Morgunblaðið - 28.06.1964, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 28, júní 1964
jiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiKi.........
VÍÐIMÝRARKIRKJA
eftir Kristjdn Eldjdm, þjdðminjavörð
Ljósm.: Haukur Viktorsson.
S HINN 16. marz 1&36 var séra
= Benedikt Vigfússon' hinn ríki
3 og vel metni Hólaklerkur og
M þá prófastur í Skagafjarðar-
= sýslu, staddur að Víðimýri í
3 Seyluhreppi til iþess að yfir-
= líta nýja kirkju, sem proprie-
3 tarius eða eigandi jarðarinnar,
H Einar Stefánsson studiosus,
S hafði látið reisa, svo sem hon
= um bar skylda til, þar sem
= kirkjan var bændaeign. Ná-
EE kvaemlega var allt húsið skoð
= að hátt og lágt og rituð niður
3 jafnharðan lýsing á hverju
3 eina, smáu og stóru, talin staf
= gólf og stoðir, bönd og bitar,
= bníkur og stokkar, bekkir og
H þiljur og allt sem nöfnum
3 tjáir að nefna. Allt var þetta
= skilmerkilega bókfest, til þess
= að enginn vafi gaeti leikið á
= því síðar meir, hvernig ásig-
= komulag þessa húss var, þeg-
= ar eigandinn taldi það full-
3 búið og sýndi það héraðs-
3 prófasti. Vísitazíugerðinni eða
3 úttektinni lýkur með þessum
3 orðum:
„Viðir kirkjunnar eru að sjá
H sæmilega vandaðir og mikinn
3 part nýir, og virðist prófast-
3 inum bygging kirkjunnar vera
3 til sóma vel nefndum
S proprietario“.
Kirkjuúttektir sem þessi eru
3 til fjölda-margar, skipta lík-
3 lega þúsundum, frá síðustu
s þremur öldum. I þeim geym-
3 ast heimildir um íslenzka bygg
3 ingarsögu og mikill orðaforði,
1 sem ekki liggur mönnum
3 lengur á tungu. Þær eru held-
= ur stremlbin lesning þessar út-
= tektir, Og því miður er það
3 oft svo, þrátt fyrir góðan vilja
= þeirra, er úttektina gerðu, að
= vafaatriðin og gloppurnar
3 vilja verða margar, þegar
= reynt er að raða þessum brot-
g um saman. Hve miklu meira
= segðu ekki fáeinar ljósmyndir
= eða einfaldir uppdrættir, ef til
3 væru, en slíku er vitaskuld
= ekki til að dreifa, og verður
3 að tjalda því einu sem til er,
1 hinum gömlu lýsingum. Um
3 Víðimýrarkir.kju er þó raunar
1 hvorugs þörf, mynda eða lýs-
3 inga, því að hún stendur enn
= eins og hún var, þegar Bene-
3 dikt prófastur var að yfirlíta
3 hana árið 1836, tveimur árum
3 eftir að hún var byggð. Smíða
3 ár hennar er talið 1834, svo
S að hún á 130 ára afmæli á
3 þessu ári. Hún er eitt þeirra
S húsa, sem íslenzka ríkið hefur
3 látið friðlýsa í því skyni að
3 hún skuli ætið standa sem
3 minnisvarði um gamla ís-
3 lenzka byggingarlist og bænda
M menningu.
Víðimýri, hið forna setur
3 Kolbeins Tumasonar á valda-
3 dögum Ásbirninga, stendur
3 við alfaraleið og hefur ætíð
1 staðið, í fögru umhverfi. Til-
= komumesta sýnin á hinni fjöl-
3 förnu norðurleið nútímans
= blasir við augum vegfarand-
ans frá Arnarstapa á austan-
verðu Vatnsskarði. Þar sér
yfir alla meginbyggð Skaga-
fjarðar, og mundi leitun á
víðfeðmari og heillegri mynd
lands og byggðar en einmitt
þar. Þetta er raunar augljóst
hverjum þeim, sem sjáandi
sér, og skáld óg aðrir andans
menn hafa ekki látið sitt eftir
liggja að syngja þessari dýrð-
arsýn verðugt lof. Þetta er
Norðurland í bezta skilningi,
og ráðlegt er hverjum þeim,
sem hér ekur bifreið sinni á
fögrum degi, að nema staðar
Og litast um og rifja upp fyrir
sér það sem hann man úr
þeim miklu kvæðum, sem stór
skáldin hafa kVeðið um Skaga
fjörð öllum héruðum fremur.
Áður fyrri lá bílvegurinn
frá Arnarstapa í einlægum
krókum um bratta melhryggi
niður með Víðimýrará, og var
Iþá komið beint niður að Víði-
mýri, hinu forna höfuðbóli,
sem stendur þar undir brekku
rótum. Þá blasti vesturstafn
hinnar gömlu kirkju við hverj
um þeim, sem austur yfir
skarðið fór, hún var þá í
þjóðbraut í orðsins fyllsta
skilningi, og gat ekki dulizt
neinum, þótt ekki sé hún há-
reist, „horfin um með grænt
torf“. Enn er Víðimýri í þjóð-
braut, en ekki á sama hátt og
áður var. Nýi þjóðvegurinn
liggur utaf, og sér heim • til
'bæjarins úr annarri átt en ,þá.
Það er norðurhlið kirkjunnar
sem snýr að veginum, og fyrir
því er hætt við, að margur lítt
kunnugur bruni þar fram hjá
garði án þess að vita, að þar
stendur við alfaraleið eitt
þeirra húsa, sem í yfirlætis-
leysi sínu geymir meiri ís-
landssögu en flest önnur, ef
rétt er skoðað og skilið. Horf-
inn er nú stóri torfbærinn,
sem hér stóð til skamm? tima
og táknaði í rauninni milli-
stigið milli torfbæja og timbur
húsa í íslenzkri byggingar-
sögu, og nýtízku steinhús kom
ið í staðinn, en gamla kirkjan
á Víðimýri stendur enn á sín-
um forna grunni. Á þeim
sama stað hefur fyrst verið
reist kirkja á Víðimýri, þegar
land kristnaðist, þangað sóttu
Ásbirningar tíðir að heima-
kirkju sinni á Sturlungaöld og
svo hver kynslóð síðan fram á
þennan dag.
Víðimýrarkirkja er ein af
hinum svonefndu torfkirkjum,
sem nú eru orðnar næsta fáar
í sveitum landsins. Nafnið er
réttnefni að því leyti, að mik-
ið ber á torfi í öllum ytri svip
hússins, miklir torf- og grjót-
veggir til beggja hliða og gró-
in torfþekja yfir, en stafnar
báðir eru úr timbri, og þegar
inn er.komið sér hvergi í torf,
enda má réttilega skilgreina
slík hús sem timburhús með
torfveggjum til skjóls og
verndar og torfþaki. Og hið
sama má reyndar segja um
öll önnur vönduð íslenzk hús
fyrri tíðar, sem þó eru kennd
við torf, þanmg voru til dæm-
is baðstofur á flestum bæjum,
þótt hitt væri reyndar til, að
torf og grjót settu einnig svip
sinn á húsakynni manna innan
stokks hjá fátækara fólki.
Víðimýrarkirkja er að inn-
anmáii um 10 metrar að
lengd og um 4 metrar að
breidd, en hæð undir mæni er
um' 4,25 m. Utan til að sjá
er hún eins og íslenzk torfhús
hafa verið frá . ómuna tíð,
reisninni eru þröngar skorður
settar, en þau fella sig tiltakan
lega vel að landslagi og um-
hverfi. Þegar inn er komið,
blasa við öll helztu einkenni
torfkirknanna gömlu, og verð-
ur kirkjugestinum fyrst að
undrast, hversu fyrirferðar-
mikið allt tréverkið virðist
vera, hér er ekki komið inn
í auðan geim, þar sem í einu
vetfangi sér út í hvert horn,
vegna þess að næstum ekkert
er þar inni, heldur er hér í
litlu rými furðu fjölbreytileg
húsgerðarlist, sem fyllir húsið
allt af lífi og öll miðar að því
að húsið þjóni tilgangi sínúm
sem helgidómur. Rökkvað er
inni, því að gluggar eru hóf-
lega margir og ekki um of,
svo sem vera ber í húsi þar
sem menn koma til andlegrar
hvíldar og tilbeiðslu. Hliðar-
veggirnir eru gluggalausir,
eins og ætíð var í torfkirkjum,
en gluggar eru hins vegar á
báðum stöfnum og einn lítill
í þekju uppi yfir predikunar-
stól, til þess að prestur sæi til
að lesa á blöð sín. Eitt megin-
einkenni kirkjunnar er þil
milli kórs og kirkju, allt frá
•gólfi upp undir bita, heilt að
neðan, en með útsöguðum píl-
árum að ofan. Bekkir eru
með háum brúðum og afþilj-
aðar stúkur fyrir heldra fólk
innst við kórmilligerðina. Öll
er kirkjan ómáluð og ber
gamlan virðulegan trélit, sema
pilárarnir í kórmilligerðinni,
þeir eru málaðir grænir og
rauðir.
í Víðimýrarkirkju er seið-
andi helgiblær langt fram yfir
það sem vanalegt er í bless-
uðum íslenzku sveitakirkjun-
um. Svo hafa prestar sagt mér
fleiri en einn, að hvergi þyki
þeim betra að messa en ein-
mitt þar, og það er auðvelt
að gera sér í hugarlund, að
svo sé. Því miður er það svo,
að þessi sérstaki blær torf-
kirknanna fluttist ekki yfir í
timburkirkjurnar, sem leystu
þær flestar af hólmi á 19. öld.
Smekkur og tízka vildu hafa
stóra glugga á kirkjunum, til
þess að þar yrði sem allra
bjartast, og mála þær þar á
ofan ýmsum ljósum litum,
kórmilligerðir mátti ekki setja
upp, af því að fólk vildi sjá
sem allra bezt til prestsins í
kórnum. Allt stuðlaði þetta að
því að gera kirkjurnar kulda-
legri og tómlegri, gera fátækt
guðshús enn fátækara. Með
torfkirkjunum, svo erfiðar
sem þær voru á marga lund,
þeim sem um þær áttu að sjá,
glötuðust þrátt fyrir allt,
mikil þjóðleg verðmæti, sem
ekki hafa komið bætur fyrir
í þeirri kirknasmíð, sem tíðk-
azt hefur síðan þær hurfu.
í Víðimýrarkirkju.
Ekki má láta undir höfuð
leggjast að geta um smið Víði-
mýrarkirkju, Jón bónda Sam-
sonarson í Keldudal í Hegra-
nesi. Hann var þekktur mað-
ur á sinni tíð, alþingismaður
um tíma og lét á margan hátt
að sér kveða, og skal það eitt
talið hér, að hann var eiirn
þeirra, sem beittu sér fyrir því
að Skagfirðingar styrktu Sig-
urð Guðmundsson til þess að
læra málaralist í Kaupmanna
höfn, merkilegt uppátæki á
þeim tíma. Jón Samsonarson
hefur verið góður smiður, það
sýnir Víðimýrarkirkja, en í
rauninni er hús þetta ekki
eins manns verk. Slík hús eru
árangur af langri reynslu,
niðurstaða af starfi og leit
margra kynslóða, sem hver á
eftir annarri glíma við að
leysa sama verkefnið, við
sömu -skilyrði, sömu verk-
tækni, sams konar efnivið.
Smiðurinn, sem húsið reisir,
hefur tekið þessa þekkingu
í arf og notar hana í starfi
sínu, hann er hlekkur í fest-
inni. Þetta er raunveruleg
húsgerðarlist, sem veit hvað
hún vill og hefur náð jafn-
vægi milli ætlunarverks húss-
ins og þeirra tæknilegu mögu-
leika, sem fyrir hendi eru.
Þetta er þáttur í menningar-
sögu þjóðarinnar, og það er
þess vegna, sem ég hef leyft
mér að kalla Víðimýrarkirkju
eitt það hús, sem geymir meiri
íslands9Ögu en flest önnur
hús, ef rétt er skoðáð og skil-
ið, og svo vegna hins, að við
hús eins og þetta hefur þjóð-
in búið allan sinn aldur að
heita má, þau voru hennar
jarðneska skjól og þau voru
hennar musteri. Þess ber
þeim að minnast, sem kemur
ofan af Vatnsskarði eða ætlar
upp þangað og sveigir af leið
og rennir heim að Víðimýri
til þess að staldra þar við
stundarkorn í gömlu kirkj-
unni.
★
Á 18. öld hafa torfkirkjur
staðið um allar sveitir lands-
ins. Um miðja 19. öld voru
þær jafnvel enn í meirihluta,
en þá féllu þær í valinn hver
á fætur annarri og sárfáar
héldu velli fram á pessa öld.
Menn söknuðu þeirra ekki,
komin var ný tízka, sem menn
aðhylltust, og því er ekki að
neita, að ókostir torfhúsanna
voru margir, þau hlutu að
víkja fyrir nýrri tækni og
nýjum kröfum. En furðu
snemma komu fram raddir um
að bjarga þyrfti nokkrum góð-
um torfkirkjum frá eyðilegg-
ingu til þess að seinni menn
gætu séð og skoðað þessi hús,
sem forfeður þeirra bjuggu
við svo langa tíma. Svo segir
Þórhallur Bjarnason biskup,
að Árni Björnsson prófastur
á Sauðárkróki hafi fyrstur
manna komið með þá tillögu
á yfirreið sinni um héraðið
árið 1908, að Víðimýrarkirkja
yrði látin standa sem sýnis-
horn kirkna frá eldri tímum
og Þorvaldur Arason óðals-
bóndi á Víðimýri hafi tekið
vel í það mál. Mælti séra Þór-
hallur fast með því í Nýju
kirkjublaði, að þetta yrði gert.
„Slíkar lifandi fornmenjar eru
alls staðar metnar þjóðar-
gersemi“, segir hann.
En tíminn leið, og ekki varð
úr framkvæmdum, fyrr en á
aldarafmæli kirkjunnar, árið
1934, þá var hún loks keypt
af eiganda Víðimýrar og af-
hent þjóðminjaverði* þó þann-
ig, að söfnuðurinn skyldi eiga
rétt á að nota hana áfram sem
sóknarkirkju, og er sú skipan
enn í dag. Matthías Þórðarson
þjóðminjavörður lét svo gera
rækilega við kirkjuna og stóð
sjálfur fyrir viðgerðinni lengi
sumars 1936. Umsjón kirkj-
unnar er nú í höndum bónd-
ans á Víðimýri, Jóhanns Gunn
laugssonar, sem lengi hefur
annazt hana af alúð og ræktar
semi og sýnt hana gestum,
sem þangað leita.

1
=
1
i
3
s
I
a