Morgunblaðið - 06.09.1964, Blaðsíða 17

Sunnudagur 6. sept. 1964
MORGUN BLAÐIÐ
17
Aldarfjórðimgs
afmæli
Nú í vikunni voru 25 ár liðin
frá því að síðari heimsstyrjöldin
brauzt út. Orsakir hennar voru
margþættar. Helztar þeirra voru
valdataka kommúnista í Rúss-
landi 1917 og tilkoma fasista og
nazista í Ítalíu og Þýzkalandi.
Fasisminn og nazisminn voru
skilgetin afkvæmi kommúnism-
ans. í orði kveðnu var svo látið
heita sem þar væru ítrustu and-
stæður, enda hófust fasistar og
nazistar til valda undir því yfir-
varpi, að þeir einir gætu kveðið
kommúnismann niður. Öfgar
fæða af sér öfgar, og hér fór svo,
að þeir sameinuðust til hinna
mestu óhæfuverka. Hinir al-
ræmdu samningar Hitlers og
Stalíns í ágúst 1939 voru að efni
um skiptingu Póllands milli Nazi-
Þýzkalands og Sovét-Rússlands.
Flestir höfðu áður — að vísu
misjafnlega snemma — gert sér
grein fyrir að til ófriðar mundi
draga, en þessi samningsgerð
hafði í sér fólgið, að hann skyldi
þegar hafinn.
Þá voru liðin rétt 25 ár og
einn mánuður frá því, að fyrri
heimsstyrjöldin hófst. Hún kom
mönnum að vissu leyti á óvart
en var í flestum aðildarlöndum
tekið með fögnuði af öllum al-
menningi. Þvílíks fagnaðar varð
hvergi vart 1939, ekki einu sinni
hjá Hitler sjálfum, því að hann
hafði í lengstu lög lifað í þeirri
blekkingu, að Þjóðverjar og
Rússar yrðu látnir fá næði til að
lóga Póllandi óáreittir af öðrum.
Betri friðarhorfur
Með sama hætti og rekja má
iíonungur Breta skoðar skemmdir af loftárásum Þjóðverja
jr“ *>■> ^afa þejr tileinkað sér ýmislegt
REYKJAVÍKURBRÉF
upptök seinni heimsstyrjaldar-
innar til rússnesku byltingarinn-
ar 1917 hafa sigurvinningar
Sovét-Rússlands í síðari styrjöld-
inni ógnað heimsfriðnum æ síð-
an. Um sigurvinninga Sovét-
Rússlands þá verður raunar að
tala með ærnum fyrirvara. Ef
N azi-Þýzkaland og Sovét-Rúss-
land hefðu verið látin eigast ein
við eftir að upp úr bandalagi
þeirra slitnaði, er ekki vafi á,
að Hitler hefði orðið ofan á. Sem
betur fór varð raunin eklN sú.
Um hitt má endalaust deila, l#vort
Vesturveldin hafi gætt þess sem
skyldi að hleypa Sovét-Rússlandi
ekki of langt með hjálp sinni.
Þetta er löngu liðin saga, sem
héðan af verður ekki breytt, þótt
Jnenn þurfi enn og trúlega um
ófyrirsjáanlega framtíð að fást
▼ið afleiðingar hennar. Og þrátt
fyrir það, þótt á ýmsu hafi oltið,
Þ» er nú mun friðvænlegra en
verið hefur lengst af tvo síð-
*stu áratugi, svo að ekki sé talað
*m ástandið aldarfjórðungi eftir
að fyrri heimsstyrjöldin hófst.
Úrslitum ræður, að lýðræðis-
þjóðirnar hafa nú myndað öflug
•amtök til varnar sjálfum sér og
heimsfriðnum. Ef ekki hefðu í
•enn verið viðhöfð ítrasta ein-
beitni og þolgóð hófsemi mundi
ilia hafa farið. Um það bera átök
ht um kjarnorkustöðvar á Kúbu
haustið 1962 órækt vitni.
Komið í veg fyrir
allsherjar kreppu
Það er ekki einungis í varn-
nrmálum, sem lýðræiðsþjóðirnar
hafa sýnt meiri árvekni nú en
áður. Efnahagskreppan, sem
gekk yfir öll lönd á fyrri hluta
fjórða tugs aldarinnar og hófst
1929, leiddi strax til ósegjanlegr-
•r ógæfu fyrir allar þjóðir og
átti drjúgan þátt í að hleypa
•einni styrjöldinni af stað, því að
áa hennar hefðu nazistar sehni-
h>«a aldr«i náð vöidum í Þýzka-
Laugard 5. sept
landi. Ýmsir spáðu því, að svipuð
kreppa mundi hefjast að nýju á
árunum milli 1950 og 1960. Vegna
þess að menn kunnu nú að var-
ast þau víti, sem þeir urðu fyrir
aldarfjórðungi fyrr, hefur farið
miklu betur en ýmsir spáðu.
Þegar menn hnýta í hagfræð-
inga og aðra sérfræðinga er sann
arlega rétt að hafa þetta í huga.
Þeir eru ekki alvitrir og úrslita-
ráð hljóta ætíð að vera hjá þeim,
sem með ríkisstjórn fara og á-
byrgð bera. En hagnýting vís-
inda jafnt í þjóðfélagsmálum
sem öðrum efnum, er skilyrði
þess að vel fari.
Harla lærdómsríkt er og, að
kreppan um 1930 gekk yfir öll
lönd, hvert sem þjóðfélagsformið
var. Þá sögðu kommúnistar raun
ar, að Sovét-Rússlandi hefði ver-
ið forðað frá hennL Nú orðið er
ljóst, að munurinn var sá einn,
að þar sem atvinnuleysi þjáði lýð
ræðisþjóðirnar, þá varð hungur-
dauði ótöldum miiljónum að
bana í Sovét-Rússlandi. Eru
kommúnistar sennilega einir um
að segja það hlutskipti betra en
hitt.
Samhæfing
Úr því að efnahagur allra
þjóða var svo samtvinnaður þá,
þegar samskipti voru þó miklu
minni en nú, má nærri geta
hversu mikið liggur við, að sam-
hæfing og eðlilegt samstarf tak-
ist héðan f frá. Viðbúið er að
sumir segi, að allt aðrar orsakir
hafi legið til hungursneyðarinn-
ar í Rússlandi en atvinnuleysis-
ins i Vesturlöndum. En víst væri
það einkennileg tilviljun, ef hún
hefði ein ráðið því, «ð þetta bar
samtímis að. Hvarvetna voru það
rangar ákvarðanir byggðar á
röngum efnahagskenningum, sem
ófarnaðinn höfðu í för með sér.
Hið góða er, að allir hafa lært
aí mistökunum og ekki einungis
áf eigin mistökum heldur einn-
ig af mistökum annarra. í Banda-
ríkjunum er nú allt annað og
betra þjóðfélag en var á árun-
um kringum 1930. Nánara sam-
starf ríkisvalds og einstaklings-
framtaks gerir gæfumuninn. í
ríkjunum og Kanada er hins veg-
ar með allt öðrum hætti en í
Vestur-Evrópu, svo að ekki sé
talað um einræðisríki eins og
Sovét-Rússland. Sósíalistar hafa
aldrei í neinni mynd getað' náð
fótfestu í Norður-Ameríku. Með
því er ekki sagt, að flokkar þar
hafi ekki sitthvað lært af kenn-
ingum sósíalismans. Þvert á móti
hafa þeir tileinkað sér ýmislegt
af því, sem sósíalistar annars
staðar hafa barizt fyrir, þó að
þeir hafi aldrei sett á sig það
kenningahelsi, sem sósíalistum
hefur yfirleitt fylgt. Fyrir þann,
sem vanizt hefur flokkaskipun eft
Sovét-Rússlandi fær almenning-
ur, utanlands og innan, lítt að
vita um þau átök, er eiga sér
stað um stjórnarstefnuna. Eng-
um getur samt dulizt, að þó að
frjálslegir stjórnarhættir eigi þar
enn langt í land, þá hefur margt
færzt í réttara horf á seinni ár-
um.
Villandi nöfn
Ekki er um það deilt, að lífs
kjör eru hvergi betri en í Norð-
ur-Ameríku. Auðvitað eru þar
góð og mikil lönd með yfirfljót
andi auðsuppsprettum. Fróðir
menn segja landkosti þar þó sízt
betri en t.d. í Sovétsamveldinu
og tii skamms tíma var enginn
heimshluti auðugri en Vestur-
Evrópa. Flokkaskipun í Banda
ríkjunum og Kanada er hins veg
ar með allt öðrum hætti en
Vestur-Evrópu, svo að ekki sé
talað um einræðisríki eins og
Sovét-Rússland. Sósíalistar hafa
aidrei í neinni mynd getað náð
fótfestu í Norður-Ameríku. Með
því er ekki sagt, að flokkar þar
hafi ekki sitthvað lært af kenn-
inguim sósiaUsmans. Þvert á móti
af því, sem sósíalistar annars
staðar hafa barizt fýrir, þó að
þeir hafi aldrei sett á sig það
kenningahelsi, sem sósíalistum
hefur yfirleitt fylgt. Fyrir þann,
er vanizt hefur flokkaskipun eft
ir evrópískri fyrirmynd, er þess
vegna heldur örðugt að átta sig
á flokkaskipun vestra. Ekki auð-
veldar það, að nöfn flokkanna
segja í raun og veru ekkert til
um stefnu þeirra. .
Oglöggur munur
í Kanada er stjórnskipun með
þeim hættL að í Ottawa situr al
ríkisstjórn, en jafnframt hefur
hvert fylki um sig sína fylkis-
stjórn. Jafnt í alríkinu sem fylkj-
unum eru þingræðisstjórnir með
svipuðum hætti og hér. Er þá
kosið sérstaklega til alríkisþings-
ins og fylkisþinganna. Flokka-
skipun í hinum einstöku fylkj-
um er nokkuð ólík en á alríkis-
þinginu hafa líberalir (frjlás-
lyndir) og konservatívir (íhalds-
menn) lengi barizt um völdin.
Líberalir höfðu lengi verið ofan
á en töpuðu fyrir nokkrum ár-
um fyrir konservatívum, sem aft-
ur misstu meirihluta sinn ekki
alls fyrir löngu. Líberalir hafa
nú stjórnina með höndum en eru
samt í minnihluta. Um ágrein-
ingsefni þeirra var erfitt að fá
fullnægjandi skýringar. I bili
virtist hann helzt vera um, hvort
upp skyldi taka nýtt flagg eða
ekki. Hið nýja flagg er vafalaust
geðfeldara ýmsum, sem ekki eru
af brezkum stofni, einkum
frönskumælandi. Mjög erfitt var
að fá menn til. að tala um þetta
efni og var það þó auðfundið
tilfinningamál undir niðri.
Þá má minnast þess, að Diefen-
baker, fyrrverandi forsætisráð-
herra, reyndi að færa sér í nyt
ríg I garð Bandaríkjamanna.
Flokksbróðir hans, fylkisstjórinn
í Manitoba, hélt aftur á móti
ræðu á Islendingadegi, þar sem
hann vék að fjárfestingu Banda-
ríkjamanna í Kanada og taldi
hana hafa orðið báðum þjóðum
til góðs. Kanadamenn hefðu yfir
að ráða miklum auðlindum, sem
fjármagn þyrfti til að hagnýta
og væri það auðsaer vinningur
fyrir þá að fá til þess fé frá
Bandaríkjamönnum. Af þessu má
marka, að erfitt er að gera sér
grein fyrir hvað raunverulega
skilur á milli flokkanna.
Liheralir til kægri
við konservativa
f Manitoba-fylki eru þrír aðal-
flokkar, konservatívir, sem nú
eru við völd, líberalir, sem eru
næststærstir og frjálsir demó-
kratar, sem eru minnstir. Sá er
þetta ritar átti samtímis tal við
þrjá þingmenn þessara flokka,
sinn úr hverjum. Ollum kom
þeim saman um, að þar í fylk-
inu væru konservatívir a.m.k.
ekki til hægri við líberala og í
nágrannafylki, sem þeir nefndu,
væru líberalir hreinn afturhaids-
flokkur. Mesti afturhaldsflokk-
urinn í Kanada væru þó hinir
svokölluðu „sósíalkredit“-menn,
sem eru við völd í þremur fylkj-
um. Um frjálsa demókrata kom
þeim saman, að þeir styddust við
verkalýðshreyfinguna. Talsmað-
ur þeirra sagði flokk sinn
hafa samband við sósíaldemó-
krata a.m.k. í Svíþjóð. Aðspurð-
ur um verkföll þar í fylkinu,
sagði þessi heiðursmaður, að sem
betur fer hefðu þau ekki orðíð
svo teljandi væri síðan rétt eftir
1950. Viðhorfin til verkfalla voru
því vissulega mjög svipuð hjá
honum og kunningjum hans með-
al sósíaldemókrata í Svíþjóð.
Sömo tejiundar ©g
Goldwater?
Af öllum fylkjum í Kanada eru
Alberta og British Columbia tal-
in bezt stæð. Valda þar mestu
um olíulindir og námur, sem
þarna hafa fundizt á síðustu ár-
um, aðallega eftir seinni heims-
styrjöldina. Auk þess er Alberta
mikið búskaparland og British
Columbia liggur út að Kyrrahaf-
inu, þar sem laxi er ausið upp
svipað og við gerum við síld, og
búið er í frjósömum vesturhlíð-
um Klettafjallanna. í báðum þess
ipn fylkjum fara „sósíalkredit“-
menn með völd. Upphaf þeirra
mun vera í Albertafylki og var
fróðlegt að spyrja menn þar um
hinn ráðandi flokk. Á fylkisþing-
inu eiga sæti 65 þingmenn og
hafa „sósíalkredit“-menn 62 af
þeim. Enginn þeirra, sem spurð-
ur var, gat svarað því með vissu,
hvort þeir hefðu meirihluta með-
al kjósenda, eða hefðu unnið svo
mörg þingsæti einungis vegna
klofnings andstæðinga sinna.
Helzt var þó svo að skilja sem
þeir mundu ekki hafa meirihluta
meðal kjósenda og víst var, að
kosningaþátttaka var mjög lítil,
innan við 50%. Fáir fengust til
að segja, að þeir væru fylgjandi
„sósíalkredit“-mönnum, og allir
játuðu, að þeir hefðu brugðizt
því eina loforðþ sem þeir hefðu
gefið með vissu, að borga hverj-
um þegni 25 dollara á mánuði
fyrir ekki neitt. Allir héldu þvt
hins vegar fram, að þeir stjórn-
uðu vel, en mjög vafðist fyrir
mönnum" að segja hver stefnan
væri. Einn ungur maður sagðL
að þeir væru likastir hægri armi
répúblikanaflokksins og fylgdu
sömu kenningum og Goldwater.
Sá eini, sem sjálfur sagðist kjósa
„sósíalkredit“-menn fórnaði hins
vegar höndum til himins, þegar
honum var sagt frá þessari skýr-
ingu og spurði, hvort ætlunin
væri að móðga Albertafylki! Aug
ljóst er, að fylgi „sósíalkred-
it“-manna bæði í Alberta og Brit-
ish Columbia byggist á því, að
þeir eru taldir hafa gert mikið
fyrir fólkið. Kvað svo rammt »ð
því í Alberta, að bent var á mik-
ið samkomuhús og sagt, að þetta
hús hafi stjórnin gefið fólkinu
í fyrra! f British Columbia var
sagt um ótal mannvirki: „Þetta
á Bennett." Ókunnugir mundu
halda, að Bennett þesst væri
býsna ríkur. En skýringin var sú,
að það var nafnið á forsætisráð-
herranum, og allar eigur fylkisins
við hann kenndart