Franz Jós-
efs. Soffía Chotek var greifynja
frá Bæheimi, einhver fegursta
kona í austurríska keisaradæm-
Inu og af gamalli aðalsætt. Hún
þótti þó ekki af nógu háum
stigum til þess að tengjast
Habsborgurunum, en vegna
þess að Franz Ferdinand hélt
fast við ákvörðun sína, var að
lokum fallizt á ráðahaginn með
þrví skilyrði, að hjónabandi'ð
yrði „til vinstri“ eða „morgana-
tisch“, þ.e. að börn, sem fæð-
ast kynnu í hjónabandinu,
hefðu ekki erkihertogaleg rétt-
indi, og Soffía yrði ekki keis-
arafrú, þótt Franz Ferdinand
settist einliverntíma í hásæti
föðurbróður síns. Soffía hlaut
Gavrilo Princip, latínuskóla-
pilturinn, sem myrti erkiher-
togahjónin.
yggisráðstafanir landstjórans
og borgaryfirvaldanna voru lé-
legar.
Erkihertogahjónin og fylgd-
strlið peirra óku inn í borgina
um kl. tíu að morgni í fjórum
bifreiðum, Hjónin vo-ru í ann-
arri bifreiðinrú og sátu í aftur-
Evrópa árið 1914.
í sárabætur titilinn hertogaynj-
an af Hoheuberg.
28. júní var einnig í heiðri
hafður af niörgum serbneskum
föðurlandsvinum til minning-
ar um forna þjóðhetju. Serbía,
nágrannaríki Bosníu, var sjálf-
stætt ríki, og þar var dagurinn
hálfopinber þjóðhátíðardagur.
Þegar Franz Ferdinand fór í
heimsókn sina til Bonsíu, sögðu
ýmsir við austurrisku hirðina,
að nú stigi ríkiserfinginn niður
í Ijónagryfjuna. Serbar, sem
m.a. bjuggu í Bosníu, hötuðu
erkihertogann vegna þess, að
hann var einn atkvæðamesti
andstæðingar hinnar stór-serb-
nesku stefnu. Hann var í
sjálfu sér alls ekki andvígur
Slövum, en hann beitti sér fyrir
sáttastefnu innan hins víðlenda
keisaradæmis. Eitt atriði þeirr-
ar stefnu var að skipta keisara-
dæminu i þrjá hluta, austur-
rískan, slavneskan og ungversk
an. Serbar voru ekki hrifnir
af þessari stefnu, því að þeir
vildu umfram allt viðhalda ó-
ánægju fólks af suður-slavnesk
um stofni í keisaradæminu í
þeirri von, að geta einhvern
tima sameinað það Serbíu.
í Sarajevo bjuggu um 50.000
manns. Helmingur íbúanna var
múihameðstrúar eða gyðingatrú
ar, en hinn heimingurinn krist-
inn, þ e. rómversk-ka{;*51skur
eða grísk-kaþólskur. Serbnesk-
ir þjóðernlssinnar voru nokkuð
öflugir í borginni, og því má
það einkennilegt heita, hve ör-
sæti. Andspænis þeim sat land-
stjórinn i Bosníu, Óskar Potio-
rek. í framsæti, við hlið bil-
'stjórans, sat Harrach gxeifi.
Þegar bílarnir nálguðust ráð
húsið var mikil mannþyrping
á götunum. Fólkið fagnaði
þeim vel, og þótti það góðs
viti. Að vísu voru fagnaðarlæt-
in ekiki miki'., en hinir svart-
sýnustu höfðu yfirleitt ekki átt
von á því, að borgarbúar létu
fögnuð í ljós, nema þá að litlu
leyti. Erkihertoginn virtist á-
nægður með móttökurnar.
Þegar ráðhúsklukkan sló
hálfellefu fél. einhver hlutur á
vélarhús bifreiðarinnar, sem ók
næst á eftir erkihertogahjón-
unum. Hluturinn, sem reyndist
vera sprengja, valt niður ó
strætið og sprakk, þegar þriðji
bíllinn ók íram hjá.
Tveir úr fylgdarliði erkiher
togans særðust; annar þeirra
alvarlega. Erkihertoginn skip-
aði bílstjóra sínum að nema
staðar, stökk út úr bílnum og
hljóp til hinna særðu.
Sá, sem kastaði sprengjunni,
hljóp sem fætur toguðu yfir
brú, er var í grenndinni yfir
ána, sem rennur um borgina.
Lögreglumenn náðu honum
fljótlega. Tilræðismaðurinn
reyndist vera serbneskur setj-
ari, en austurrískur ríkisborg-
ari, Nedeljkos Gabrinovic að
nafni.
Bifreiðarnar óku síðan að
ráðhúsinu. Franz^ Ferdinand
gekk hröðum skrefum upp að
ræðupallinum og sagði hátt:
„Svo að hér í Sarajevo takið
þið á móti gestum með sprengj-
um!“
Borgarstjórinn varð vand-
ræðalegur á svip, en hóf síðan
að flytja veikomandaræðu sína.
Á meðan stillti erkihertog-
inn sig, og að ræðu borgarstjór
ans lokinni, flutti hann svar-
ræðu sína. Handritið var atað
blóðslettum, því að erkihertog-
inn hafði verið með það í hönd
um, er hann hljop til hinna
særðu lífvarða sinna.
Síðan sagðist hann mundu
fara einn í sjúkrahúsið, til þess
að vitja um lífverði sína og
huga að líðan þeirra. Eigin-
kona hans krafðist þess að fara
með honum, því að væri ein-
hver hætta á ferðum, væri það
skylda hennar að standa við
hlið hans.
Harrach greifi lýsti yfir und-
run sinni við landstjórann á
því, að enginn hervörður væri
á staðnum til þess að vemda
ríkiserfingjann. Óskar Potiorek
svaraði háðslega: „Haldið þér,
að Sarajevo sé full af laun-
morðingjum?“
í borginni voru einungis 120
lögregluþjónar, en engir her-
menn. Að vísu voru tvær aust-
urrískar herdeildir í nágrenn-
inu. Þetta andvaraleysi hefur
síðar orðið upphaf að margvís-
legum tilgátum, en það mun
sanni næst, að enn í dag er
óvitað, hvað olli því, að engar
sérstakar varúðarráðstafanir
voru gerðar, sem að veruiegu
gagni gætu komið.
Bifreiðarnar fjórar óku frá
Morðinginn er þjóðhetja í Júgó- Slavíu kommúnismans. Hér er
minningartafla um hann á götu í Sarajevo, götunni, þar sem
hann beið eftir bráð sinni, og fótspor hans eru greypt ofan j
gangstéttina.
ráðhúsinb ti1 sjúkrahússins. Nú
var ekið hraðar en áður, og um
leið og lagt var af stað, var
ákveðið að fara aðra leið, en
fyrirhuguð hafði verið. Harrach
greifi var orðinn tortrygginn og
leizt ekki á þetta ferðalag. Hann
neitaði því að setjast inn í bíl-
inn, en stóð í þess stað með
brugðið sverð í hendi á aurbrett
inu við hlið Franz Ferdinands,
viðbúinn hinu versta.
Fáir lögregluþjónar voru á
götunum. Vegna mistaka beygði
fremsti bíllinn inn í Franz Josef
Strasse, eins og upphaflega
hafði verið ráð fyrir gert. Öku-
maður erkihertogans var um
það bil að beygja á eftir fyrsta
bílnum, þegar Potiorek leið-
rétti hann. Bíllinn ók síðan
nokkurn spöi hægt eftir árbakk
Morðinginu hamUckiun.
anum í áttina að næstu brú.
Þá var tveimur skotum hleypt
af í minna en tíu feta fjarlægð
frá bílnum.
Sarajevo var full af laun-
morðingjum.
Potiorek komst í mikið upp»
nám og skipeði bílstjóranum að
fara yfir næstnæstu brú. Þá
fyrst tók hanr. eftir því, að blóð
straumur flæddi úr munni erki
hertogans og niður á grænan
búning hans. Kona hans hallað-
ist í fang honum, meðvitundar-
laus, en virtist ósærð. „Soffía,
Soffía, þú verður að lifa vegna
barnanna okkar“, sagði erki-
hertoginn. Hann var þá með
blóðhryglu og átti örðugt um
andardrátt.
Hjónin voru borin inn I
Koníak, en svo nefndist stjórn-
arráðshúsið í borginni. Hún var
enn meðvitundarlaus, en hann
starði þöguil og fölur fram
fyrir sig. Blóðið fossaði nú úr
munni hans. Ef til viil hefur
honum verið hugsað til þess,
að nú var draumur hans um að
bjarga keisaradæminu frá þeirri
upplausn, sem hann hafði þótzt
sjá fyrir, að engu orðinn. Síð-
an missti hann meðvitund.
Erkihertoga'hjónin létust bæðl
stundarfjórðungi eftir að skot-
unum var hleypt af. í næsta
herbergi var verið að kæla
kampavínið, sem átti að drekka
með hádegisverðinum.
Götumúgurmn handsamaði
morðingjann og fór að mis-
þyrma honum, en lögreglan
náði hondm úr höndum fólks-
ins. Hann hafði tekið inn blá-
sýru, en kastaði henni jafn-
harðan upp. Hann var serbnesk
ur menntaskólanemi, en aust-
urrískur ríkisborgari, Gavrilo
(Gabríel) Princip að nafni.
Princip var ásamt Gabrinovic
dæmdur í tuttugu ára fangelsL
Dauðarefsing kom ekki til
greina vegna hins unga aldurs
þeirra. Morðmginn Princip dó